Yksd Vk;Qdr

11 tuojh 2013 ls 31 fnlEcj 2013 okf”kZd izfrosnu o”kZ 2013 vkyksP; o”kZ eSaus yksd vk;qDr mRrj izns’k ds in dk dk;ZHkkj fnuakd 16 ekpZ] 2006 dks xzg.k fd;k gSA esjs }kjk izLrqr vius dk;Zdky dk vkBoka okf”kZd izfrosnu fnukad 01&01&2013 ls 31&12&2013 rd dh vof/k dk gSA 2 izLrkouk iztkra= esa fuokZfpr ljdkj dks viuh lRrk dk LFkkf;Ro cuk;s j[kus ds fy, ;g ije vko’;d gS fd og lqiz’kklu LFkkfir djus esa lQy gksA lqiz’kklu LFkkfir djus esa ,d lcls cM+h ck/kk Hkz”Vkpkj dh leL;k gSA lqiz’kklu LFkkfir djus ds fy, vla[; dY;k.kdkjh dk;Z vkSj fodkl ds dk;Z fd;s tkrs gSa ftlesa yksd /ku vUrxZzLr gksrk gS vkSj yksd /ku O;; djus dk dk;Z yksd lsodksa dk gksrk gSA yksd /ku O;; djus ds fy, tks ;kstuk;sa cuk;h tkrh gSa muds fdz;kUo;u esa yksd lsodksa dh tks Hkwfedk gksrh gS og yksd /ku dks foRrh; fu;eksa ds vuqlkj O;; djus dh gksrh gSA cM+h&cM+h ctV /kujkf’k O;; djus dh izfdz;k esa gh Hkz”Vkpkj gksrk gS vkSj mlds fy, lnSo dksbZ ,d vf/kdkjh mRrjnk;h ugha gksrkA dHkh vdsyk yksd lsod vius drZO;ksa ds fuoZgu esa fyIr ik;k tkrk gS dHkh lkewfgd Hkz”Vkpkj gksrk gS ftlesa ljdkj dh lkjh e’khujh vUrxzZLr gksrh gSA ,sls Hkz”Vkpkj esa cM+h&cM+h /kujkf’k vUrxZzLr gksrh gS ftlls iwjk iz’kklu izHkkfor gksrk gSA‘ kklu dks lq[kn ,oa loZLi’khZ cukus ds fy, eq[; ea=h ds lkFk ea=.kk djus okys ea=h vkSj iz’kklfud lsok ls 3 vk;s iz’kklfud vf/kdkfj;ksa dks viuh Li”V] csckd vkSj le;ksftr ckr j[kus dk iw.kZ volj gksuk pkfg,A cqf)thoh iz’kklfud vf/kdkfj;ksa dks Hk; ;k iqjLdkj dh fpUrk fd, fcuk vius jk”Vª/keZ dk ikyu djrs gq, mfpr vuqfpr fVIi.kh djus dk vf/kdkj gks rkfd os lapkfyr uhfr;ksa vkSj Hkkoh ;kstukvksa ds xq.k nks”kksa dk foospu djsa rkfd ;kstukvksa ds fdz;kUo;u esa Hkz”Vkpkj dh xqatk;’k u jgs vkSj yksx Hkh lps”B gks vkSj ‘kklu HkhA ljdkj dks ;g lqfuf’pr djuk pkfg, fd jkT; esa tks ukxfjd f’k{kk laLdkj vkfn ds }kjk fufeZr gks jgs gSa os lesfdr ekuo ds :i esa mRiUu gks jgs gSaA blds fy, f’k{kk ,oa LokLF; ds {ks= esa Hkz”VkpkjeqDr foHkkx cukus dh vksj izkFkfedrk nsus dk iz;kl djsaA blds ckn vU; {ks=ksa esa tgkW turk lh/ks ‘kklu iz’kklu ds lEidZ esa vkrh gS mu Lrj ij Hkz”Vkpkj ls eqfDr fnykus dk iz;kl fd;k tk;A bu {ks=ksa esa lQyrk feyus ij turk dks Hkz”Vkpkj ls cM+h lhek rd eqfDr feyus dh lEHkkouk cusxhA yksd lsodksa }kjk dkfjr Hkz”Vkpkj dh f’kdk;rksa dk fuLrkj.k djus ds fy, yksd vk;qDr laxBu mRrj izns’k dk 4 izknqHkkZo gqvk ysfdu LFkkiuk ¼fnukad 14 flrEcj] 1977½ ls vc rd yksd vk;qDr mRrj izns’k ds vf/kdkj lhfer gh jgsA orZeku ljdkj us yksd vk;qDr dks l’kDr cukus dh ?kks”k.kk dh Fkh ijUrq vHkh rd e/; izns’k vkSj dukZVd ds yksd vk;qDr vf/kfu;e dh Hkkafr mRrj izns’k esa yksd vk;qDr ds vf/kdkjksa ;k dk;Z{ks= esa dksbZ o`f) ugha dh x;hA jkT; ljdkj us yksd vk;qDr in dh fo’oluh;rk ij fopkj djds vke ukxfjd }kjk nkf[ky ifjoknksa ds vfrfjDr rhu cM+s&cM+s izdj.kksa esa tkWp yksd vk;qDr dks lkSaihA fcuk fdlh tkWp ,tsUlh ds fu;a=.k esa gksrs gq, Hkh rhu tkWp esa ls nks tkWp iw.kZ gks x;h ijUrq ,d tkWp yksd vk;qDr laxBu esa fo’ks”kKksa ds vHkko esa vkSj fdlh tkWp ,tsUlh ds yksd vk;qDr ds fu;a=.k esa u gksus ds dkj.k iw.kZ ugha gks ik;h] mDr tkWp phuh m|ksx foHkkx ls lacaf/kr gS vkSj egkys[kkdkj ds izfrosnu ij vk/kkfjr gSaA blds fy, Hkjld iz;kl fd;k tk jgk gS fd ;g tkWp vfr’kh?kz iw.kZ gks tk; ijUrq tkWp dk nk;jk rduhdh gksus ds dkj.k rduhdh fo’ks”kKksa ds ijke’kZ dh izrh{kk esa tkWp yfEcr gks jgh gSA eq>s iw.kZ fo’okl gS fd jkT; ljdkj ‘kh?kz gh dukZVd vkSj e/; izns’k dh 5 Hkkafr mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e esa O;oLFkk djds fdlh tkWp ,tsUlh dks yksd vk;qDr mRrj izns’k ds fu;a=.k esa djsxh vkSj vU; izkUrksa ds yksd vk;qDr vf/kfu;eksa dk v/;;u djkds mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e esa ,sls la’kks/ku ‘kh?kz djkus ij fopkj fd;k tk;xkA ftlls mRrj izns’k dk yksd vk;qDr laxBu Hkh vkSj vf/kd Hkz”Vkpkj ij fu;a=.k djus esa ‘kfDr’kkyh gks lds vkSj yksd lsodksa ds fo:) izkIr f’kdk;rksa dk ‘kh?kz vkSj izHkkoh fuLrkj.k gks ldsAU;k;ewfrZ ,u0ds0 esgjks=k yksd vk;qDr mRrj izns’k 6 yksd vk;qDr laxBu dks l’kDrhdj.k fd;s tkus gsrq mRrj izns’k ‘kklu }kjk mBk;s x;s dneA mRrj izns’k ljdkj }kjk mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 ,oa mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr ¼ifjokn½ fu;ekoyh] 1977 ds izkfo/kkuksa esa la’kks/ku dj yksd vk;qDr laLFkk dks vkSj vf/kd LFkkf;Ro o izHkko’kkyh cuk;s tkus ds fy, fo/kk;h vuqHkkx&1 dh vf/klwpuk la[;k 515@79&fo&1&12&1¼d½1&12 fnukad 6 tqykbZ] 2012 ds }kjk mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr ¼la’kks/ku½ vf/kfu;e] 2012 vf/klwfpr fd;k x;kA ;g vf/kfu;e fnukad 15 ekpZ] 2012 ls izo`Rr ekuk x;k gSA bl la’kksf/kr vf/kfu;e esa fuEukuqlkj la’kks/ku fd;s x;s gSa %& ¼1½ mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 dh /kkjk 5 dh mi /kkjk ¼1½ esa izkfo/kku fd;k x;k gS fd yksd vk;qDr ;k mi yksd vk;qDr ds :i esa fu;qDr izR;sd O;fDr viuk inHkkj xzg.k djus ds fnukad ls vkB o”kZ dh vof/k ds fy, in /kkj.k djsxkA izfrcU/k ;g gS fd yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr viuh inkof/k dh lekfIr ds gksrs gq, Hkh rc rd in /kkj.k djrk jgsxk tc rd fd mldk mRrjkf/kdkjh inHkkj xzg.k u dj ysA 7 ¼2½ /kkjk 9 dh mi /kkjk ¼1½ esa [k.M ¼[k½ esa ‘kCn *yksd lsod^ ds LFkku ij ‘kCn ^vklhu yksd lsod* j[k fn;s tk;saxsA¼3½ /kkjk 9 dh mi /kkjk ¼2½ esa izfrHkwfr dh /kujkf’k :i;s ,d gtkj ds LFkku ij :i;s nks gtkj la’kksf/kr dh x;hA¼4½ /kkjk 13 dh mi /kkjk ¼5½ ds i’pkr /kkjk ¼5&d½ o ¼5&[k½ dk izkfo/kku fuEukuqlkj fd;k x;k gS & **¼5&d½ bl vf/kfu;e ds v/khu ;fn vUos”k.k ds fdlh izdze ij] tgkW yksd vk;qDr ;k fdlh mi yksd vk;qDr dk ;g lek/kku gks tkrk gS fd ifjokn feF;k ;k rax djus okyk gS vFkok ln~HkkoukiwoZd ugha fd;k x;k gS ;k fdlh yksd lsod dks viekfur djus dh n`f”V ls fd;k x;k gS rks] ;FkkfLFkr] yksd vk;qDr vFkok mi yksd vk;qDr ifjoknh dks dkj.k crkus dk ;qfDr;qDr volj nsus ds i’pkr ,sls ifjokn ds vUos”k.k dks vius foosdkuqlkj cUn dj ldrk gS vkSj ipkl gtkj :i;s ls vuf/kd dh /kujkf’k rd gtkZuk yxk ldrk gS] tks jkT; dh lafpr fuf/k ds lacaf/kr ‘kh”kZd ds v/khu tek dh tk;sxhA ;fn ifjoknh } kjk vkns’k ds fnukad ls nks ekg ds Hkhrj gtkZus dh jkf’k dk Hkqxrku ugha fd;k tkrk gS rks og ifjoknh dh lEifRr ls Hkw&jktLo ds :i esa dysDVj ds ek/;e ls olwy dh tk;sxhA 8 ¼5&[k½ bl vf/kfu;e ds v/khu fdlh vfHkdFku ds vUos”k.k ds i’pkr ;fn yksd vk;qDr vFkok mi yksd vk;qDr dk ;g lek/kku gks tkrk gS fd ,sls vUos”k.k ds ifj.kke Lo:i lacaf/kr yksd lsod ds lkFk vU;k; gqvk gS ;k mldh ekugkfu gqbZ gS] rks yksd vk;qDr ;k mi yksd vk;qDr mlds vkosnu djus ij dkj.k mfYyf[kr djrs gq;s vius foosdkuqlkj ,sls yksd lsod dks ftls vU;k; ;k ekugkfu ds dkj.k dksbZ {kfr gqbZ gS] mi/kkjk ¼5&d½ ds v/khu ifjoknh ij vf/kjksfir gtkZus dh /kujkf’k esa ls gtkZus dh vf/kdre lhek ls vuf/kd /kujkf’k rd izfrdj iznku dj ldrk gS vkSj ,slk izfrdj jkT; dh lafpr fuf/k ij Hkkfjr O;; gksxkA^^¼5½ /kkjk 20&d esa fuEukuqlkj la’kks/ku fd;s x;s & **20&d&,rn~}kjk ?kksf”kr fd;k tkrk gS fd yksd vk;qDr ;k mi yksd vk;qDr dks ;k muds laca/k esa ns; osru] HkRrk vkSj isa’ku] muds deZpkjhoxZ vkSj dk;kZy; ls lacaf/kr O;; vkSj /kkjk 13 dh mi /kkjk ¼5&[k½ ds v/khu vU;k; ;k ekugkfu ds fy;s yksd lsod dks nh x;h izfrdj dh jkf’k vkSj bl vf/kfu;e ds micU/kksa ds dk;kZUo;u ds laca/k esa vU; O;; jkT; dh lafpr fuf/k ij Hkkfjr O;; gksxkA^^ 9 ‘ kklu }kjk mijksDr la’kks/ku ls ,sls lsokfuo`Rr yksd lsodksa dks Hkh yksd vk;qDr iz’kklu esa vfHkdFku :ih ifjokn nk;j djus dk vf/kdkj izkIr gks x;k gS vU;Fkk iwoZ esa lsokfuo`Rr yksd lsod Hkz”Vkpkj vkSj in ds nq:i;ksx ds laca/k esa fdlh lsokjr yksd lsod ds fo:) tkudkjh j[krs gq, Hkh ifjokn ugha dj ldrk FkkA lkFk gh lkFk ;fn ifjoknh }kjk fdlh yksd lsod ds fo:) mls ijs’kku djus ds mn~ns’; ls dksbZ feF;k ifjokn nk;j fd;k tkrk gS vkSj tkWpksaijkar yksd vk;qDr }kjk ;g fl) ik;k tkrk gS fd ifjoknh }kjk izLrqr ifjokn feF;k ifjokn gS vkSj lR;fu”Bk ls nk;j ugha fd;k x;k gS rc ml fLFkfr esa u dsoy ifjoknh }kjk nkf[ky izfrHkwfr tCr dh tkrh gS oju~ lacaf/kr yksd lsod ftlds fo:) feF;k ifjokn nk;j fd;k x;k gS mldks izfrdj ds :i esa /kujkf’k fn;s tkus dk izkfo/kku fd;k gSA 10 yksd vk;qDr ds vf/kdkj ,oa dk;Ziz.kkyh yksd vk;qDr laxBu dh LFkkiuk dk eq[; mn~ns’; mRrj izns’k ds yksd lsodksa ds dqiz’kklu ,oa Hkz”Vkpkj ds fo:) turk dh f’kdk;r lquus rFkk budk fuokj.k djus gsrq ‘kklu dks viuh laLrqfr izLrqr djuk gSA mRrj izns'k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 ds vUrxZr nks izdkj ds ifjokn xzg.k fd;s tkrs gSa & igyk ^^f’kdk;r^^ rFkk nwljk ^^vfHkdFku^Â^^f’kdk;r** dk rkRi;Z fdlh ^^dqiz’kklu^^ ds lEcU/k esa yksd vk;qDr dk /;ku vkdf”kZr djus ls gS tks ifjokfnr dk;Zokgh ls voxr gksus dh frfFk ls lkekU;r % ,d o”kZ dh vof/k ds Hkhrj fd;k tk ldrk gSaA fu/kkZfjr vof/k ds Hkhrj f’kdk;r izLrqr u djus ds fy;s Ik;kZIr dkj.k crkus ij yksd vk;qDr ds vkns’kksijkar ifjokn xzg.k fd;k tk ldrk gSA bl laxBu ds le{k yksd lsodks dh isa’ku] vuqxzg jkf’k] Hkfo”; fuf/k] lsokfuo`Rr laca/kh ns;d] fu”dklu vFkok lsok lekiu ls izksn~Hkwr dksbZ nkok rFkk jkT; ljdkj Onkjk vuqlwfpr tkfr@tu tkfr;ksa ds lnL;ksa ds fy;s fu/kkZfjr vkjf{kr dksVk dk mYya?ku djds dh x;h fu;qfDr ds fo”k; esa Hkh f’kdk;r dh tk ldrh gSA vkjf{kr oxZ ds fy, miyC/k fjfDr;ksa ij ;fn fdUgha lkekU; vH;fFkZ;ksa dh fu;qfDr;kWa dh tkrh gSa 11 rks ,sls izdj.k Hkh yksd vk;qDr ds {ks=kf/kdkj esa vkrs gSaA^^vfHkdFku^^ dk rkRi;Z fdlh yksd lsod ds Hkz”Vkpkj vFkok lR;fu”Bk dh deh] in ds nq:Ik;ksx] vius fy;s ;k fdlh vU; O;fDr ds fy;s dksbZ vfHkykHk ;k vuqxzg izkIr djus] fdlh vU; O;fDr dks vuqfpr vigkfu ;k d”V igqapkus] vius d`R;ksa dk fuoZgu djus esa O;fDRkxr fgr vFkok vuqfpr ;k Hkz”V mn~ns’; ls izsfjr gksus ,oa Hkz”Vkpkj ;k bZekunkjh dh deh dks yksd vk;qDr ds laKku esa ykus ls gSA vfHkdFku :ih ifjokn] ftl fnuakd ls ifjokfnr dk;Zokgh dk fd;k tkuk vfHkdfFkr gS] mlls iakp o”kZ dh vof/k esa gh fd;k tk ldrk gS] fdUrq Ik;kZIr dkj.k crkus ij mDr vof/k c<+kbZ tk ldrh gSA vfHkdFku] yksd lsod ls fHkUu fdlh vU; O;fDr }kjk gh fd;k tk ldrk gSA izns’k ds eaf=;ks] jkT; eaf=;ksa] mi eaf=;ksa] fo/kku e.My ds lnL;ksa] ‘kklu ds lHkh vf/kdkjh] deZpkjh ftlesa jkT; ljdkj ds v/khu rRle; dk;Zjr vf[ky Hkkjrh; lsokvksa ds vf/kdkjhx.k Hkh ‘kkfey gSa] ds fo:) f’kdk;rksa ;k vfHkdFkuksa ds vUos”k.k djus dk vf/kdkj yksd vk;qDr laLFkk esa lfUufgr gSA ftyk ifj”knksa ¼iapk;rksa½] uxj egkikfydkvksa ¼uxj fuxe½] uxj ikfydkvksa ¼uxj ikfydk ifj”kn½ ;k {ks= lfefr;ksa ds vf/kdkjh o deZpkjhx.k ;k 12 v’kkldh; v/;{k vFkok izeq[k] vFkok Vkmu ,fj;k lfefr;ksa] uksfVQkbM ,fj;k lfefr;ksa ds deZpkfj;ksa vFkok ftyk Lrj dh dsUnzh; lgdkjh lfefr;ksa vFkok ‘kh”kZ lfefr;ksa ds v’kkldh; lHkkifr ;k izcU/k funs’kd ,oa fodkl izkf/kdj.kksa rFkk vkS| ksfxd fodkl izkf/kdj.kksa ,oa vf/klwfpr ifj”knksa o dEifu;ksa ds deZpkfj;ksa ,oa fo’ofo|ky;ksa ds jftLVªkj ,oa foRr ys[kkf/kdkjh tks fd yksd lsok vk;ksx ds ek/;e ls p;fur gksdj vk;s gksa] ds fo:) dsoy vfHkdFku :ih ifjoknksa ds vUos”k.k djus dk vf/kdkj yksd vk;qDr esa fufgr gSA izR;sd ifjokn fu/kkZfjr izi= ¼layXu½ esa Hkjdj tgkW rd lEHko gks Vafdr gksuk pkfg,] mls rhu izfr;ksa esa izLrqr fd;k tkuk vko’;d gSA mlesa uksVjh Onkjk lR;kfir LVkEi isij ij ekuuh; yksd vk;qDr dks lEcksf/kr ,d ‘kiFk i= Hkh layXu gksuk pkfg,A dsoy vfHkdFku :ih ifjokn ds fy, :0 2000@& dh izfrHkwfr fu/kkZfjr ‘kh”kZd ^^8443&flfoy fu{ksi&00&103& izfrHkwfr fu{ksi&00&00^^ ds vUrxZr Hkkjrh; LVsV cSad vFkok dks”kkxkj esa tek djuk vko’;d gS ijUrq mfpr dkj.k crkus ij vakf’kd ;k iw.kZ NwV Hkh iznku dh tk ldrh gSA lkFk gh v/kZ’kkldh; foHkkxksa ds fo:) f’kdk;r :ih ifjokn Hkh vfHkdFku dh Js.kh esa vkrs gSa muesa nks gtkj :i;s izfrHkwfr tek fd;k tkuk vko’;d gksrk gSA 13 uksV %& ¼1½ ;gkW ij ;g Hkh Li”V djuk vko’;d gSa fd v/kZ’kkldh; foHkkxksa ds lsokfuo`Rr ns;dksa ds Hkqxrku ds izdj.k Hkh mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 ds vUrxZr vfHkdFku :ih ifjokn ekus tkrs gSaA ¼2½ yksd lsodksa ds fo:) feF;k ifjokn izLrqr djus ij yksd vk;qDr }kjk ifjoknh ds Åij :i;s 50]000@& dh /kujkf’k dk gtkZuk yxk;k tk ldrk gSaa vkSj vf/kfu;e ds vUrxZr lacaf/kr yksd lsod dks gtkZus dh /kujkf’k esa ls izfrdj iznku dj ldrk gSaA 14 ifjokn dk izi= 1- ifjoknh dk uke % 2- firk dk uke % 3- ¼d½ O;olk; % ¼[k½ D;k vki yksd lsod gSa \ ;k ugha] % ¼x½ ;fn ifjokn fdlh nwljs O;fDr dh vksj ls gS rks ml O;fDr ds lkFk viuk laca/k crk;saA ;g lkfcr djus ds fy, fd vki mldh lEink dk izfrfuf/kRo djrs gSa ;k mlus bl fufeRr vkidks izkf/kd`r fd;k gS] nLrkost Hkh ;fn dksbZ gks] layXu djsaA% 4- LFkk;h irk % ¼d½ uke % ¼[k½ LFkku % ¼x½ Mkd?kj ;k iqfyl Fkkuk % ¼?k½ ftyk % 5- irk ftl ij lwpuk Hksth tk; % ¼d½ uke % ¼[k½ LFkku % ¼x½ Mkd?kj ;k iqfyl Fkkuk % ¼?k½ ftyk % 6- ¼1½ ftl O;fDr ds fo:} ifjokn fd;k tk jgk gS mldk uke] inuke ¼tks ekeys ds fo"k; esa ifjokn fd;s tkus ds le; ij jgk gks½ vkSj orZeku irk ¼;fn Kkr gks½] % ¼2½ fnukad tc ifjokn dk dkj.k mRiUu gqvk gks] % ¼3½ ifjokn foyEc ls izLrqr djus dk dkj.k] % ¼4½ D;k ifjokn igys fdlh ofj"B vf/kdkjh ds le{k fd;k x;k Fkk \ ;k fdlh vf/kdj.k ;k U;k;ky; ds le{k dk;Zokgh dh xbZ Fkh] ;fn gkW rks mldk D;k ifj.kke fudyk] ;fn ugh] dì;k la{ksi esa dkj.k crk;saA % 7- D;k ;g] ¼d½ vfHkdFku gS \ ;k ¼[k½ dksbZ f’kdk;r gSA % 8- pkyku la[;k vkSj fu;e 4 ds v/khu [kpZ ds fy, izfrHkwfr tek djus dk fnukad & fVII.kh & 15¼1½ mDr /kujkf'k 'kh"kZd **8443&flfoy fu{ksi&00&103&izfrHkwfr fu{ksi&00&00^^ ds vUrxZr Hkkjrh; LVsV cSad dh fdlh Hkh 'kk[kk esa tek dh tk ldrh gSA % ¼2½ fdlh **f'kdk;r^^ dh fLFkfr esa dksbZ /kujkf'k tek djuk visf{kr ugha gSaA % ¼3½ pkyku dh ewyizfr ifjokn ds lkFk layXu dh tk;A % 9- ,sls O;fDr;ksa dh lwph ftUgksus ifjokn ds leFkZu esa 'kiFk i= fn;s gksaA % 10- D;k ,sls vU; O;fDr Hkh gSa ftUgs ifjokn ls lEcfU/kr rF;ks ds ckjs esa tkudkjh gks] ftUgs yksd vk;qDr@mi yksd vk;qDr }kjk leu djuk pkgsaA % 11- ifjokn ls layXu nLrkostksa dh lwph ftlesa ifjoknh dk 'kiFk i= Hkh lfEefyr gSA % 12- ifjokn dk fooj.k & lEiw.kZ rF; crk;saA % gLrk{kj 16{ks=kf/kdkj esa u vkus okys izdj.kksa ls lacaf/kr dk;Zokgh yksd vk;qDr iz’kklu esa ifjokfn;ksa } kjk izLrqr fd;s tkus okys ifjoknksa esa yksd vk;qDr iz’kklu ds {ks=kf/kdkj ds laca/k esa iw.kZ tkudkjh u gksus ds dkj.k vDlj ,slh f’kdk;r dh tkrh gS ftudk {ks=kf/kdkj yksd vk;qDr iz’kklu dks izkIr ugha gSA bl lHkh izdj.kksa esa ifjoknh dks yksd vk;qDr iz’kklu ds {ks=kf/kdkj dh Li”V tkudkjh nsrs gq, laxr fu;e dk mYys[k dj mls i= ds ek/;e ls ;g voxr djk fn;k tkrk gS fd mlds ekeys esa {ks=kf/kdkj u gksus ds dkj.k f’kdk;r dk lek/kku fd;k tkuk lEHko ugha gSA bu ekeyksa esa Hkh dh x;h dk;Zokgh dk mYys[k tkudkjh ds n`f”Vdks.k ls vko’;d gSA1& lsok laca/kh ekeys %& yksd vk;qDr ,oa mi yksd vk;qDr dks yksd lsodks dh lsokfuo`fRr ds i’pkr lsokfuo`fRrd ns;dks ds Hkqxrku izkIr u gksus ls lacaf/kr ekeyksa esa f’kdk;r dk lek/kku djus dk {ks=kf/kdkj izkIr gSA ijUrq vDlj ,sls ifjokn Hkh izkIr gksrs gaSa] ftuesa lsokdky ds cdk;k ns;dksa ,oa lsok ‘krksZ laca/kh izksUUfr vkfn ds fookn o Hkqxrku gsrq Hkh ;kpuk dh tkrh gSA ,sls ekeyksa esa ifjoknh dks {sk=kf/kdkj u gksus dh tkudkjh nsrs gq, i=kpkj Onkjk 17 l{ke vf/kdj.k ds le{k mipkj gsrq ifjokn izLrqr djus gsrq lykg nh tkrh gSaA2& egkys[kkdkj ds fo:) ifjokn %& egkys[kkdkj dk;kZy; dsUnzh; ‘kklu ds v/khu gksus ds dkj.k muds fo:) ifjokn ij dk;Zokgh fd;s tkus dk {ks=kf/kdkj yksd vk;qDr iz’kklu dks izkIr ugha gS ijUrq vf/kdrj egkys[kkdkj ls lacaf/kr ,sls ifjokn izkIr gksrs gSa ftuesa ifjoknh dh lsokfuo`fRr ds i’pkr mlds Hkfo”; fuf/k [kkrs ds 10% Hkqxrku dk ekeyk fufgr jgrk gSA lsokfuo`fRr ds i’pkr yfEcr ns;dksa ds Hkqxrku dk {ks=kf/kdkj iz’kklu dks izkIr gS] vr% ,sls ekeyks esa yksd vk;qDr laxBu ds gLr{ksi ls eq[; lfpo] mRrj izns’k o egkys[kkdkj] mRrj izns’k] bykgkckn ds chp fy;s x;s fu.kZ; ds vuqlkj egkys[kkdkj ls i=kpkj djds ifjoknh ds f’kdk;r dk lek/kku fd;k tkuk lqfuf’pr djk;k tkrk gSA3& U;k;ky; esa yfEcr ifjokn %& izk;% ,sls ifjokn Hkh izkIr gksrs jgrs gSa] tks fo’ks”k :i ls ,sls iz’kklfud vf/kdkfj;ksa ds ikl yfEcr jgrs gSa] tks iz’kklfud {kerk esa iz’kklfud vf/kdkjh ds lkFk&lkFk U;kf;d dk;ksZ dk Hkh lEiknu U;kf;d {kerk esa djrs gSaA mnkgj.kkFkZ] ftykf/kdkjh] ijxukf/kdkjh rFkk pdcUnh foHkkx ds vf/kdkjhx.kA ,sls ifjoknksa ds laca/k esa U;kf;d izfdz;k ls lacaf/kr ekeyksa esa {ks=kf/kdkj u gksus ds dkj.k dksbZ 18 vUUos”k.k fd;k tkuk lEHko ugha gksrk gS rFkk bl vk’k; dh lwpuk ifjoknh dks izsf”kr dj nh tkrh gSA4& vijk/kksa esa iqfyl foospuk ls lacaf/kr ifjokn %& iqfyl vf/kdkfj;ksa ds fo:) Hkz”Vkpkj ds vfrfjDr ,sls Hkh ekeys vkrs gSa ftuesa muds Onkjk n.M izfdz;k lafgrk ds vUrxZr izkFkfedh ntZ dj foospuk izkjEHk dj nh xbZ gksA ,sls izkFkZuk i=ksa ds lanHkZ esa ifjoknh dks voxr djk fn;k tkrk gS fd ,sls izdj.kksa dk fuLrkj.k l{ke U;k;ky;ksa ls gh lEHko gSA5& ekuokf/kdkj vk;ksx ds {ks=kf/kdkj esa vkus okys ifjokn %& ,sls ekeyksa esa ifjokn dks ekuokf/kdkj vk;ksx dks lanfHkZr dj fn;k tkrk gS rFkk ifjoknh dks voxr djk fn;k tkrk gS fd iz’kklu dks bl laca/k esa {ks=kf/kdkj u gksus ds dkj.k ekeyk ekuokf/kdkj vk;ksx dks izsf”kr dj fn;k x;k gSA6& dsUnzh; foHkkx rFkk cSad vkfn ls lacaf/kr ekeys %& ,sls ekeys {ks=kf/kdkj esa u gksus ds dkj.k jkgr fnyk;k tkuk lEHko ugha gksrk gSA laxr fu;e dh tkudkjh nsrs gq, ifjoknh dks voxr djk;k tkrk gS fd ekeyk dsUnz ljdkj ds foHkkx vFkok cSad vkfn ls lacaf/kr gksus 19 ds dkj.k dk;Zokgh fd;k tkuk lEHko ugha gSA7& xzke iz/kku ds fo:) ifjokn %& xzke iz/kku ds fo:) dk;Zokgh fd;s tkus dk {ks=kf/kdkj yksd vk;qDr iz’kklu dks izkIr ugha gS] ijUrq ;fn ifjoknh us iz/kku ds fo:) fdlh ekeys esa ftykf/kdkjh vFkok vU; fdlh iz’kklfud vf/kdkjh dks dksbZ izkFkZuk i= fn;k gS vkSj ml ij dk;Zokgh ugha gqbZ gS rks] lacaf/kr vf/kdkjh dks izdj.k vxzlkfjr dj fn;k tkrk gS fd os ekeys esa vius Lrj ls vko’;d dk;Zokgh djsaA mDr izdkj ls O;fFkr ifjokfn;ksa ds f’kdk;r ds fuokj.k gsrq LFkkfir bl laLFkk ds ewy mn~ns’; dks /;ku esa j[krs gq, tgak rd gks] mlds ekeys esa lEiw.kZ tkudkjh nsrs gq, mls iw.kZ :i ls larq”V djus dk mn~ns’; lqfuf’pr fd;k tkrk gSA 20 f’kdk;rh ifjoknks ds fuLrkj.k gsrq viuk;h x;h izfdz;k yksd vk;qDr iz’kklu esa izkIr gksus okys ifjoknksa dk ijh{k.k loZizFke mRrj izns'k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e 1975 dh /kkjk 9 ds vUrxZr fn;s x;s mica/kksa ds v/khu bl vk’k; ls fd;k tkrk gS fd {ks=kf/kdkj] visf{kr ‘kiFk i=] laxr lk{; vkfn rhu izfr;ksa esa vf/kfu;ekuqdwy izLrqr fd;s x;s gSa vFkok ughaA ;fn ifjoknh fdlh ‘krZ dk vuqikyu ugha fd;k gS rks iz’kklu }kjk mls iwjk djus dk volj iznku fd;k tkrk gS rRi’pkr ifjokn fu;fer vUos”k.k gsrq xzg.k djds vxzsRrj dk;Zokgh izkjEHk dh tkrh gSA f’kdk;r :ih ifjoknksa ds laca/k esa loZizFke foHkkx vFkok lacaf/kr yksd lsod ftlls lacaf/kr f’kdk;r izkIr gqbZ gS] dks ifjokn dh izfr izsf”kr djds ifjoknh Onkjk izLrqr] ifjokfnr rF;ksa ij Li”Vhdj.k izkIr fd;k tkrk gSA Li”Vhdj.k fu;r vof/k esa izkIr u gksus ij iqu% le; nsdj vuqLekjd i= tkjh fd;k tkrk gSA blds Ik’pkr Hkh Li”Vhdj.k izkIr u gksus ij vf/kfu;e dh /kkjk 11¼2½ ds vUrxZr lacaf/kr yksd lsod dks O;fDrxr :i ls lacaf/kr vfHkys[kksa lfgr mifLFkr gksus gsrq leu Hkstk tkrk gS vU;Fkk dh ifjfLFkfr esa tekurh@xSj tekurh okj.V yksd lsod] ifjoknh] lk{kh ,oa tkWp esa izdk’k esa 21 vk;s vU; O;fDr;ksa dh mifLFkfr lqfuf’pr djk;s tkus gsrq iz;ksx fd;s tkrs gSaA lacaf/kr yksd lsod ls izkIr Li”Vhdj.k dks ijh{k.k ds Ik’pkr vko’;drkuqlkj izR;qRrj izkIr djus gsrq ifjoknh dks izsf”kr fd;k tkrk gSA mDr dk;Zokgh ds Ik’pkr] izkIr rF;ksa ds vk/kkj ij fopkjksaijakr O;fFkr O;fDr dh ;Fkksfpr ik;s tkus okyh f’kdk;r ds laca/k esa lek/kku gsrq dk;Zokgh lqfuf’pr djus ds fy;s foHkkx dks i= izsf”kr fd;k tkrk gS rFkk ifjoknh dh larqf”V ds vk/kkj ij ;k foHkkx }kjk] Bksl vk/kkj fn;s tkus ds dkj.k mlls iqf”Vdj.k Hkh izkIr fd;k tkrk gSA ;g leLr dk;Zokgh lqfuf’pr dj ysus ds i’pkr gh ifjokn dks iw.kZ larqf”V ds vk/kkj ij] fuLrkfjr ikrs gq, fu{ksi fd;s tkus dh dk;Zokgh dh tkrh gSA 22 lsokfuo`RRk ns;dks ds izdj.kksa ds laca/k esa O;oLFkk lsokfuo`Rr 'kkldh; deZpkfj;ksa ds cdk;k ns;dksa ds Hkqxrku gsrq izkIr gksus okys ifjoknksa esa cdk;k Hkfo"; fuf/k@ikfjokfjd isa’ku ds vo'ks"k Hkqxrkuksa ds ekeys Hkh lnSo fufgr jgrs gSaA mi yksd vk;qDr ds dk;ZHkkj xzg.k djus ds mijkar lsokfuo`fRrd ns;dksa ds laca/k esa dk;Zokgh djus gsrq mUgsa vf/kd`r dj fn;k x;kA bl laca/k esa mi yksd vk;qDr }kjk fd;s x;s d`R;ksa o miyfC/k;ksa dk Hkh foLr`r fooj.k izLrqr fd;k tk jgk gSA lsokfuo`fRrd ns;dksa esa th0ih0,Q0 ds Hkqxrku lqfuf'pr djus ds dk;Z dk mRrjnkf;Ro egkys[kkdj] mRrj izns'k esa fufgr gSA egkys[kkdkj dk;kZy;] tks dsUnzh; 'kklu ds v/khu foHkkx gS] yksd vk;qDr ds {ks=kf/kdkj esa ugha vkrk gSA ,slh ifjfLFkfr esa ifjoknh dh f’kdk;r ds lek/kku gsrq yksd vk;qDr iz'kklu ds vFkd iz;klksa ds QyLo:i eq[; lfpo ,oa egkys[kkdkj] mRrj izns'k dh lgefr ls ;g fu.kZ; fy;k x;k fd bl iz’kklu esa Hkfo”; fuokZg fuf/k ls lacaf/kr yfEcr izdj.kksa dks fuLrkfjr djkus gsrq egkys[kkdkj mRrj izns'k ds ofj”B ys[kkf/kdkjh Lrj ds vf/kdkjh dks bl iz’kklu esa leu fd;k tk ldrk gS vFkok 23 bl iz’kklu ds fdlh vf/kdkjh dks yfEcr izdj.kksa dh lwph ds lkFk egkys[kkdkj mRrj izns'k ds dk;kZy; esa O;fDrxr lEidZ djds dk;Zokgh iw.kZ djkus gsrq Hkstk tk ldrk gSA bl izdkj vodk'k izkIr yksd lsodksa ds leLr izdkj ds vo’ks”k ns;dksa ds Hkqxrku laca/kh f’kdk;rks dk lek/kku djk;k tk jgk gSA 24 vfHkdFku :ih ifjoknks ds fuLrkj.k gsrq viuk;h tkus okyh izfdz;k yksd vk;qDr iz'kklu esa vUos"k.k ds fy;s izkIr vfHkdFkuksa ds laca/k esa viuk;h tkus okyh izfdz;k mRrj izns'k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e 1975 dh /kkjk 10 esa of.kZr gSA blds vuqlkj] izkIr vfHkdFkuksa dk igys izkjfEHkd ijh{k.k fd;k tkrk gSA mlesa izk;% vUos"k.k bdkbZ Onkjk izkjfEHkd :i ls ;g ijh{k.k fd;k tkrk gS fd ifjokn dh fo"k;oLrq yksd vk;qDr@mi yksd vk;qDr ds {ks=kf/kdkj esa gS vFkok ugha] ifjoknh Onkjk fofgr izk:i ij 'kiFk i= ds lkFk ifjokn i= izLrqr fd;k x;k gS vkSj vU; oakfNr vkSipkfjdrk;sa] ;Fkk izfrHkwfr tek djuk vkfn iwjh dh x;h gSa ;k ugha] vUos"k.k ds fy;s Ik;kZIr vk/kkj gSa ;k ugha] vkSj ifjoknh ds fy;s ekeys dh ifjfLFkfr;ksa dks ns[krs gq, vU; dksbZ vf/kd izHkkodkjh vkSj mi;qDr mipkj izkIr gks ldrk gS ;k ughaA;fn bu fcUnqvksa ds ijh{k.k ds ckn] yksd vk;qDr@mi yksd vk;qDr dk lek/kku gks tkrk gS fd ifjokn vUos"k.k fd;s tkus ;ksX; gS rc ifjokn vfUre vUos"k.k ds fy;s /kkjk 10¼1½¼d½ ds vUrxZr xzg.k dj fy;k tkrk gS vkSj ifjokn dh izfr] mlds leFkZu esa ifjoknh Onkjk fn;s x;s nLrkostksa dh 25 izfr lfgr vkjksih yksd lsod dks izsf"kr djds muls viuk i{k izLrqr djus dk volj iznku fd;k tkrk gS] ifjokn dh izfr l{ke izkf/kdkjh] ¼eq[; lfpo@ekuuh; eq[; ea=h] mRrj izns’k½ dks Hkh izsf"kr dh tkrh gSA vkjksih dk i{k izkIr gksus ds Ik'pkr ;fn vkSj fdlh lk{; dh vko';drk gksrh gS rks lacaf/kr i{k ;k lacaf/kr 'kkldh; foHkkx] tgkWa ls lk{; izkIr fd;k tk ldrk gS] ls vfHkys[k o lwpuk;as izkIr dh tkrh gSa vkSj lEiw.kZ lk{; izkIr gks tkus ds ckn ekeys ds xq.k&nks"k ds vk/kkj ij foospuk djds vUos"k.k bdkbZ }kjk fjiksVZ rS;kj dh tkrh gSA /kkjk 10¼3½ ds vUrxZr yksd vk;qDr ;k ;FkkfLFkfr] mi yksd vk;qDr dks ekeys dh ifjfLFkfr ds vuqlkj vUos”k.k djus ds fy, dksbZ izfdz;k viukus dk foosdkf/kdkj izkIr gSaA 26 ifj.kke ijd fuLrkj.k gsrq fo'ks"k izfdz;k ifj.kke ijd dk;Zokgh dk mn~ns'; j[krs gq;s izfdz;k bl izdkj fu/kkZfjr dh x;h gS fd vf/kfu;e dh vkSipkfjdrkvksa vFkok nks"kh yksd lsodksa dks fpfUgr djus vkSj muds fo:) foHkkxh; dk;Zokgh fd;s tkus dh gh dk;Zokfg;ksa esa ihfM+r ifjoknh dh leL;k dk funku Qal dj u jg tk;sA blds foijhr esjk ;g Li"V /;s; izkjEHk ls gh jgk gS fd loZizFke ihfM+r ifjoknh] ftlus f'kdk;r vFkok vfHkdFku izLrqr fd;k gS] mldh leL;k dk funku lqfuf'pr fd;s tkus ij gh /;ku dsfUnzr fd;k tk;sA mls tgkW rd jkgr fof/k rFkk fu;ekuqdwy iznku djk;h tk ldrh gS og lqfuf'pr dj ysus ds Ik'pkr gh nks"kh deZpkjh vFkok vf/kdkjh ds fo:) laLrqfr dh tk;sA ;g izfdz;k dk;Ziz.kkyh dk va'k gSA bl n`f"Vdks.k ls gh eSaus bl vk'k; dh izfdz;k yksd vk;qDr iz'kklu esa ykxw dh gS fd] fdlh Hkh f'kdk;r ds izkIr gksus ij pkgs og f'kdk;r vf/kfu;e dh vkSipkfjdrkvksa dks iw.kZ djrs gq, izLrqr dh x;h gks vFkok ugha] lacaf/kr foHkkx ls vk[;k eakxs tkus dk dk;Z izkjEHk dj fn;k tkrk gS vkSj blh e/; vf/kfu;e dh vis{kkvksa ds vuqdwy vkSipkfjd ifjokn Hkh ifjoknh ls eaxk fy;k tkrk gSA ,sls ekeyksa esa leL;k ds fuokj.k esa Ik;kZIr volj iznku djus vFkkZr nks volj vf/kdkjh dks nsus ds Ik'pkr ;fn mRrj ugha vkrk gS rks Hkh ml yksd lsod ds fo:) izfrosnu Hkstus dh 27 dk;Zokgh esa 'kh?kzrk djus ds ctk; Hksts x;s i=ksa dk mRrj izkIr u gksus dh n'kk esaa yksd lsod dks leu ds }kjk mudks ryc djds leL;k ds fuokj.k dh izfdz;k lqfuf'pr djk ysuss ds ckn gh vf/kfu;e dh vis{kkvksa ds vuqdwy foHkkxh; dk;Zokgh vkfn fd;s tkus gsrq laLrqfr 'kklu dks Hkstus dh dk;Zokgh izkjEHk dh tkrh gSA bl izfdz;k dk lh/kk ykHk ifjoknh dks jkgr iznku djkrs gq, izkIr djk;k tkrk gSA ifjoknh dks fu;eksa ds vUrxZr jkgr fnyk;s tkus dk ,d ek= /;s; jgus ds dkj.k gh ifjokfn;ksa esa yksd vk;qDr iz'kklu ds izfr fo'okl tkx`r gqvk gSA 28 vUos"k.k gsrq vf/kdkj izkjfEHkd vUos"k.k o vfUre vUos"k.k esa fdlh lk{kh dks leu djus vkSj 'kiFk ij mudh ijh{kk djus] dksbZ nLrkost leu djus] deh'ku ij lk{kh dk c;ku fy[kus vkfn ds fy;s yksd vk;qDr dks ogh 'kfDr;ak izkIr gSa] tks flfoy izfdz;k lafgrk 1908 ds vUrxZr fdlh flfoy okn ds fopkj.k ds fy;s flfoy U;k;ky; dks izkIr gSaA yksd vk;qDr ds le{k yfEcr izR;sd dk;Zokgh Hkkjrh; n.M lafgrk dh /kkjk 193 ds vUrxZr U;kf;d dk;Zokgh le>h tkrh gSA ijh{k.k ds nkSjku lacaf/kr O;fDr vFkok foHkkx yksd vk;qDr iz'kklu Onkjk leu fd;s x;s fdlh vfHkys[k@nLrkost vFkok lwpuk dks izsf"kr djus ds fy;s dfri; vioknksa dks NksM+dj ck/; gSA bu vioknksa dk mYys[k mRrj izns'k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 dh /kkjk 11 dh mi/kkjk ¼5½ esa of.kZr gSA dfri; ekeyksa esa mfpr fu"d"kksZa ij igWqpus ds fy;s LFkyh; fujh{k.k dh Hkh vko';drk gksrh gSA bu ekeyksa esa yksd vk;qDr ds funsZ'k ij vUos"k.k bdkbZ ds vf/kdkjh LFkyh; fujh{k.k vk[;k rS;kj djrs gSaA vU; lk{;ksa ds lkFk] fujh{k.k vk[;k ij Hkh fopkj djrs gq, izdj.k esa fu.kZ; fy;k tkrk gSA;fn izkjfEHkd vUos"k.k esa ;g ik;k tkrk gS fd izdj.k yksd vk;qDr iz'kklu ds {ks=kf/kdkj esa ugha gS ;k ifjokn rqPN gS ;k rax djus ds fy;s fd;k x;k gS vFkok 29 ln~Hkkouk iwoZd ugha fd;k x;k gS ;k ifjoknh ds fy;s vis{kkd`r vf/kd mfpr vU; mipkj izkIr gS rks ifjokn vUos"k.k ds fy;s xzg.k ugha fd;k tkrk gS] vfirq fu{ksi dj fn;k tkrk gS vkSj bldh lwpuk ifjoknh dks izsf"kr dj nh tkrh gSA vUos"k.k esa vkjksi lR; ik;s tkus ij l{ke izkf/kdkjh dks izfrosnu leqfpr dk;Zokgh ds fy;s izsf"kr fd;k tkrk gSA vkjksi lkfcr u ik;s tkus dh n'kk esa izdj.k fu{ksi dj fn;k tkrk gS vkSj bldh lwpuk ifjoknh] vkjksih yksd lsod ,oa l{ke izkf/kdkjh dks izsf"kr dj nh tkrh gSA izkjfEHkd vUos"k.k Lrj ij Hkh vko';d fcUnqvksa ij lwpuk izkIr dh tkrh gS ;k vfHkys[k izkIr fd;s tkrs gSaA 30 vUos"k.k gsrq fo'ks"kkf/kdkj mRrj izns'k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 dh /kkjk 14¼3½ ds vUrxZr yksd vk;qDr dks ;g Hkh vf/kdkj izkIr gS fd ,sls ifjoknksa dk vUos"k.k fdlh vU; ,tsUlh ls Hkh djk ldrs gSa] ijUrq blds fy;s ;g vko';d gS fd lacaf/kr ljdkj] ftlds fu;a=.k esa og ,tsalh gS] mldh vuqefr izkIr dh tk;sA bl izfdz;k esa dkQh le; yx ldrk gS bl mn~ns'; ls bl izfdz;k dk mi;ksx ux.; gSA mRrj izns’k ‘kklu }kjk lS.M LVksu dh vkiwfrZ ds laca/k esa iznRr fo’ks”k tkWp esa vUos”k.k dk;Z gsrq ‘kklu }kjk yksd vk;qDr ds v/khu vkfFkZd vijk/k ,oa vUos”k.k ‘kk[kk dks ukfer fd;k x;kA izkjfEHkd vUos"k.k ds nkSjku ;fn ;g ik;k tkrk gS fd ifjoknh us ogh ekeyk vU; izkf/kdkfj;ksa@foHkkxksa ds le{k Hkh izLrqr dj j[kk gS rks lacaf/kr foHkkx dks ;g funsZ'k fn;s tkrs gSa fd ekeys esa leqfpr dk;Zokgh djsa vkSj bldh lwpuk ifjoknh dks Hkh nh tkrh gSA foHkkxh; takp fjiksVZ dh leh{kk djds vfUre fu.kZ; yksd vk;qDr iz'kklu Onkjk fy;k tkrk gSA izR;sd ekeys esa vUos"k.k dh leqfpr izfdz;k fu/kkZfjr djus dk foosdkf/kdkj yksd vk;qDr dk gksrk gSA vUos"k.k dh izfdz;k bl ckr dk /;ku j[krs gq, fu/kkZfjr dh tkrh gS 31 fd rduhdh dkj.kksa ls izdj.k esa leqfpr fu"d"kksZ ij igqapus esa dksbZ ck/kk mRiUUk u gksus ik;s] cfYd izdj.k dk ;qfDrlaxr fujkdj.k gks tk;sA;|fi /kkjk 14¼3½ esa yksd vk;qDr dks vU; ,tsUlh ls jkT; ljdkj dh lgefr ls tkWp djkus dk vf/kdkj iznku fd;k x;k gSA 32 izfrosnu ,oa rRlaca/kh izkfo/kku mRrj izns'k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e 1975 dh /kkjk 12 ds vUrxZr yksd vk;qDr }kjk f’kdk;r :ih ifjokn ds vUos"k.kksijkar ftu ekeyksa esa bl vk'k; dk lek/kku gks tkrk gS fd fdlh yksd lsod ds d`R; ds QyLo:i ifjoknh ds lkFk vU;k; gksuk vFkok mls vuqfpr :i ls d"V igqapkus dk dk;Z gqvk gS rks ,sls ekeyksa esa mi /kkjk 12¼1½ ds vUrxZr izfrosnu l{ke izkf/kdkjh dks izsf"kr fd;k tk;sxkA ,sls izsf"kr fd;s x;s izfrosnu ds ek/;e ls lacaf/kr yksd lsod ,oa l{ke izkf/kdkjh ls fu/kkZfjr vof/k ds vUrxZr visf{kr mipkj ;k fuokj.k lqfuf'pr djus gsrq funsZ'k nsxk rFkk l{ke izkf/kdkjh ij ;g ck/;rk gksxh fd mijksDr izdkj ls funsZf'kr dk;Zokgh dk vuqikyu djrs gq, bldh lwpuk fu/kkZfjr vof/k dh lekfIr ds ,d ekg ds vUrxZr izsf"kr dh tk;sxhA mijksDr vk'k; dh gh dk;Zokgh vfHkdFku :ih vUosf"kr gq, ekeyksa esa Hkh lqfuf'pr djus dk izkfo/kku /kkjk 12 dh mi /kkjk ¼3½ ds vUrxZr fd;k x;k gSA fHkUurk dsoy ;g gS fd ;fn vUos"k.k ds Ik'pkr vfHkdFku iw.kZ :i ls ;k va'kr% fl) ik;k x;k gS rks laKku esa fy;s x;s leLr nLrkostksa] lkexzh o ladfyr dh x;h lk{; lfgr viuh laLrqfr rFkk visf{kr dk;Zokgh 33 l{ke izkf/kdkjh dks izfrosnu ds ek/;e ls izsf"kr dh tk;sxh vkSj l{ke izkf/kdkjh ml ij rhu ekg ds vUrxZr dh x;h vFkok izLrkfor dk;Zokgh ls yksd vk;qDr dks voxr djk;asxsA;fn yksd vk;qDr izkjfEHkd tkWp ds le; ;g ikrsa gSa fd izdj.k esa Hkz”Vkpkj ,oa dqiz’kklu lfUufgr gS ,oa izdj.k rduhdh dkj.kksa ls bl iz’kklu ds {ks=kf/kdkj esa ugha vkrk gSA bl fLFkfr esa izdj.k lekIr u djds ‘kklu dks laLrqfr Hkstdj fLFkfr ls voxr djkrs gq, vxzsRrj dk;Zokgh muds foosd ij NksM+ nh tkrh gSA bl izdkj ls mijksDr ekeyksa esa izLrkfor izfrosnu@laLrqfr;kWa 'kklu Onkjk fdz;kfUor djk;s tkus ds mn~ns'; ls yksd vk;qDr Onkjk okf”kZd izfrosnu izsf"kr fd;s tkus dh izfdz;k esa vadu fd;k tkrk gSA;fn l{ke izkf/kdkjh }kjk fu/kkZfjr vof/k esa /kkjk 12¼1½ o 12¼3½ ds vUrxZr izsf”kr laLrqfr;ksa ds lanHkZ esa d`r dk;Zokgh ls voxr djk;k tkrk gS vkSj yksd vk;qDr d`r dk;Zokgh ls lUrq”V gksrs gSa rks /kkjk 12¼5½ esa izdj.k lekIr fd;k tkrk gSA foijhr fLFkfr esa fo’ks”k izfrosnu egkefge Jh jkT;iky] mRrj izns'k dks fo/kku e.My ds nksuksa lnuksa esa izLrqr fd;s tkus gsrq Hkstk tkrk gSA 34 blh /kkjk 12 dh mi /kkjk ¼6½ ds vUrxZr ,d lesfdr okf"kZd izfrosnu Hkh egkefge Jh jkT;iky] mRrj izns'k dks Hksts tkus dk vfrfjDr izkfo/kku fd;k x;k gSA bl lesfdr izfrosnu ds vUrxZr vko';drkuqlkj iz'kklu Onkjk o"kZ l=kUrxZr fuLrkfjr fd;s x;s vfHkdFku ,oa f'kdk;r :ih ,sls ekeyksa dk Hkh mYys[k jgrk gS ftuesa egkefge jkT;iky dks iwoZ esa fo'ks"k izfrosnu Hksts tk pqds gSa rFkk lkFk gh lkFk iwjs o"kkZUrxZr lEikfnr leLr dk;ksZ] miyfC/k;ksa] leL;kvksa] dk;Z ds ;Fkksfpr fu"iknu esa gksus okyh vM+puksa] izHkkoh <a+x ls dk;Z fu"iknu gsrq 'kklu ls dh tkus okyh vis{kkvksa ,oa dk;Z ds fofHkUu {ks=ksaa esa visf{kr lg;ksx vkfn fo"k;ks ds Hkh foLr`r fooj.k dk C;kSjk izLrqr fd;k tkrk gSA,sls lesfdr okf"kZd izfrosnu ds vUrxZr] dk;Z fu"iknu ds nkSjku gq;s vuqHkoksa ds vk/kkj ij 'kklu ds fofHkUu foHkkxksa Onkjk viuk;h tkus okyh izfdz;k esa dfri; la'kks/ku laca/kh rFkk lq>koksa laca/kh flQkfj'kksa dk Hkh lekos'k fd;k tkrk gSA mRrj izns'k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e 1975 dh /kkjk 12 dk mDr fooj.k Lor% izfrosnu ds egRo dks Li"V djrk gSA yksd vk;qDr ds 'kkldh; dk;ksZ esa mDr vf/kfu;e ds ek/;e ls gLr{ksi djus dk vf/kdkj] 'kklu dh yksd dY;k.kdkjh Nfo ds izfr vke tu esa fo'okl mRiUu djus ds lkFk 35 lkFk vR;Ur lqxe ek/;e ls jkgr nsus dk dk;Z Hkh Lor% lqfuf'pr gks tkrk gSA vf/kfu;e esa bl vk'k; dh Hkh O;oLFkk gS fd] ftu ekeyksa esa yksd vk;qDr dh laLrqfr;ak 'kklu }kjk fdz;kUo;u ;ksX; mi;qDr ugha ik;h x;ha] mu ekeyksa esa 'kklu ds Li"Vhdj.k dks egkefge Jh jkT;iky laLrqfr;ka ,oa Li"Vhdj.k dks nksuksa lnuksa ds le{k izLrqr fd;s tkus ds mijkar yksd vk;qDr iz’kklu dks fLFkkfr ls voxr djk;k tk;sxkA 36 o”kZ 2013 esa l{ke izkf/kdkjh dks Hksts x;s izdj.k ,oa ifjoknksa ds fuLrkj.k dk fooj.k fnukad 1&1&2013 ls 31&12&2013 rd mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 dh /kkjk 10 esa izkIr fu;fer ifjoknksa ij vUos”k.kksaijkar /kkjk 12¼1½ o 12¼3½ ds vUrxZr dqy 5 izfrosnu l{ke izkf/kdkjh dks Hksts x;s gSa rFkk mRrj izns’k ‘kklu }kjk mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 dh /kkjk 18 ds vUrxZr lanfHkZr 2 izdj.kksa esa l{ke izkf/kdkjh dks tkWp vk[;k Hksth x;h ftudk fooj.k layXu rkfydk esa iznf’kZr gSaA fnukad 1&1&2013 ls 31&12&2013 rd mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 dh /kkjk 12¼1½ o 12¼3½ ds vUrxZr mi yksd vk;qDr }kjk dqy 12 izdj.kksa esa izfrosnu l{ke izkf/kdkjh dks Hksts x;s gSa ftudk fooj.k layXu rkfydk esa iznf’kZr gSaA fnukad 1&1&2013 ls 31&12&2013 rd mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 ds vUrxZr mi yksd vk;qDr }kjk dqy 3 izdj.kksa esa l{ke izkf/kdkjh dks laLrqfr;kW Hksth x;h gSa ftudk fooj.k layXu rkfydk esa iznf’kZr gSaA 37 fnukad 1&1&2013 ls 31&12&2013 rd mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 dh /kkjk 12¼5½ ds vUrxZr mi yksd vk;qDr }kjk 8 izdj.kksa esa egkefge Jh jkT;iky] mRrj izns’k dks fo’ks”k izfrosnu Hksts x;s gSa ftudk fooj.k layXu rkfydk esa iznf’kZr gSA 38 fnukad 1&1&2013 ls fnukad 31&12&2013 rd l{ke izkf/kdkjh dks Hksts x;s izfrosnu d ifjokn izfrosnu ifjoknh dk vkjksih yksd lsod vf/kdkjh ftldks z la0 la0 rFkk uke izfrosnu Hkstk - rFkk fnukad x;kA l ftyk a - 1 4303& 01&2013 Jh vkuUn Jh jke vpy jktHkj] iwoZ ifjogu l{ke izkf/kdkjh 2011 fnukad dqekj ea=h] mRrj izns’k ljdkjA ekuuh; eq[; rFkk 13 ekpZ] f}osnh ea=h] mRrj 4359& 2013 rFkk izns’k] y[kuÅ 2011 Jh jke vtZ dksA vEcsMd oekZ juxj 2 5579& 02&2013 Jherh vpZuk Jh d`”.k dqekj lpku] iwoZ l{ke izkf/kdkjh 2011 fnukad flag fo/kk;d fo/kku lHkk {ks= ekuuh; eq[; dkuiqj 27 twu] efM;kWgw] tkSuiqjA ea=h] mRrj 2013 izns’k] y[kuÅ dksA 3 1448& 03&2013 Jh v:.ksUnz Jh N= iky flag] iwoZ izcU/k l{ke izkf/kdkjh 2012 fnukad 1 eksgu funs’kd] mRrj izns’k jktdh; ekuuh; eq[; 39 y[kuÅ tqykbZ] ‘kqDyk fuekZ.k fuxe] y[kuÅA ea=h rFkk eq[; 2013 lfpo] mRrj izns’k] y[kuÅ dksA 4 1600& 04&2013 Jh vksfiu ¼1½ Jh fnus’k lDlsuk] iwoZ dqy l{ke izkf/kdkjh 2012 fnuakd 9 dqekj lfpo] xkSrecq) fo’ofo|ky;] xzsVj ekuuh; eq[; eqtQ~ tqykbZ] ukS,MkA ea=h] mRrj Qjuxj 2013 ¼2½ Jh ‘ke’kqn~nhu valkjh] izns’k] y[kuÅ lgk;d dqy lfpo] xkSrecq) fo’ofo| dksA ky;] xzsVj ukS,MkA 5 1189& 05&2013 Jh v’kksd ¼1½ Jh Mk0 v[rj fj;kt+] iwoZ l{ke izkf/kdkjh 2013 fnukad ;kno eq[; fodkl vf/kdkjh] jk;cjsyhA ekuuh; eq[; y[kuÅ 19 ¼2½ Jh v:.k dqekj ‘kqDy] voj ea=h rFkk eq[; tqykbZ] vfHk;ark] vUos”kd rduhdh] ftyk lfpo] mRrj 2013 xzkE; fodkl vfHkdj.k] jk;cjsyhA izns’k] y[kuÅ ¼3½ Jh v’kksd f=ikBh] ifj;kstuk dksA izcU/kd] jkT; lgdkjh fuekZ.k ,oa fodkl la?k fyfeVsM] jk;cjsyhA 40 jkT; ljdkj }kjk mRRkj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 dh /kkjk 18 ds vUrxZr izkIr vf/kdkjksa dk iz;ksx djds fnukad 1&1&2013 ls fnukad 31&12&2013 ds e/; Hksth x;h fo’ks”k tkWpsaA d ifjo tkW ifjoknh dk uke vkjksih yksd lsod vf/kd z kn p kjh - la0 vk[; ftldks l rFk k tkWp a k la0 vk[;k - ftyk rFk Hkst k h fnuk x;hA ad 411 Ikfjo tkW mRRkj izns’k vUrxZzLr yksd lsod o yksd lsodksa ls fHkUu O;fDRk ,oa ekuuh kn p yksd vk;qDr QeZ vkfn ; eq[; la[;k vk[; rFkk mi yksd Eak=hx.k ea=h] 211 k vk;qDr vf/kfu;e]1& Jh ulheqn~nhu fln~nhdh] HkwriwoZ ea=h] mRrj izns’k mRrj 5& fnuk 1975 dh /kkjk ljdkj izns’k 201 ad 18 ds vUrxZr 2& Jh ckcw falg dq’kokgk] HkwriwoZ ea=h] mRrj izns’k ‘kklu] 2 20 mRrj izns’k y[kuÅ ebZ] ‘kklu lrdZrk [kuu foHkkx ds vf/kdkjhx.k A 201 vuqHkkx&4 }kjk 3& Jh lqgSy vgen Qk:dh] HkwriwoZ la;qDr funs’kd ,oa 3 tkjh vf/klwpuk Lkykgdkj] [kuu funs’kky;] mRrj izns’kA la[;k&1548@39 4& Jh jke cks/k ekS;kZ] HkwriwoZ funs’kd] [kuu mRrj & 4&2012& 51¼5½@12 5& Jh lrh’k dqekj flag] [kuu vf/kdkjh] fetkZiqjA y[kuÅ fnuakd6& Jh vfuy dqekj ‘kekZ] [kuu vf/kdkjh] fetkZiqjA 10 tqykbZ] 7& Jh uohu nkl] [kuu vf/kdkjh] fetkZiqjA 2012 }kjk lanfHkZr takpA jktdh; fuekZ.kfuxe ds vf/kdkjhx.k 8& Jh lh0ih0 flag] HkwriwoZ izca/k funs’kd] mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe 9& Jh jkds’k pUnzk] vij ifj;kstuk izca/kd 10& Jh ,0ds0lDlsuk] vij ifj;kstuk izca/kd@ bdkbZ izHkkjh 11& Jh ds0vkj0flag]bdkbZ izHkkjh 12& Jh jktho xxZ] lgk;d LFkkfud vfHk;ark 13& Jh ,l0ih0 xqIrk] ifj;kstuk izca/kd 14& Jh ih0ds0tSu ifj;kstuk izca/kd 15& Jh ,l0ds0vxzoky] ifj;kstuk izca/kd 16& Jh vkj0ds0 flag] ifj;kstuk izca/kd 17& Jh ch0Mh0f=ikBh] ifj;kstuk izca/kd@bdkbZ izHkkjh 18& Jh eqds’k dqekj] vij ifj;kstuk izca/kd 422 Ikfjo tkW mRRkj izns’k ukS,Mk QkeZ gkml vkoaVu esa vf/kdkfj;ksa dh lafyIrrk ekuuh kn p yksd vk;qDr ds lanHkZ esaA ; eq[; la[;k vk[; rFkk mi yksd ea=h] 231 k vk;qDr vf/kfu;e] mRrj 0& fnuk 1975 dh /kkjk izns’k 201 ad 18 ds vUrxZr ‘kklu] 2 11 mRrj izns’k y[kuÅ uoEc ‘kklu lrdZrk A j] vuqHkkx&4 }kjk 201 tkjh vf/klwpuk 3 la[;k& 1779@ 39&4&2012&15 ¼59½@2012 fnuakd 31 vxLr] 2012 }kjk lanfHkZr takpA 43 yksd vk;qDr iz’kklu esa izkIr fu;fer ifjoknksa ,oa mRrj izns’k ‘kklu }kjk mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 dh /kkjk 18 ds vUrxZr iznRr fo’ks”k tkWpksa ij vUos”k.kksaijkar o”kZ 2006 ls 2013 rd ekuuh; fo/kk;d@eaf=;ksa ds fo:) vkjksi fl) ik;s tkus ij l{ke izkf/kdkjh dks Hksts x;s izfrosnuksa dk lkj ,oa l{ke izkf/kdkfj;ksa }kjk d`r dk;Zokgh dh v|kof/kd fLFkfrA d ifjokn izfros ifjokn vkjksih laLrqfr vuqiky fjV lrdZrk z la0 nu la0 h dk yksd u dh ;kfpdk vuqHkkx &4 }kjk - rFkk rFkk uke lsod fLFkfr dh miyC/k l ftyk fnuka fLFkfr djk;h x;h a d lwpuk ds - vuqlkj v| ru fLFkfr ¼fnuakd 15-1-14½ 1 1254 23&20 Jh Jh vej mRrj izns’k ‘kklu ds flapkbZ foHkkx vuqikyu && && &200 06 jkes’o thr flag] ds izeq[k lfpo Lrj ls ,oa dkuiqj fodkl vk[;k 3 fnuka j izlkn iwoZ izkf/kdj.k ds mik/;{k ds Lrj ls bl izdj.k vizkIr] dkuiqj d fp=ka ea=h] ds fuLrkj.k ds nkSjku rS;kj fd;s x;s fo’ks”k 9&5& ’kh mRrj vuqcU/k izk:i ij nksuksa i{kksa ds e/; izfrosnu 06 izns’k fopkj foe’kZ dj rhu ekg ds vUnj bl dh ‘kklu] fookfnr flapkbZ foHkkx dh vukf/kd`r vko’;dr orZeku dCts dh leLr Hkwfe dks vkoklh; k ugha fo/kk;d Hkw[k.M ds :i esa fodflr dj fcdzh fd;s gSa] 44 tkus dh dk;Zokgh vkisf{kr fu;eksa] izdj.k izkfo/kkuksa dk vuqikyu djrs gq, ‘kklu lekIrA ls vuqefr izkIr dj lqfuf’pr dh tk;A 2 3758 2&200 Jh v:.k Jh ¼1½ pwWafd vkjksfir ea=h ifjoknh ls vuqikyu && && &200 7 jk.kk jktsUnz izkIr 2]20]000@& :i;s dh /kujkf’k dk vk[;k 5 fnuka flag Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e 1988 dh vizkIr lgkjui d jk.kk] /kkjk 13 ds izkfo/kkuksa ds vuq:i @fo’ks” qj 13&2 ekuuh; larks”ktud :i ls fooj.k nsrs gq, fglkc k &07 ea=h] ugha ns lds] blfy, jkT; ljdkj ofj”B iqfyl izfrosnu efgyk v/kh{kd lgkjuiqj dks funsZf’kr djsa fd la0 dY;k.k , og izdh.kZ nkf.Md okn la0 116@06 13&200 oa esa eq[; U;kf;d eftLVªsV lgkjuiqj ds 8 lkaLd`fr vkns’k fnukad 13&2&06 ds vuqikyu fnukad d esa iathd`r vijk/k esa foospuk dh 27&11 foHkkx dk;Zokgh vfoyEc iw.kZ djds n.M &08 izfdz;k lafgrk dh /kkjk 173 ds vUrxZr dks fjiksVZ l{ke U;k;ky; esa izLrqr djsaA Hksth ¼2½ thi la0 ,p0vkj0 01 ih 1010 dh tk pqdh ryk’k djkdj ftl O;fDr ds dCts esa ikbZ gS] tk; mlds fo:) vkijkf/kd dk;Zokgh djrs izdj.k gq, vfHk;kstu pyk;k tk; vkSj thi dks lekIrA ifjoknh dks miyC/k djk;k tk;A 3 2304 6&200 Jh 1- Jh ¼1½ ifjoknh dks :i;k lrdZrk && && &200 7 jkgqy vo/ks’k 2]07]52]434@&dk Hkqxrku fnuk¡d vuqHkk 6 fnuka caly izlkn] 30&12&2004 ls fnuk¡d 14&11&2006 x&4 vkxjk d 29 Hkwriw rd vdkj.k jksds j[kus vkSj i=kofy;ksa mRrj ebZ] oZ lekt dk fuLrkj.k fu;ekuqlkj pkj fnu ds vUnj izns’k 452007 dY;k.k u djus vkSj xfBr lfefr dh fjiksVZ ‘kklu ds ea=h fu/kkZfjr vof/k esa izLrqr u djus ds fy, v)Z’kk0 2- Jh foHkkxh; tk¡p djds mRrjnkf;Ro i0la0& vkj0 fu/kkZfjr fd;k tk, vkSj nks”kh yks0vk je.kh] O;fDr;ksa dks fu;eksa ds vUrxZr 0&123 Hkwriw dk;Zokgh ds ckn nf.Mr fd;k tk,A @39&4 oZ ¼2½ ;fn fdlh Hkh le; ifjoknh fdlh &2007 izeq[k U;k;ky; ls ekWxs x;s C;kt dh fMdzh 15¼13 lfpo] ikus esa lQy gks vkSj ‘kklu dks C;kt 9½ lekt dk Hkqxrku djuk iM+s] rks ml @2006 dY;k.k] Hkqxrku dks djus ds iwoZ ‘kklu fnukad 3- Jh mRrjnkf;Ro fu/kkZfjr dj ‘kklu dks gq;h 22 vkj0 lh0 {kfr dh olwy;kch mRrjnk;h vf/kdkjh ls vDVwcj JhokLro djus ij fopkj djsaA ] Hkwriw ¼3½ Jh yky pUn] tu lEidZ vf/kdkjh 2007 } oZ rRdkyhu lekt dY;k.k ea=h Jh vo/ks’k kjk }kjk izeq[k izlkn ds fo:) lrdZrk cjrrs gq, mUgsa izfrosnu lfpo] fdlh ekuuh; ea=h th ds lkFk fu;qDr u esa dh lekt fd;k tk,A x;h dY;k.k] ¼4½ jkT; ljdkj ds loksZPp Lrj ls laLrqfr; 4- Jh jek foHkkxh; eaf=;ksa dks funsZf’kr fd;k ksa ij ‘kadj tk, fd os mRrj izns’k dk;Z ¼vkoaVu½ dk;Zok flag] fu;ekoyh] 1975 vkSj lfpoky; fu;e gh gsrq fo’ks”k laxzg ds fu;e 11 ds vUrxZr LFkk;h izeq[k lfpo] vkns’k ikfjr djds i=kofy;ksa ds lfpo] lekt fuLrkj.k ds fy, fHkUu&fHkUu Lrjksa lekt dY;k.k] dks fu/kkZfjr djsa vkSj izR;sd Lrj ij dY;k.k 465- Jh i=koyh dk fuLrkj.k lfpoky; fu;e laxzg foHkkx yky ds fu;e 137 ds vuqlkj fu/kkZfjr vof/k dks pUnz] esa lqfuf’fpr fd;k tk,A izsf”kr tu lEidZ fd;k x;k vf/kdkjh gSA ] Hkwriw fo’ks”k oZ lekt izfrosnu dY;k.k izsf”krA ea=h 4 232& 12&20 Jh 1 iwoZ ¼1½ vkjksih yksd lsod (i) iwoZ lrdZrk && fnuakd 2007 07 jkts’k jkT; jkT; ea=h Jh pkS/kjh eksgEen c’khj] vuqHkk 7&4&20 vkxjk fnuka dqekj ea=h (ii)Jh ,e-,- [kku] lgk;d la[;k vf/kdkjh] x&4 08 dks d jkBkSj ekuuh; ftyk xzkE; fodkl vfHkdj.k] vkxjk (iii)Jh mRrj eq0v0la 6&9& Jh v[rj elwn] lgk;d vfHk;ark] ftyk xzkE; izns’k 0 2007 pkS/kjh fodkl vfHkdj.k] vkxjk] vkSj (iv)ifjoknh ‘kklu ds 275@08 eksgEe Jh jkts’k dqekj jkBkSj ds fo:) Hkkjrh; v)Z’kk0 ] /kkjk n c’khj] n.M fo/kku dh /kkjk 420] 467] 468] i0la0& 409@49 Hkwriw 471 lifBr /kkjk 120ch vkSj Hkz”Vkpkj yks0vk 0@468 oZ fuokj.k vf/kfu;e dh /kkjk 7 o 13 ds 0&42¼ @467@ fo/kk;d] vUrxZr izFke lwpuk fjiksVZ ntZ djkds 1½@ 471@ fo/kku yksd lsodksa ds fo:) tkWp ds fy, 39&4& 120ch o lHkk vf/kd`r fdlh Hkh vUos”k.k ,tsUlh ls 2008&1 7@13¼ {ks= vUos”k.k djkds eqdnek pyk;k tk;A 5 1½Mh Nkouh ¼2½ :0 1]42]29]600@& dh ¼40½ lifBr vkxjkA fo/kk;d fuf/k dh /kujkf’k tks o”kZ @07 13¼2½ 2 Jh v[rj 2002 ls 2007 ds chp (i) vkj0ds0 ifCyd fnuakd Hkz0fu0 47 elwn]lg Ldwy] (ii)lsUV O;kl ifCyd Ldwy] (iii)rkt 03 v0 1988 k;d dkUosUV xksojpkSdh] (iv),u-ch- ifCyd vizSy] Fkkuk vfHk;ar Ldwy] bfUnjkiqje~] (v) vkj-ds- dU;k 2008 } rktxat] k] ftyk ifCyd Ldwy] (vi) Jherh lkseorh nsoh kjk }kjk vkxjk xzkE; eseksfj;y Ldwy] (vii)U;w Hkkjrh; izfrosnu esa fodkl f’k{kk lnu izkbejh fo|ky;] (viii) Jherh esa dh iathd`r vfHkdj. eksgu nsoh mPprj ek/;fed fo|ky;] (ix) x;h djk;k k] Hkkjrh f’k{kk fudsru izkbejh Ldwy] laLrqfr x;kA vkxjkA (x),e-Mh- dkUosUV Ldwy] (xi) d`”.k la[;k izkFkfed 3 Jh iz;kx ifCyd Ldwy dks le;≤ ij Lohd`r 1 ,oa 3 h ntZ ,e0,0 gqbZ] ds laca/k esa xzkE; fodkl ds gks [kku] foHkkx ds fdlh mPpkf/kdkjh ls tkWp laca/k pqdh lgk;d djkds vkSj ftruh /kujkf’k dk nq:i;ksx esa gSA la[;kf/k ik;k tk; ml /kujkf’k dks Jh pkS/kjh vUos”k. fo’ks”k dkjh] eksgEen c’khj] iwoZ jkT; ea=h ,oa bu k djkdj izfrosnu ftyk f’k{k.k laLFkkvksa ds izcU/krU= ls tkWp izsf”kr xzkE; cjkcj&cjkcj fufgr fof/kd izfdz;k ds vk[;k gSA fodkl vuqlkj olwfy;kch dh tk;A miyC/k vfHkdj. ¼3½ vUos”k.k ds nkSjku (i) vkj- djkus k] ds- ifCyd Ldwy] (ii) lsUV O;kl ifCyd gsrq vkxjkA Ldwy] (iii) rkt dkUosUV xksojpkSdh] funs’kd (iv),u-ch- ifCyd Ldwy] bfUnjkiqje~] ] m0iz0 (v)vkj-ds- dU;k ifCyd Ldwy] (vi) Jherh lrdZrk lkseorh nsoh eseksfj;y Ldwy] (vii) U;w vf/k”Bk Hkkjrh; f’k{kk lnu izkbejh fo|ky;] (viii) u] Jherh eksgu nsoh mPprj ek/;fed fo| y[kuÅ ky;] (ix) Hkkjrh f’k{kk fudsru izkbejh dks 48Ldwy] (x),e-Mh- dkUosUV Ldwy]o (xi) funsZf’ d`”.k iz;kx ifCyd Ldwy ds fo:) Hkh ;fn kr fd;k vUos”k.k esa dksbZ vkijkf/kd ekeyk x;kA curk izrhr gks rks muds fo:) Hkh izFke lwpuk fjiksVZ ntZ djds lqlaxr fo’ks”k /kkjk ds vUrxZr eqdnek pyk;saA izfrosnu ¼4½ xzkE; fodkl vfHkdj.k] vkxjk izsf”krA ds mi;qZDr bafxr ifj;kstuk funs’kd Jh vkj0ih0 flag vkSj Jh egs’k pUnz ;kno ds lQyrkiwoZd mRrjnkf;Ro fuoZgu u djus ds fy, vkSj fo/kk;d fuf/k dk nq:i;ksx cpkus ds fy, dksbZ iz;kl u djus ds fy, xzkE; fodkl foHkkx }kjk foHkkxh; tkWp djds nf.Mr djus ij fopkj fd;k tk; vkSj bl vof/k esa fu;qDr eq[; fodkl vf/kdkjh loZJh jhrk flag] uonhi fjuok] v’kksd dqekj flag] vfer xqIrk] Jhjke o ,l0ds0 flag ds }kjk f’kfFky fu;a=.k ds laca/k esa bu vf/kdkfj;ksa ds Li”Vhdj.k izkIr dj ml ij ‘kklu Lor% fopkj djs fd fdl foo’krk ds dkj.k ;g vf/kdkjh Jh ,e0,0[kku ds dk;Zdykiksa ij fu;U=.k ugha dj lds vkSj vkjksih yksd lsod fo/kk;d fuf/k dk nq:i;ksx dj ldsA ¼5½ f’k{kk foHkkx }kjk (i) dq0 vkn’kZ feJk] rRdkyhu ftyk fo|ky; 49 fujh{kd&f}rh; vkxjk ds fo:) Jherh eksgu nsoh dU;k mPprj ek/;fed fo|ky; vkSj Jh bUnz izdk’k lksyadh] rRdkyhu ftyk fo|ky; fujh{kd ds fo:) (i),e0Mh0 ifCyd Ldwy ckx f[kUuh] vkxjk] (ii) vkj0ds0 ifCyd Ldwy vferkuxj (iii) Hkkjrh f’k{kk fudsru izkbejh Ldwy djheuxj vkxjk vkSj (iv) Jherh lkseorh nsoh eseksfj;y Ldwy cM+k m[kjkZ dks lapkfyr u gksrs gq, Hkh ekU;rk iznku fd;s tkus] fo|ky;ksa ds foRrh; vfu;ferrkvksa dh tkWp u djus ds laca/k esa foHkkxh; tkWp djds bUgsa nf.Mr djus ij fopkj fd;k tk;A ¼6½ Jherh eksgu nsoh ifCyd dU;k mPprj ek/;fed fo|ky;] y{eh iSysl] vkxjk] Jherh lkseorh nsoh] eseksfj;y Ldwy cM+k m[kjkZ] vkxjk] ,e0Mh0 dkUosUV ifCyd Ldwy] ckx f[kUuh] rktxat] vkxjk] Hkkjrh f’k{kk fudsru izkbejh Ldwy] vkxjk rFkk vkj0ds0 ifCyd Ldwy u;h vkcknh rktxat] vkxjk dks fo/kk;d fuf/k voeqDr gksrs gq, Hkh fdlh izdkj dk u;k fuekZ.k ekSds ij u ik;s tkus ij f’k{kk foHkkx }kjk bu fo| ky;ksa ds izcU/krU= ds fo:) fof/kd dk;Zokgh dh tk;A 50¼7½ jkT; ljdkj ds xzkE; fodkl foHkkx }kjk ,sls funsZ’k tkjh fd;s tk;W fd fo/kk;d fuf/k dh Lohd`fr ds ckn Hkqxrku djus ds iwoZ vfHkys[kksa dh tkWp ds lkFk&lkFk LFkyh; tkWp Hkh dh tk; vkSj eq[; fodkl vf/kdkjh ds larq”V gksus ij gh fo/kk;d fuf/k dh /kujkf’k voeqDr dh tk;A jkT; ljdkj ;g Hkh lqfuf’pr djs fd xzkE; fodkl foHkkx }kjk ,sls fn’kk funsZ’k fn;s tk;W fd fo/kk;d fuf/k dh izFke fd’r dk iw.kZ mi;ksx gksus ij LFkyh; fujh{k.k djds larqf”V dh tk; vkSj izFke fd’r dk lnqi;ksx ik;s tkus ij gh vkxkeh fd’rksa dk Hkqxrku fd;k tk;A dk;Z iw.kZ gksus ij iqu% dksbZ vf/kdkjh LFky fujh{k.k djs vkSj dk;Z iw.kZ u ik;s tkus ij fof/kd dk;Zokgh djsA ¼8½ mi;qZDr laLrqfr;ksa ij d`r dk;Zokgh ls rhu ekg esa voxr djk;k tk;A 5 838& 07&20 Jh ¼1½ Jh ¼1½ fjV ;kfpdk la0 49006@2006 esa xksiu && && 2008 08 ‘kgkc /keZ ikfjr fu.kZ; fnukad 26 tqykbZ] 2007 vuqHkk okjk.k fnuka qn~n flag ds vuq:i Mk;V ds ofj”B izoDrkvksa ds x&1 ds lh d hu lSuh] fy, p;fur vf/kdkfj;ksa dks tuinksa esa i= la[;k 12&9 ekuuh; csfld f’k{kk vf/kdkfj;ksa ds inksa ij 14@1@ &08 ea=h] fu;qDr djus ij rc rd jksd yxk;h tk; tc rd 49@20 51 csfld fd jkT; ljdkj lHkh fof/kd fcUnqvksa ij 8&lh0, f’k{kk] fopkj djus ds mijkar vf/kfu;e cuk dj ;k Dl0 mRrj fu;ekoyh esa la’kks/ku djds Mk;V ds ¼1½ izns’k] ofj”B izoDrkvksa dks csfld f’k{kk fnukad y[kuÅA vf/kdkjh ds inksa ij fu;qDr djus ds fy, 13&10 vgZ ugha cuk nsrhA &08 } ¼2½ loZ f’k{kk vfHk;ku ds ctV ds kjk lnqi;ksx dk lqfuf’pr djus vkSj vko’;d Hkz”Vkpkj iuius dh laHkkouk dks dk;Zok jksdus ds fy, ,sls lHkh vf/kdkfj;ksa gh gsrq dks@ csfld f’k{kk vf/kdkfj;ksa dks mu izdj.k inksa ls gVk;k tk; ftuds fo:) Hkz”Vkpkj csfld dh f’kdk;rksa dh tkWp yfEcr gksA f’k{kk ¼3½ Jh ,e0ih0flag] rRdkyhu ftyk foHkkx csfld f’k{kk vf/kdkjh]xks.Mk ds fo:) dks yfEcr vuq’kklfud tkWp esa vizR;kf’kr lanfHkZ foyEc dks ns[krs gq, ;g Hkh laLrqfr dh rA tkrh gS fd vuq’kklfud tkWp] ftleas fo’ks”k fnukWd 02&06&2008 dks e.Myh; izfrosnu la;qDr f’k{kk funs’kd] nsohikVu e.My la0 dks tkWp vf/kdkjh fu;qDr fd;k x;k gS] 1&2009 dks 2 ekg esa iw.kZ dj l{ke vf/kdkjh } fnukad kjk visf{kr vkns’k ikfjr fd;k tk;A 15&1& 09 izsf”krA6 1952 08&20 Jh vkjksih ¼1½ ekW daB Jh Le`fr ifCyd Ldwy fo’ks”k && && 52&200 08 fxjsU yksd xaxuiqj] fodkl {ks= ‘khryiqj] tuin ,Vk] izfrosnu 7 fnuka nz iky lsod & ftls u rks fdlh izdkj dh ekU;rk izkIr gS la0 ,Vk d ipkSjh ¼1½ Jh vkSj u gh vfLrRo esa gS] dks nks 5&2009 6&11 lq/kkdj xbZ fo/kk;d fuf/k dh dqy /kujkf’k] fn- &08 oekZ] ftldk iw.kZ:is.k nq:i;ksx gqvk gS] esa 22&1& ekuuh; ls vk/kh /kujkf’k vFkkZr ikWp yk[k :0 09 lnL; dh olwyh fo|ky; ds izcU/kd ls vkSj izsf”krA fo/kku ‘ks”k ikWp yk[k esa ls vk/kh&vk/kh ifj”kn] /kujkf’k dh olwyh] fu;ekuqlkj lrdZrk mRrj dk;Zokgh djrs gq,] nksuks ekuuh; vuqHkk izns’k] fo/kk;dksa ls dh tk;A x&4 ds y[kuÅA ¼2½ Jh ekuflag ;kno rRdkyhu ftyk i= ¼2½ Jh csfld f’k{kk vf/kdkjh] ,Vk ds fo:} v)Z’kk0 f’k’kqik muds }kjk fnukWd 8&7&2004 dks i0 y flag ekW daB Jh Le`fr ifCyd Ldwy xaxuiqj] la0&yks ;kno] fodkl {ks= ‘khryiqj ,Vk] tks vfLrRo 0vk0&4 ekuuh; esa gh ugha gS] dks vLFkkbZ ekU;rk 66@39 iwoZ lEcU/kh xyr o QthZ izek.k i= tkjh djus &4& fo/kk;d] ds lEcU/k esa fu;keuqlkj foHkkxh; 2008 fo/kku dk;Zokgh dh tk;A 15¼41 lHkk ¼3½ Jh jktcky Hkkjrh twfu;j gkbZ ½ {ks= Ldwy ‘;ke fogkj dkyksuh] vkxjk @2008 lnj] jksM ,Vk }kjk fo/kk;d fuf/k dh fnukad ,VkA nq:i;ksfxr /kujkf’k ¼Jh lq/kkdj oekZ 5&2&0 vUrxzZ ekuuh; lnL; fo/kku ifj”kn dh fo/kk;d 9 }kjk Lr ,oa fuf/k ls 13 yk[k :i;s o Jh f’k’kqiky izeq[k nks”kh flag ;kno ekuuh; fo/kk;d dh fo/kk;d lfpo] 53 ik;s x;s fuf/k ls :0 6 yk[k :0½ dk vkax.ku djkdj xzkE; yksd nq:i;ksfxr /kujkf’k dh vk/kh /kujkf’k fodkl lsod & fo|ky; ds izcU/kd ls o vk/kh /kujkf’k foHkkx] ¼1½ Jh ekuuh; nksuks fo/kk;dksa lss xzkeh.k lq/kkdj fu;ekuqlkj dk;Zokgh djrs gq, olwy dh vfHk;a oekZ] tk;A =.k ekuuh; ¼4½ Jh th0Mh0twfu;j gkbZ Ldwy lsok] lnL; lqugjh uxj] ,Vk }kjk fo/kk;d fuf/k dh mPp fo/kku /kujkf’k ds fd;s x;s nq:i;ksx dk vkx.ku f’k{kk ifj”kn djkdj nq:i;ksfxr /kujkf’k easa ls foHkkx] mRrj vk/kh /kujkf’k fo|ky; ds izcU/kd ls o ek/;fed izns’k] ‘ks”k vk/kh /kujkf’k eas ls f’k{kk y[kuÅA vk/kh&vk/kh /kujkf’k ekuuh; nksuks foHkkx] ¼2½ Jh fo/kk;dksa ls fu;ekuqlkj dk;Zokgh djrs csfld f’k’kqik gq, olwy dh tk;A f’k{kk y flag ¼5½ ch0ih0,l0 ifCyd Ldwy fo|kfogkj] foHkkx ;kno] th0Vh0 jksM ,Vk }kjk fo/kk;d fuf/k rFkk ekuuh; dh /kujkf’k ls fd;s x;s nq:i;ksx dk fu;qfDr iwoZ vkx.ku djkdj nq:i;ksfxr /kujkf’k esa ls foHkkx fo/kk;d] vk/kh /kujkf’k fo|ky; ds izcU/kd ls o dks fo/kku vk/kh /kujkf’k Jh lq/kkdj oekZ ekuuh; vius lHkk lnL; fo/kku ifj”kn ls fu;ekuqlkj foHkkx {ks= dk;Zokgh djrs gq, olwy dh tk;A ls lnj] ,Vk ¼6½ Jh nku lgk; eseksfj;y egkfo|ky; lacaf/kr o vU;A jkeiqj dklxat ,Vk }kjk fo/kk;d fuf/k izdj.k dh /kujkf’k ls fd;s x;s nq:i;ksx dk esa vkx.ku djkdj nq:i;ksfxr /kujkf’k dh dk;Zok 54 vk/kh /kujkf’k fo|ky; ds izcU/kd ls o gh gsrq ‘ks”k vk/kh /kujkf’k Jh lq/kkdj oekZ dgk ekuuh; lnL; fo/kku ifj”kn ls fu;ekuqlkj x;kA dk;Zokgh djrs gq, olwy dh tk;A ¼7½ Jh bZ’ojh izlkn eseksfj;y f’k’kq fudsru jkukeÅ] vkekiqj ,Vk ds lEcU/k esa Jh lq/kkdj oekZ ekuuh; lnL; fo/kku ifj”kn dh fo/kk;d fuf/k ls izkIr gqbZ 20 yk[k :0 dh lEiw.kZ nq:i;ksfxr /kujkf’k esa ls vk/kh /kujkf’k vFkkZr nl yk[k :0 fo|ky; ds izcU/kd ls o ‘ks”k vk/kh /kujkf’k vFkkZr 10 yk[k :0 Jh lq/kkdj oekZ ekuuh; lnL; fo/kku ifj”kn ls fu;ekuqlkj dk;Zokgh djrs gq, olwy dh tk;A ¼8½ Jh vukj flg bUVj dkyst jkukeÅ] vkekiqj ,Vk ds lEcU/k esa Jh lq/kkdj oekZ ekuuh; lnL; fo/kku ifj”kn dh fo/kk;d fuf/k ls izkIr gqbZ 20 yk[k :0 dh lEiw.kZ nq:i;ksfxr /kujkf’k esa ls vk/kh /kujkf’k vFkkZr nl yk[k :0 fo| ky; ds izcU/kd ls o ‘ks”k vk/kh /kujkf’k vFkkZr 10 yk[k :0 Jh lq/kkdj oekZ ekuuh; lnL; fo/kku ifj”kn ls fu;ekuqlkj dk;Zokgh djrs gq, olwy dh tk;A ¼9½ blds vfrfjDr ¼1½ rRdkyhu eq[; fodkl vf/kdkjh loZJh Hkk”dj mik/;k;] 55[kse flag [kM+d] vkuUn o}Zu o jke Qy flag ¼2½ rRdkyhu ifj;kstuk funs’kd loZJh th0ih0xkSre] lqUnj yky o vkj0ih0 ;kno ¼3½ rRdkyhu [k.M fodkl vf/kdkjh loZ Jh ,l0ih0flag] ch0ih0’kekZ] lqUnj yky eqdqy dqekj JhokLro o jkts’k dqekj feJ ¼4½ rRdkyhu voj vfHk;Urk loZJh Jhjke] jkds’k dqekj] jkeukjk;.k] lqjsUnz eksgu o Jh fnuss’k flag tks vius in ds nkf;Roksa dk fuoZgu u djus o dq’ky i;Zos{k.k u djus gsrq nks”kh ik;s x;s gSa] ds fo:) bl nqjkpj.k ds fy, fu;ekuqlkj vuq’kklfud dk;Zokgh dh tk;A 7 705& 09&20 Jh vkjksih ¼1½ ekuuh; iwoZ fo/kk;d Jh lrdZrk && && 2007 08 eukst yksd dfiynso ;kno }kjk vius fo/kk;d jgus dh vuqHkk eÅ fnuak dqekj lsod & vof/k foRrh; o”kZ 2002&03 ls x&4 ds d jk; Jh dfiy 2006&07 ds e/; vius fo/kku lHkk i= 12&11 nso fuokZpu {ks= uRFkwiqj ls ckgj] v)Z’kk0 &08 ;kno] fo/kku lHkk {ks= lnj o jlM+k esa] i0 ek0 fLFkr fo|ky;ksa ¼1½ eqgEen vyh la0&yks iwoZ bUVj dkyst djhekckn]¼2½ tokgj 0vk0&4 fo/kk;d uoksn; fo|ky; egqvkj] ¼3½ us’kuy 71@39 fo/kku ifCyd Ldwy gdhdriqjk] ¼4½ Mk0 &4& lHkk Hkhejko vEcsMdj egkfo|ky; bUnkjk] 2008 {ks= ¼5½ yxuh nsoh tw0gk0 gjiqj] ¼6½ 15¼13 56 uRFkwi enjlk rkfyeqy dqjku eksfgfluiqjk] 4½ qj] tuin ¼7½ U;w ifCyd fpYMªsu Ldwy ijngka] @08 eÅA ¼8½ egs’k mPprj ek/;fed fo|ky; fnukad vUrxZz <Spk] ¼9½ fyfVy Q~ykoj fpYMªsu 9&1&0 Lr ,oa Ldwy] futkeqn~nhuiqjk ¼10½ Jh f’ko 9 }kjk nks”kh Hkkxor Kku m|ku guqekuuxj] HkhaVh izeq[k ik;s x;s ¼11½ vktkn fgUn f’k’kqfudsru lfpo] yksd futkeqn~nhuiqjk ¼12½ Mk0 Hkhejko xzkE; lsod & vEcsMdj izk0ik0 f’koiqj yD[kqiqj o fodkl Jh ¼13½ tu lsok laLFkku foHkkx] dfiynso futkeqn~nhuiqjk dks viuh fo/kk;d csfld ;kno] fuf/k ls /kujkf’k Lohd`r@voeqDr djkdj f’k{kk ek0 dqy /kujkf’k 87-373 yk[k :0 dk tks foHkkx] iwoZ vuf/kd`r mi;ksx djk;k x;k] mlesa ls & ek/;fed fo/kk;d (i) vk/kh /kujkf’k ekuuh; iwoZ fo/kk;d f’k{kk fo/kku Jh dfiynso ;kno ls] o (ii) ‘ks”k vk/kh foHkkx] lHkk /kujkf’k lEcfU/kr fo|ky;ksa ds mPp {ks= izcU/kdksa@iz/kkukpk;ksZ ls muds f’k{kk uRFkwi fo|ky; dks nh xbZ /kujkf’k ds vuqikr foHkkx qj tuin esa olwy dh tk;A (iii) mijksDr fo| rFkk eÅA ky;ksa ds fy,] fo/kk;d fuf/k ;kstuk ds xksiu o vU;A ekxZn’khZ fl}kUr esa fn;s x;s foHkkx izkfo/kkuksa ds foUnq 1-3 dk mYya? dks ku djrs gq, vius in ds nkf;Roksa dk vius fuoZgu u dj fo/kk;d fuf/k dh /kujkf’k foHkkx Lohd`r@voeqDr djus vFkok ml izfdz;k ls esa lg;ksx djus vkSj okg~; lacaf/kr 57 dkj.kksao’k ml /kujkf’k dk vukf/kd`r yksd mi;ksx gksus nsus esa lg;ksxh jgs lsodksa ¼1½ rRdkyhu eq[; fodkl vf/kdkjh Jh ds ‘kEHkw ukFk ¼2½ rRdkyhu ifj;kstuk laca/k funs’kd loZJh tkudh izlkn o lat; dqekj esa JhokLro ¼3½ LFkyh; fujh{k.k djus dk;Zok okys rRdkyhu vUos”kd Jh c`ts’k dqekj gh gsrq jk; rFkk ¼4½ rRdkyhu voj vfHk;Urk dgk xzkE; fodkl vfHkdj.k Jh ,e0ih0xqIrk ds x;kA fo:) fu;ekuqlkj vuq’kklfud dk;Zokgh dh tk; rFkk lsok fuo`Rr rRdkyhu ifj;kstuk funs’kd Jh Hkqous’oj izlkn ‘kekZ ds fo:) isa’ku dVkSrh dsfy, fu;ekuqlkj foHkkxh; dk;Zokgh fd;k tk;A ¼2½ (i) Mh0Mh0,l0Mh0 ifCyd dkUosUV Ldwy] lqYrkuhiqj eÅ }kjk ekuuh; iwoZ fo/kk;d Jh dfiynso ;kno dh fo/kk;d fuf/k dh nq:i;ksfxr /kujkf’k dk vkax.ku djk dj ikbZ tkus okyh nq:i;ksfxr /kujkf’k dh vk/kh /kujkf’k ekuuh; iwoZ fo/kk;d Jh dfiy nso ;kno ls o ‘ks”k vk/kh /kujkf’k bl fo|ky; ds izcU/kd@iz/kkukpk;Z ls fu;ekuqlkj olwy dh tk;] o (ii) tuin eÅ ds rRdkyhu eq[; fodkl vf/kdkjh Jh ‘kEHkwukFk o rRdkyhu lgk;d vfHk;Urk Jh c`ts’k 58 dqekj jk;] ds dq’ky i;Zos{k.k dh deh ds dkj.k buds fo:) fu;ekuqlkj vuq’kklfud dk;Zokgh dh tk; rFkk lsok fuo`Rr ifj;kstuk funs’kd Jh Hkqous’oj izlkn ‘kekZ ds fo:) fu;ekuqlkj foHkkxh; dk;Zokgh dh tk;A ¼3½ (i) eSMe D;wjh fpYMªsu Ldwy] tks ekSds ij lapkfyr gh ugha gS] dks fo/kk;d fuf/k ls fu;e fo:) <ax ls Lohd`r @ voeqDr djk;h xbZ /kujkf’k eq0 5]00]000-00 ¼:0 ikWp yk[k½ esa ls vk/kh /kujkf’k ekuuh; iwoZ fo/kk;d Jh dfiy nso ;kno o ‘ks”k vk/kh /kujkf’k bl fo|ky; ds vkosnd izcU/kd@iz/kkukpk;Z ls olwy dh tk; ] rFkk (ii) fo/kk;d fuf/k dh mijksDr /kujkf’k Lohd`r@voeqDr djus okys tuin eÅ ds rRdkyhu ifj;kstuk funs’kd Jh tkudh izlkn rFkk rRdkyhu voj vfHk;Urk Jh ,e0ih0 xqIrk ds fo:) bl nqjkpj.kiw.kZ d`R; ds fy, fu;ekuqlkj vuq’kklfud dk;Zokgh dh tk;A 8 942& 13&20 Jh ¼1½ Jh ¼1½ Jh /keZ flag lSuh ekuuh; eU=h fo’ks”k && && 2008 08 ‘kgkc /keZ csfld f’k{kk mRrj izns’k }kjk] viuk izfrosnu okjk.k fnuka qn~n flag dìkik= gksus ds dkj.k] Jh ,e0ih0flag izsf”krA lh d hu lSuh] dq’kokgk rRdkyhu csfld f’k{kk 5918&12 ekuuh; vf/kdkjh] okjk.klh ds fo:) f’kdk;rsa lrdZrk &08 ea=h izkIr gksus ds ckn Hkh dksbZ vuqHkk csfld dk;Zokgh u djus] eU=h in xzg.k djrs x&4 ds f’k{kk] gh mudk fuyEcu lekIr djus rFkk i= mRrj xks.Mk tuin dh vfu;ferrkvksa dh tkWp v)Z’kk0 izns’kA yfEcr jgrs iqu% okjk.klh ds csfld i0 ¼2½ Jh f’k{kk vf/kdkjh ds in ij fu;qfDr ds fy, la0&yks ,e0ih0 vik= gksrs gq, Hkhs fdUgh okg~; 0vk0&5 flag dkj.kksa ls mUgs iqu% fu;qDr djus 35@39 dq’kokg dsfy, ekuuh; eU=h ds ,sls vkpj.k ds &4& k] fo:) l{ke vf/kdkjh }kjk vko’;d 2008 rRdkyh dk;Zokgh lqfuf’pr dh tk;A 15¼60 u ftyk ¼2½ tuin okjk.klh esa fofHkUu ½ csfld Lo;alsoh laLFkkvksa }kjk lapkfyr @2008 f’k{kk vkoklh; fcztdkslksZ o vU; fcUnqvksa fnukad vf/kdkjh ds lEcU/k esa ftykf/kdkjh okjk.klh } 29&1& ] kjk ekg vizSy] 2008 esa djk;h xbZ 09 }kjk okjk.klh HkkSfrd tkWp esa ikbZ xbZ xksiu A vfu;ferrkvksa ds lEcU/k esa Jh foHkkx] ,e0ih0flag dq’kokgk rRdkyhu ftyk fu;qfDr csfld f’k{kk vf/kdkjh okjk.klh ds fo:) foHkkx vfr’kh?kz tkWp iwjh dj fu;ekuqlkj rFkk vuq’kklfud dk;Zokgh dh tk;A csfld ¼3½ Jh jk/kkd`”.k lsok lfefr vLlh f’k{kk okjk.klh] Jh d`”.k fodykax dY;k.k foHkkx laLFkku equkjh lkjukFk okjk.klh rFkk dks okfudh fodkl ,oa lkeqnkf;d lfefr] ftUgs vius 60 feM&Ms&ehy forj.k dh xq.koRrk Bhd foHkkx u j[kus ds fy, nks”kh ik;k x;k Fkk] ls CySd fyLV fd;k x;k Fkk vkSj ftuds fo:) lacaf/kr duotZu dkLV dh /kujkf’k ds vkgj.k ij izdj.k jksd yxkbZ x;h Fkh] dks iqu% esa feM&Ms&ehy forj.k dk dk;Z vkaofVr dk;Zok djuk vuqfpr FkkA vr,o bu rhuksa gh gsrq laLFkkvksa ds fo:) ‘kklu }kjk fof/kor dgk dk;Zokgh djds CySdfyLV djus dh x;kA dk;Zokgh dh tk;]] rkfd Nk=ksa dks feM&Ms&ehy ;kstuk dk lgh ykHk fey ldsA ¼4½ Jh jk/kkd`”.k lsok lfefr vLlh okjk.klh] Jh d`”.k fodykax dY;k.k laLFkku equkjh lkjukFk okjk.klh rFkk okfudh fodkl ,oa lkeqnkf;d lfefr] ftUgs feM&Ms&ehy esa vfu;ferrkvksa ds dkj.k CySd fyLVsM fd;k x;k Fkk] dks okg~; dkj.kksa ls izHkkfor gksdj ,d ekg ds vUnj gh iqu% feM&Ms&ehy forj.k dh vuqefr iznku djus okys rRdkyhu ftyk csfld f’k{kk vf/kdkjh okjk.klh Jh ,e0ih0flag dq’kokgk] rRdkyhu eq[; fodkl vf/kdkjh okjk.klh ,oa rRdkyhu ftykf/kdkjh] okjk.klh ds fo:) fu;ekuqlkj vko’;d dk;Zokgh lqfuf’pr dh tk;A 619 2072 13&20 Jh fot; Jh jkts’k ¼1½ Jh jkts’k f=ikBh] jkT; ea=h] fo’ks”k &&& && &200 10 izdk’k f=ikBh] mRrj izns’k ljdkj dks mRrj izns’k ds lfpo] 8 fnuak ‘kqDy ekuuh; jkT; ea=h vkSj eqfDr iFk lsok laLFkku xksiu xksj[k d k jkT; ds v/;{k nksuksa ds :Ik esa dk;Z djus vuqHkk iqj 23&12 ea=h] ls jksdk tk;A x&1 ds &10 gksE;ks ¼2½ jkT; ljdkj dk jktLo foHkkx i= la[;k iSfFkd , fpYywikj] cM+gyxat rglhy xksyk] tuin 14@1@ oa xksj[kiqj dh vkjkth la[;k 566 dh iz’uxr 7@201 /kekZFk Hkwfe ij gks jgh voS/kkfud 0&lh0 , Z dk;Z] xfrfof/k;ksa dks jksdus ds mn~ns’; ls Dl0¼1 mRrj blds vf/kxzg.k ij fopkj djs vFkok ½ izns’k dsUnz ljdkj ls blds izca/ku dk vf/kdkj fnuakd ‘kklu] izkIr djs vFkok bls yht+ ij izkIr djs 31&1& y[kuÅA rkfd bl Hkwfe ij yxus okys cktkj] 2011 } nqdkuksa vkSj ‘koksa ds iath;u] eNyh kjk vkSj dNqvksa dh fcdzh ls gksus okyh ineqDr vk; ls jkT; ljdkj ds lacaf/kr foHkkx tSls fd;s jktLo] uxj iapk;r] Ik;ZVu vkSj eRL; tkus dh foHkkx viuh viuh vk; ds lzksr c<+k lwpuk ldsa vkSj ,d vukf/kd`r laLFkk Onkjk izkIrA dh tk jgh voS/kkfud /ku mxkgh ij jksd yx ldsA ¼3½ fo/kk;dksa Onkjk fo/kk;d fuf/k ds nq:Ik;ksx vkSj izfrcfU/kr dk;ksZ ds fy;s fo/kk;d fuf/k ds vkoaVu dks jksdus ds fy;s ,slh O;oLFkk dh tk; fd dksbZ Hkh ekuuh; fo/kk;d] viuh fuf/k 62 dks izfrcfU/kr dk;ksZ ds fy;s vkoafVr u dj lds vkSj bl izdj.k esa ‘kghn Onkj@ ‘kghn Lekjd ds fy;s vkoafVr dh x;h /kujkf’k dh xzkE; fodkl foHkkx ls takp djkdj mRrjnkf;Ro dk fu/kkZj.k dj mRrjnk;h vf/kdkjh@fo/kk;d ds fo:) visf{kr dk;Zokgh dh tk;A 1 761& 04&20 Jh jke Jh vuhl ¼1½ ‘kQh [kkWa eSeksfj;y eqfLye fo’ks”k && && 0 2010 11 lju vgen ifCyd ,twds’ku lkslkbVh chlyiqj] lfpo] ihyhH fnuak oekZ [kkWa] ihyhHkhr dks foRrh; o”kZ 2007&08 xksiu khr 12&5 mQZ esa :0 94]23]000@& dh /kujkf’k vuqHkkx &2011 Qwy fo/kku e.My {ks=h; fodkl fuf/k ds &1 ds i= ckcw] ekxZ n’khZ fl)kUr ds izLrj 4-1 esa nh la[;k jkT; x;h 25 yk[k :i;s dh vf/kdre lhek dks ;w0vks04 ea=h vfrdzfer djrs gq, voeqDr djus ds fy, 42@ ¼Lora= eq[; fodkl vf/kdkjh] ihyhHkhr Jh 2011&lh izHkkj½ lqjsUnz flag o vU; v/khuLFk mRrjnk;h 0 ] vf/kdkfj;ksa ds fo:) fu/kkZfjr drZO;ksa ,Dl0¼1½ vYila[;d ¼2½ ‘kQh [kkWa eSeksfj;y eqfLye fnuakd dY;k.k , ifCyd ,twds’ku lkslkbVh chlyiqj] 5&12&2 oa gt] ihyhHkhr ls foRrh; o”kZ 2007&08 esa 011 }kjk mRrj vuqfpr :i ls izkIr dh x;h :0 69]23]000@& ftyk izns’k dh /kujkf’k dh okilh ds fy, fof/kd dk;Zokgh iz’kklu ¼3½ fo/kku e.My {ks=h; fodkl fuf/k ds ekxZ vFkok n’khZ fl)kUrksa esa izLrkodrkZ fo/kk;d ds ekuuh; fo:) fu;eksa esa dksbZ O;oLFkk u gksus ds fo/kk;d ds dkj.k ekuuh; eq[; ea=h Lor% dksbZ fu.kZ; Lrj ls 63 ysuk pkgsaA fo/kkue. My {ks=h; fodkl fuf/k ds ekxZn’k hZ fl)kUrks a dk dksbZ mYya? ku u ik;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA 1 1122 08&20 Mk0 Jh vo/k ¼1½ fof/k dk ‘kklu LFkkfir djus vkSj fo’ks”k &&& la0& 1 &201 11 lqcks/ iky Hkz”Vkpkj eqDr lqiz’kklu gsrq] ea=h lfpo] 1931@3 1 fnuak k ;kno flag in dh ‘kiFk ds vuqdwy vius drZO;ksa xksiu 9&4&20 y[kuÅ d ;kno] dk fuoZgu u djus] izfrosnu esa bafxr vuqHkk 12&50 , 12&8 jkT; xzke lHkk dh vusd Hkwfe;ksa ij x&1 ds ¼7½@2 &2011 ea=h voS/kkfud dCtk djus] jktLo i= la[;k 011 ¼Lora= vfHkys[kksaa esa viuk LokfeRo u 14@1@ fnuk¡d izHkkj½ gksrs gq, Hkh viuk uke ntZ djkus] 7@201 01&11& ] Ik’kq fpfdRlky;ksa dk fuekZ.k djkus 1&lh0 , 2012 64 i’kq/ku , esa vius iq= dh dEiuh dks Bsdk Dl0¼1 i=koyh oa fnykus] vius lxs lacaf/k;ksa dks vius ½ la[;k&50 nqX/k foHkkx ls lacaf/kr nqX/k la?kksa dk Vh0lh0 ,¼7½@ fodkl] Bsdk fnykus] vko’;drk u gksrs gq, fnuakd 2011 mRrj nqX/k la?k eSuiqjh ds dk;kZy; ds fy;s 21&10 izns’k viuh gh iRuh ds HkkbZ dk edku fdjk;s &11 } izkFkfed ljdkjA ij ysus] vius jktuSfrd izfrOnafn;ksa ds kjk h ntZ fo:) QkStnkjh ds eqdnesa ntZ djkus lrdZrk gks vkSj Cykd izeq[k fuokZpu esa ea=h vf/k”Bk pqdh ds :Ik esa fuokZpu cwFk ds djhc viuh u ls gSA mifLFkfr ls ftyk iz’kklu dks vuqfpr :Ik tkWp ls izHkkfor djus ds vkjksiksa ds vk/kkj djk;s iz’uxr ij Jh vo/k iky flag dksa jkT; ea=h] tkus izdj.k ea Ik’kq /ku ,oa nqX/k fodkl ds in ls rFkk Jh vfHk;kst inP;qr djus ij fopkj fd;k tk;A vo/k iky u pyk;s ¼2½ izfrosnu esa bafxr ekStk iqjkgkj flag tkus dk cqykdh uxj] Cykd o rglhy vYhxat] ;kno dk fu.kZ; tuin ,Vk dh xzke lHkk dh Hkwfe;ksa ij fnukad fy;k x;k voS/k dCtk lekIr djkus ds fy;s vkSj bl 17&8& gS voS/k dCts ds fy;s gjtkus dh /kujkf’k 11 ds vkns’k olwy djus ds fy;s rglhy vyhxat] vijkUg fnuk¡d tuin ,Vk ds lgk;d dySDVj dks ls R;kx 26&6&2 funsZf’kr fd;k tk; fd og vfoyEc xzke i= 013 dks lHkk dh mi;qZDr izLrj 23 o 24 esa Lohdkj fuxZr fd, bafxr xkVksa dh Hkwfe ls Jh vo/k fd;s x;s gSaA iky flag o muds ifjokj ds lnL;ksa ds tkus dh vkjksi i= voS/kkfud dCtksa dks lekIr djk;sa lwpuk vHkh 65 vkSj mRrj izns’k tehnkjh mUewyu ,ao izkIrA nkf[ky Hkwfe lq/kkj vf/kfu;e] 1950 dh /kkjk ugha 122 ¼ch½ ds vUrxZr Lor% visf{kr gSA dk;Zokgh djsaA ¼3½ xzke lHkk dh Hkwfe;ksa ij vkSj vU; O;fDRk;ksa dh Hkwfe;ksa ij] ftlesa izLrj 11 ¼6½ o ¼14½ ¼p½ esa bafxr gfjtuksa dh Hkwfe Hkh ‘kkfey gS ij voS/k dCtk djus vkSj vius foHkkx ds dk;ksaZ dks vkoafVr djkds vius lxs lacaf/k;ksa dks vuqfpr ykHk igqapkus ds fy;s Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e] 1988 dh /kkjk 13¼1½¼bZ½ lifBr /kkjk 13¼2½ ds vUrxZr vfHk;sktu pyk;s tkus ij fopkj fd;k tk;A ¼4½ tuin ,Vk esa Jh vo/k iky flag ds eaf=Ro dky esa fufeZr gq, lHkh Ik’kq fpfdRlky;ksa ds fuekZ.k dh xq.koRrk dh tkap yksd fuekZ.k foHkkx ds VSfDudy vkfMV lSy ls djk ds takp esa vk;s rF;ksa ds fu”d”kZ ij visf{kr dk;Zokgh djkbZ tk;A ¼5½ Ik’kq /ku foHkkx esa fuekZ.k dk;ksZ esa O;; fd;s x;s ctV dk turk dks ykHk igqapkus gsrq Ik’kq fpfdRlky;ksa esa visf{kr Ik’kq fpfdRldksa dh fu;qfDr] fiNys nks 66 foRrh; o”kksZ esa ftu oSDlhu o nokb;ksa dh vkiwfrZ ljdkjh ctV ls gqbZ mudh xq.koRrk dk ijh{k.k vkSj jk”Vªh; xk; ,oa HkSal iztuu ifj;kstuk esa mRrj izns’k Ik’kq /ku fodkl ifj”kn Onkjk foRrh; o”kZ 2010&11 esa O;; fd;s x;s 477-610 yk[k :Ik;s dk fo’ks”k vkfMV djkus ij fopkj fd;k tk;A ¼6½ tuin ,Vk esa dPph ‘kjkc ds fuekZ.k dk dk;Z xfreku gksus ds dkj.k vkcdkjh foHkkx vkSj iqfyl iz’kklu dh la;qDr Vhe rS;kj djkds dPph ‘kjkc ds fuekZ.k dks jksdus ds fy;s LFkk;h O;oLFkk dh tk; vkSj ljdkj dh vfHklwpuk bdkbZ ls lwpuk ,d= dj dPph ‘kjkc cuokus okys jkt usrkvksa ds fo:) izHkkoh dk;Zokgh dh tk; rkfd ljdkj dks jktLo dh gkfu u gksA ¼7½ rglhy vyhxat tuin ,Vk ds ftl ys[kiky us Jh d`”.k y{e.k mPprj ek/;fed fo|ky;] Viqvk iqjkgkj cqykdh uxj dh xzke lHkk Onkjk vkoafVr 16-50 ,dM+ Hkwfe ftldk fooj.k izLrj 23 esa gS] ij Jh yVwjh flag] izca/kd Jh d`”.k y{e.k mPprj ek/;fed fo|ky; dh e`R;q ds ckn Jh vo/k iky flag o muds Hkkb;ksa ds uke [krkSuh [kljs esa 67 ntZ fd;s mlds fo:) mlds bl vuqfpr dk;Z ds fy;s o`g~n n.M dh dk;Zokgh dh tk;A ¼8½ tuin ,Vk dh rglhy vyhxat esa dk;Zjr rglhynkj] mi ftykf/kdkjh] lgk;d dySDVj vkSj jktLo foHkkx ds vU; vf/kdkjh xzke lHkk dh Hkwfe dks [kkyh djkus dh dk;Zokgh djus ls iwoZ LFkkukUrfjr fd;s tk;A ¼9½ Jh vo/k iky flag ds ea=h cuus ds ckn 13 ebZ] 2007 ls vc rd ifjoknh Mk0 lqcks/k ;kno] muds firk Jh jkes’oj flaag ;kno vkSj pkpk Jh tqxsUnz flag ds fo:) tks QkStnkjh ds eqdnes ftyk iqfyl us fHkUu fHkUu Fkkuksa esa ntZ fd;s vkSj ftuesa vfUre fjiksVZ ugha yxk;h x;h gS mu lHkh eqdneksa dh tkap ftudh lwph layXud 6 vkSj ofj”B iqfyl v/kh{kd dh lwph layXud 21 eas n’kkZ;h x;h gS] iqfyl ds vfrfjDRk fdlh vU; Lora= vUos”k.k ,stsUlh] tSls lh0ch0lh0vkbZ0Mh0 dks lkSaih tk; vkSj muds Onkjk dh x;h foospuk ds vuqlkj vkSj ;fn takp esa fdlh iqfyl vf/kdkjh dks lh0ch0lh0vkbZ0Mh0 Onkjk =qfV iw.kZ dk;Zokgh ds fy;s nks”kh ik; tk; rks mlds fo:) fu;ekuqlkj 68 dk;Zokgh dh tk;A ¼10½ tuin ,Vk ds iqfyl iz’kklu us Jh vo/k iky flag ds jktuSfrd laj{k.k esa ifjoknh vkSj mlds firk o pkpk ds fo:) cM+h la[;k esa eqdnes iathd`r dj vkSj 10 twu 2011 ls vkt rd frgjs gR;kdk.M ds laca/k esa lh0Mh0 esa ntZ lksuw oekZ ds c;ku vkSj ,Vk ds lh0ts0,e0 U;k;ky; esa vuqjks/k oekZ ds izkFkZuk i= vkSj ofj”B iqfyl v/kh{kd dks vuqjks/k oekZ Onkjk nh x;h izFke lwpuk fjiksVZ ds vk/kkj ij iqfyl ds fu”dzh; jgus vkSj yksd vk;qDr iz’kklu dks 13 ebZ 2007 ds ckn ifjoknh ds fo:) ntZ lkjs eqdneksa dh lgh fLFkfr u crkus ds dkj.k orZeku ofj”B iqfyl v/kh{kd] ,Vk Jh y{eh ukjk;.k] rglhy] vyhxat ds {ks=kf/kdkjh iqfyl vkSj rglhy vyhxat esa iM+us okys Fkkuksa vyhxat o tSFkjk ds Fkkuk izHkkfj;ksa dks vfoyEc LFkkukUrfjr fd;k tk; vkSj ofj”B iqfyl v/kh{kd ds fo:) frgjs gR;kdk.M esa vc rd dksbZ takp dk;Zokgh u djus vkSj yksd vk;qDr iz’kklu dks =qfViw.kZ lwpuk nsus ds fy;s vuq’kklfud dk;Zokgh djus ij fopkj fd;k 69 tk;A ¼11½ jktLo vfHkys[kksaa esa jktLo foHkkx ds deZpkfj;ksa Onkjk Jh vo/k iky flag o muds ifjokj ds lnL;ksa ds uke xyr :Ik ls ntZ djus vkSj tkudkjh ds ckn Hkh xzke lHkk dh Hkwfe;ksa ls dCtk gVkus dh dk;Zokgh u djus ds fy;s orZeku ftykf/kdkjh] ,Vk dks Hkh tuin ,Vk ls vfoyEc LFkkukUrfjr fd;k tk;A ¼12½ Jh vo/k iky flag] ea=h ds izkbosV ih0vkj0vks0 ds :i esa dk;Z dj jgs loZJh latw ;kno vkSj vthr ;kno ds fo:) vfHklwpuk bdkbZ Onkjk takp djk;h tk; vkSj takp esa vk;s muds voS/kkfud d`R;ksa ds fy;s ;fn dksbZ vijk/k curk izrhr gks rks muds fo:) vko’;d dk;Zokgh dh tk;A ¼13½ eq[; lfpo Onkjk tkjh lrdZrk vuq Hkkx&4 ds ‘kklukns’k la[;k 2432@39&4&98&15¼3½@98 fnuakd 29 fnlEcj] 1998 esa tkjh uhfr ftlds vUrxZr ;g funsZf’kr fd;k x;k gS fd izR;sd ukxfjd ds vf/kdkjksa dh j{kk djus dk nkf;Ro ‘kklu dk gS ds n`f”Vxr ,slh O;oLFkk lqfuf’pr dh tk; fd ifjoknh Mk0 lqcks/k ;kno dks fdlh Hkh 70 izdkj ls izrkfM+r u fd;k tk; vkSj x`g foHkkx Onkjk] mlds izkFkZuk i= fn;s tkus ij] mls vko’;d lqj{kk iznku dh tk;A 1 1694 10&20 Jh Jh ¼1½ vkjksih yksd lsod mRrj izns’k ds fo’ks”k ekuuh; la[;k&21 2 &201 11 Lokeh jaxukFk ek/;fed f’k{kk ea=h Jh jaxukFk feJk lfpo] loksZP 88@39& 0 fnuka ukFk feJk] dh o”kZ 2007 ls mi;qZDRk bafxr vc xksiu 4&2012 Hknks d feJ ea=h] rd vftZr leLr lEifRr vk; ds Kkr lzksrksa vuqHkk p &50 gh 3&10 ek/;fed ls vftZr u gksus ds dkj.k Hkz”Vkpkj x&1 ds U;k;ky vkj¼5½ &2011 f’k{kk] fuokj.k vf/kfu;e 1988 dh /kkjk i= la[;k ; esa @11] mRrj 13¼1½¼bZ½ ds vUrxZr vfHk;kstu 14@1@ nk;j fnuk¡d izns’k pyk, tkus ds fy,s fdlh Lok;Rr ,tsUlh 12 fo’ks”k 26 ljdkj] tSls lh0ch0lh0vkbZ0Mh0 ;k mRrj @2011 vuqKk vDVwcj] y[kuÅ izns’k lrdZrk vf/k”Bku ls vkijkf/kd &lh0,Dl ;kfpdk 2012 takp djkds vfHk;kstu pyk, tkus ij fopkj 0¼1½ ¼flfoy i=koyh fd;k tk;A fnukad ½ la[;k la[;k&50 ¼2½ xzke vkSjkbZ] Hknksgh] tuin lar 13&10 13697 vkj jfonkl uxj dh xzke lHkk dh Hkwfe &11 } @12] ¼5½@1 xkVk la[;k 666fe-@0-106gs0 ij voS/k kjk 1 dCts ds vk/kkj ij vkjksih yksd lsod Jh izdj.k fjV jaxukFk feJ ds fo:) mRrj izns’k dh ;kfpdk izkFkfed tehankjh mUewyu vf/kfu;e dh /kkjk tkWp ¼fdzfe h ntZ 122ch ds vUrxZr lacaf/kr mi m0iz0 uy½ gks ftykf/kdkjh }kjk eqdnek ntZ djds lrdZrk la[;k pqdh xkWo lHkk dh mDr vkcknh dh Hkwfe vf/k”Bk 51@20 gSA dks dCtk eqDr djk;k tk;A u ls 12 ¼3½ mi;qZDr vkijkf/kd o dCtk eqDr djk;s jaxukF iz’uxr 71 djkus dh dk;Zokgh ds nkSjku tkus k feJk izdj.k vUos”k.k bdkbZ vkSj l{ke rFkk Jh cuke esa izkf/kdkfj;ksa dks fof/k ds vuqlkj jaxukFk m0iz0 vfHk;kst Lora= :i ls dk;Zokgh djus ds fy, feJ dks jkT; o u pyk;s vkjksih yksd lsod ek/;fed f’k{kk ea=h m0iz0 vU; tkus dk dks muds ea=h in ls gVkus ij Hkh eaf=e. fu.kZ; fopkj fd;k tk; rkfd mi;qZDr bafxr My dh fy;k x;k oS/kkfud dk;Zokfg;kWa Lora= :i ls dh lnL;rk ls gSA tk ldsaA ineqDr vkns’k ¼4½ vkijkf/kd ekeys esa vUos”k.k fd;s fnuk¡d fdlh ,slh ,tsUlh ls djk;k tk; tks izns’k tkus dh 2&7&20 vkSj izns’k ds ckgj Hkh fuos’k dh x;h lwpuk 13 dks rFkkdfFkr lEifRr ds ckjs esa Hkh izkIrA fuxZr vUos”k.k dj ldsaA fo’ks”k fd;s x;s lfpo] gSaA xksiu ekeys vuqHkk esa x&1 ds vkjksi i= i= la[;k ek0 14@1@ fo’ks”k 12 U;k;k/kh @2011 ’k &lh0,Dl ¼Hkz”V 0 ¼1½ kpkj fnuakd fuokj.k 14 ebZ] vf/kfu;e 2012 } ½] 72 kjk okjk.klh laLrqfr ds la[;k&¼ U;k;ky; 1½ o esa ¼4½ ds fnuk¡d laca/k 19&08& esa 2013 lrdZrk dks foHkkx nkf[ky dj rFkk fn;k x;k laLrqfr gSA okn la[;k la[;k&22 ¼2½ ds @2013 laca/k gSA esa ,d vU; jktLo izdj.k foHkkx esa tsy dks esa fu:) vko’;d gksus ds dk;Zok dkj.k gh fxjQ~rkj lqfuf’pr h ugha dj yksd gqbZ lsok gSaA iz’kklu dks voxr 73 djkus gsrq funsZf’ kr fd;k x;kA 1 2112 11&20 Jh Jh ¼1½ mRrj izns’k ds Je ea=h Jh fo’ks”k &&& la0&196 3 &201 11 vf[kys ckn’kkg ckn’kkg flag ij mi;qZDr bafxr lfpo] 4@39&4 1 fnuka ’k flag] Je vkjksiksa ds fl) gksus ds ifj.kkeLo:i xksiu &2011& egksc d dqekj ea=h] iqu% fdlh laoS/kkfud in ij vklhu djus ij vuqHkk 50 k 10&10 mik/;k mRrj fopkj u fd;k tk;A x&1 ds ch¼2½ &2011 ; izns’k ¼2½ uxj iapk;r] [kjsyk ds Hkou la[;k i= la[;k @2011 ljdkj] 30c tks xkVk la[;k 3390 ij fufeZr gS 14@1@ fnuk¡d y[kuÅA ml ij uxj iapk;r] [kjsyk }kjk fof/kor 11@20 17 dk;Zokgh djkds uxj iapk;r dh lEifRr ij 11&lh0, vDVwcj] iqu% dCtk izkIr fd;k tk;A Dl0¼1 2011 ¼3½ xzke [kjsyk] rglhy pj[kkjh] ftyk ½ i=koyh egksck esa [kfygku ds fy, lqjf{kr fnukad la[;k&50 Hkwfe [kljk la[;k 795 xkVk la[;k 1- 19&10 ch¼2½ 9910gs0 ftl ij vkjksih yksd lsod Jh &11 } @2011 ckn’kkg flag ds Lo0 firk ds uke ls cus kjk fMxzh dkyst us uktk;t rjhds ls ineqDr izkFkfed okmUMªhoky cukdj [ksy ds eSnku] fd;s h ntZ LVsfM;e ds fy, dCtk fd;k gS ml dCts tkus] gks dks [kkyh djkus vkSj bls oS/kkfud iqu% pqdh mi;ksx esa ykus ds fy, mRrj izns’k fdlh gSA tehUnkjh mUewyu vf/kfu;e dh /kkjk laoS/kkf 122 ¼ch½ ds vUrxZr vfr’kh?kz ud in ij lrdZrk 74 dk;Zokgh djds ftyk dysDVj }kjk bl vklhu vf/k”Bku Hkwfe dks vfr’kh?kz [kkyh djk;k tk;A djus ij }kjk visf{kr gjtkuk yxk;k tk; vkSj [kfygku fopkj u vUos”k. dh Hkwfe xzke okfl;ksa ds fy, lqjf{kr fd;s k iw.kZ dj nh tk;A tkus dj vk[;k ¼4½ xzke [kjsyk] rglhy pj[kkjh] ftyk rFkk miyC/k egksck ds [kljk la[;k 3426 {ks=Qy 0- lrdZrk djk nh 6680gs0 ¼yxHkx 5 ch?kk½ tehu ij tkWp x;h gS] eafnj dh lEifRr dks NksM+dj ‘ks”k dk ftlesa Hkwfe ij tks ckcw jkes’oj falag b.Vj fu.kZ; vfHk;kst dkyst dk dCtk ik;k tk; ml ij ftyk fy;s u pyk;s eftLVªsV }kjk uxj iapk;r [kjsyk ls tkus dh tkus dh oS/kkfud dk;Zokgh djkdj mls [kkyh lwpuk laLrqfr djk;k tk; vkSj catj dh Hkwfe xzke izkIrA dh x;h okfl;ksa ds fy, eqDr djk;h tk;A gSA Jh ¼5½ ek/;fed f’k{kk ifj”kn ls o”kZ ckn’kkg 2001 esa ckcw jkes’oj flag egkfo|ky; flag ds ls lacaf/kr vfHkys[k nkf[ky djds tks fo:) gkbZLdwy dh ekU;rk izkIr dh x;h gS vfHk;kst mlds laca/k esa lfpo] ek/;fed f’k{kk u pyk;s ifj”kn fof/k ds vuqlkj visf{kr dk;Zokgh tkus ds djsaA vkns’k ¼6½ esjs izfrosnu dh ,d izfrfyfi lfpo] fnuk¡d fuokZpu@ eq[; fuokZpu vk;qDr] mRrj 14&06& izns’k dks fuokZpu ls lacaf/kr O;Dr 2013 fopkjksa ds laca/k esa fopkj djus gsrq dks ns izsf”kr dj nh tk;A fn, x;s 75 gSaA vfHk;kst u Lohd`fr izkIr djus gsrq iz;kl fd;k tk jgk gSA 1 3045 12&20 Jh Jh jru ¼1½ jkT; ea=h] Jh jru yky vfgjokj fo’ks”k ekuuh; && 4 &201 11 deyki yky tuin >aklh dh xako lHkk igkM+ ds lfpo] mPp 1 fnuka r jk; vfgjokj] xkVk la[;k 1045 ds 0-109 gsDVsvj ij xksiu >kWl d ekuuh; vius fo|ky; ds voS/k dCts dks jkT; vuqHkk U;k;ky h 28&11 jkT; ea=h gksus ds :Ik esa fujUrj cuk;s gq, x&1 ds ; &2011 ea=h] gSa vkSj jkT; ljdkj ds lkFk eqdnesckth i= la[;k bykgk Mk0 esa vUrxzZLr gSa vkSj viuk voS/k 14@1@ ckn ch0vkj0 dCtk jgrs gq, vius fo:) vkijkf/kd 20@20 esa vEcsMd eqdnes dks vius ea=h in ds izHkko ls 11&lh0, nk;j fjV j xzke jkT; ljdkj ls okil djk fy;k gSA blfy;s Dl0¼1 ;kfpdk fodkl mudk ;g vkpj.k muds Onkjk ea=h in ½ la[;k foHkkx] dh ‘kiFk ds vuq:Ik u gksus ds dkj.k fnuakd 74255 mRrj l{ke izkf/kdkjh] ekuuh; eq[; ea=h 16&4& @ izns’k mUgsa jkT; ea=h ds in ls voeqDr djus 2012 ds 2011 ‘kkluA ij fopkj djsaA fopkj djrs le; ;g rF; Hkh }kjk Jh l{ke izkf/kdkjh ds laKku esa jguk jru yky pkfg, fd Jh jru yky vfgjokj dks e/; vfgjokj ekuuh; 76 izns’k ds f’koiqjh ftys ds lh0ts0,e0 dk loksZP U;k;ky; ls ,d o”kZ ds dkjkokl dk n.M fnukad p fey pqdk gS] ftlds fo:) mudh vihy 1&12& yfEcr gSA 2011 ds U;k;ky ¼2½ fnuakd 13&10&2004 dks iwokZU ; esa vk;qDr] >aklh e.My] Onkjk 9-56 g ls in nk;j yk[k :Ik;s cqUnsy[k.M {ks=h; fodkl ls R;kx vUrj.k ; fuf/k ls Mk0 ch0 vkj0 vEcsMDj twfu;j i= kfpdk gkbZ Ldwy] iqukoyh dyak] cchuk] Lohdkj la0 tuin >aklh ds fy;s voeqDr djus ds fd;s 1413@ laca/k esa mDr vuqnku jkT; ljdkj tkus dh 2012 Onkjk tkjh ekxZn’khZ fl)kUrksa ds lwpuk mYya?ku esa gksus ds dkj.k l{ke izkIrA izkf/kdkjh bl /kujkf’k dh okilh jkT; ea=h] Jh jru yky vfgjokj ls djk;s tkus ds laca/k esa fopkj djsaA ¼3½ fnuakd 13&10&2004 dks vk;qDr] >aklh e.MYk] ds in ij vklhu Jh lkscju flag ;kno dks Jh jru yky vfgjokj ds fo|ky; ds fy;s 9-56 yk[k :Ik;s dh /kujkf’k cqUnsy[k.M {ks=h; fodkl fuf/k ls fu;eksa ds fo:) voeqDr djus ds fy;s mu ij mudh lsok ls lacaf/kr fu;ekoyh ds vUrxZr vuq’kklfud dk;Zokgh djus ij fopkj fd;k tk;A ¼4½ o”kZ 2007&08 esa 27-97 yk[k :Ik;s + 1-79 yk[k :Ik;s dqy 29-76 77 yk[k :Ik;s dh fo/kk;d fuf/k Mk0 ch0 vkj0 vEcsMDj twfu;j gkbZ Ldwy] iqukoyh dyak] cchuk] tuin >aklh dks jkT; ea=h] Jh jru yky vfgjokj dh fo/kk;d fuf/k ls voS/kkfud dCts dh Hkwfe ij fuekZ.k djkus ds fy;s nh x;hA bl /kujkf’k dh olwy;kch mi;qZDr fo|ky; ls dh tk;A ¼5½ o”kZ 2007&08 esa >aklh esa inklhu eq[; fodkl vf/kdkjh] Jh x;k izlkn] ifj;kstuk funs’kd] Jh vHk; dkUr xqIrk vkSj ftyk xzkE; fodkl vfHkdj.k ds lgk;d vfHk;ark] Jh vt; dqekj JhokLro ftUgksaus fcuk tkap iM+rky ds Hkwfe ij fo|ky; dk LokfeRo u gksrs gq, Hkh Jh jru yky vfgjokj ds izHkko esa 29-76 yk[k :Ik;s dh fo/kk;d fuf/k ,slh Hkwfe ij fuekZ.k djkus ds fy;s Lohd`r dh tks fo|ky; dh Hkwfe ugha Fkh] ds fy;s mu ij mudh lsok ls lacaf/kr fu;ekoyh ds vUrxZr dk;Zokgh djus ij fopkj fd;k tk;A ¼6½ rglhynkj] >aklh ds U;k;ky; esa yfEcr okn la[;k 1@2009&10 vUrxZr /kkjk 122&ch mRrj izns’k tehankjh mUewyu vf/kfu;e xako lHkk cuke Kku xaxk b.Vj dkyst iqukoyh dyak] dk 78 fuLrkj.k ftykf/kdkjh] >aklh dks funsZf’kr dj ‘kh?kz djk;k tk;A ¼7½ vkijkf/kd eqdnek la[;k 475@06 esa Jh jru yky vfgjokj dk Hkwfe ij voS/k dCtk gksrs gq, eqdnek okilh ds vkns’k ij iqufoZpkj fd;k tk;A 1 4850 13&20 Jh Jh ¼1½ Jh pUnz nso jke ;kno ¼djSyh½ fo’ks”k &&& la0& 5 &201 11 bUnz pUnzns y?kq m|ksx ea=h] mRrj izns’k ljdkj lfpo] 299@39 1 fnuka klu o jke Onkjk Hkkjr ds lafo/kku ds vUrxZr yh xksiu &4&201 vktex d flag] , ;kno x;h ‘kiFk ds foijhr vius inksa dk vuqHkk 2&50 <+ 28&12 Moks mQZ fuoZgu djus ds dkj.k vkSj Hkz”V x&1 ds lh¼1½ &2011 dsV o djSyh] vkpj.k ds dkj.k mUgsa dsfcusV ea=h i= @2012 vU; ekuuh; ds in ls in eqDr fd;k tk;A la[;k fnuk¡d ea=h] ¼2½ Jh pUnz nso jke ;kno] y?kq m| ;w0vks 06 y?kq m| ksx ea=h] mRrj izns’k lkjdkj ls dk’kh 0& Qjojh] ksx iwoZ ek/;fed fo|ky;] gkthiqj] cEgkSj 23@20 2012 foHkkx] tuin vktex<+ esa crkSj gSM ekLVj tks 12&lh0, i=koyh mRrj Hkh osru ea=h cuus ds ckn muds Dl0¼1 la[;k&50 izns’k Onkjk izkIr fd;k x;k gS] ml osru dh ½ lh¼1½ ljdkjA olwy;kch e; cSad ds C;kt nj ls dh tk;A fnuakd @2012 ¼3½ dk’kh fo|k efUnj] gkthiqj] 2&2&2 cEgkSj tuin vktex<+ ds v/;kidksa ds 012 } cSad [kkrs vfr’kh?kz [kqyok;sa tk;a kjk izkFkfed vkSj tc rd bl fo|ky; ds v/;kidksa ds ineqDr h ntZ cSad [kkrs u [kksysa fn;s tak; rc rd fd;s gks lekt dY;k.k foHkxk ls bl fo|ky; ds tkus pqdh vuqnku ij jksd yxk dj vxzsRrj dksbZ rFkk gSA 79Hkqxrku u fd;k tk;A jkT; ¼4½ dk’kh fo|k efUnj] gkthiqj] ljdkj ds lrdZrk cEgkSj tuin vktex<+ ds Nk=ksa dh lrdZrk vf/k”Bku la[;k vkSj dk;Zjr v/;kidksa dh la[;k dk vf/k”Bk dks ijh{k.k djk;k tk; vkSj ,sls vfrfjDr in tks u ls fnuk¡d vkjksih yksd lsod us vius in ds izHkko tkWp 10&05& ls l`ftr djk fy;s gksa mUgsa lekIr fd;k djk;s 2013 tk;A tkus ds dks ¼5½ vk;qDr] vktex<+ e.My ls bl ckr fu.kZ; vfHk;ksx dh takp djk;h tk; fd vkjskih yksd lsod dh iathd`r Jh pUnz nso jke ;kno dks o”kZ 2007 lwpuk djkdj ds ckn ftrus Hkh ‘kL= ykblsal iznku izkIrA vUos”k. fd;s x;s gksa mlesa fof/kd izfdz;k dk k fd;s vuqikyu gqvk gS vFkok ugha vkSj tkus ds ;fn ;g ik;k tk; fd dksbZ Hkh ‘kL= vkns’k vuqeU; u gksrs gq, ykblsal fn;k x;k gS ns fn, rks ,sls ykblsal dks fujLr fd;k tk; vkSj x;s gSaA blds fy;s tks Hkh ftykf/kdkjh nks”kh ik;s tk;a muds fo:) dk;Zokgh dh tk;A eq0v0la ¼6½ o”kZ 2004 ls tuin vktex<+ ds 0&241@ lekt dY;k.k vf/kdkfj;ksa ds ml vkpj.k 13 dh takp dh tk; fd fdl izdkj /kkjk&13 mUgksaus ,d fo/kk;d@ea=h ds ¼1½bZ izca/kd gksus ds dkj.k jkT; ljdkj ds @13¼2 ‘kklukns’kksa dk vuqikyu djkuk ½ lqfuf’pr ugha fd;k vkSj dk’kh fo|k Hkz0fu0 efUnj ds v/;kidksa ds cSad [kkrs ugha v0, 80[kqyok;sA 1988 ¼7½ fnuakd 09&08&2010 dks Fkkuk ftykf/kdkjh ds :Ik esa tuin vktex<+ eqckjdiq esa dk;Zjr Jh euh”k pkSgku ds ml j vkpj.k ds ckjs esa Hkh fu;qfDr foHkkx vktex< takp djsa fd D;k lekt dY;k.k foHkkx] +A vktex<+ ds dfu”B fyfid] Jh tks[keu izlkn Onkjk nh x;h fVIi.kh ds vuq:Ik Jh euh”k pkSgku us vkjksih yksd lsod Jh pUnz nso jke ;kno dks ‘kklukns’k ds fo:) dk;Z djus esa lg;ksx igWaqpk;k vkSj takp esa vk;s fu”d”kZ ds vuq:Ik visf{kr dk;Zokgh dh tk; rkfd Hkfo”; esa ftykf/kdkjh ‘kklukns’kksa ds foijhr ea=h ds izHkko esa dk;Z u dj ldsaA ¼8½ o”kZ 2006 ls ftyk csfld f’k{kk vf/kdkjh] vktex<+ esa mu foRr ,oa ys[kkf/kdkfj;ksa ds vkpj.k dh Hkh tkap dh tk; fd mUgksaus Jh pUnz nso jke ;kno ds ea=h jgrs gq, muds v/;kidksa ds osru ds fcy dks izfr gLrk{kfjr fd;k vkSj bl izdkj mUgsa nksgjk osru nsus esa lg;ksx fn;kA ¼9½ vkjskih yksd lsod Jh pUnz nso jke ;kno ds Onkjk ebZ 2007 ds ckn vftZr lEifRr ds ckjs esa jkT; ljdkj ds lrdZrk vf/k”Bku@Hkz”Vkpkj fujks/kd 81 funs’kky; ls takp djk;h tk; vkSj ;fn vk; ls vf/kd lEifRr vftZr dh x;h gks rks Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e ds vUrxZr izFke lwpuk fjiksVZ ntZ djkds vf/kfu;e ds vuqlkj nf.Mr djus dh dk;Zokgh dh tk;A 1 4143 1&201 Jh Jh ckcw Jh vjfoUn dqekj lksuh Onkjk nkf[ky fo’ks”k ekuuh; la0&297 6 &201 2 vjfoU flag ifjokn la[;k 4143&2011] Jh f’ko iwtu lfpo] mPp @39&4 1 fnuka n dq’kokg dNokg Onkjk nkf[ky ifjokn la[;k xksiu &2012& >kWl d dqekj k] iq= 5088&2011 vkSj Jh v:.k nso fOnosnh vuqHkk U;k;ky 50 h] 30&1 lksuh] Lo0 Onkjk nkf[ky ifjokn la[;k 5225&2011 x&1 ds ; ch¼1½ 5088 &2012 Jh Hkkxor esa yxk;s vkjksiksa ds vk/kkj ij Jh i= la[;k y[kuÅ @2012 &201 f’ko izlkn ckcw flag dq’kokgk] iwoZ ea=h] mRrj 14@1@ ihB fnuk¡d 1 iwtu dq’kokg izns’k ljdkj ,oa orZeku lnL;] fo/kku 2@201 06 Qjojh esa ckWn flag k] iwoZ ifj”kn ds fo:) Hkz”Vkpkj fuokj.k 2&lh0 , 2012 nk;j fjV k rFkk dNok dchuk vf/kfu;e vkSj /ku&’kks/ku fuokj.k Dl0¼1 i=koyh ;kfpdk 5225 g ea=h o vf/kfu;e] 2002 ds vUrxZr izFke lwpuk ½ la[;k&50 la[;k &201 rFkk orZeku fjiksVZ ntZ djkds bu vkijkf/kd d`R;ksa fnukad ch¼1½ 1479¼ 1 Jh v:.k ,e0,y0 dk vUos”k.k mRrj izns’k dh fdlh 21&2& @2012 ,e0ch0 dkS’k nso lh0A vUos”k.k ,tsUlh tSls lrdZrk vf/k”Bku 2012 } ½@20 kEch f}osn vFkok dsUnzh; ljdkj dh fdlh takp kjk jkT; lrdZrk 12] h ,tsUlh tSls lh0ch0vkbZ0 dks lkSai nh ljdkj ds vf/k”Bku tk;A lrdZrk dks vf/k”Bk ekuuh; fnuk¡d u ls loksZP 2&7&20 tkWp p 13 dks djk;s U;k;ky vfHk;ksx 82 tkus ds ; esa iathd`r fu.kZ; nk;j djkdj dh vUrj.k ; vUos”k. lwpuk kfpdk k fd;s izkIr la0 tkus ds 1412@ vkns’k 2012 ns fn, x;s gSaA iz’uxr izdj.k esa vUos”k. k iw.kZ djus ls iwoZ vuqiwjd tkWp ds vkns’k lrdZrk vf/k”Bku dks fnuk¡d 25&09& 2013 dks fn, x, gSaA 831 4559 vUrfje Jh Jh ¼1½ bl izfrosnu dh izfrfyfi eq[; lfpo] lrdZrk &&& && 7 &201 izfrosn vuqjk vCnqy izeq[k lfpo] iapk;rh jkt vkSj izeq[k vuqHkk 1 u la0 x eUuku] lfpo] fuokZpu@eq[; fuokZpu vf/kdkjh x&4 ds gjnks 02&20 f=ikB ea=h] mRrj izns’k jkT; fuokZpu vk;qDr] i= la[;k bZ 12 h foKku , LFkkuh; fudk; mRrj izns’k dks Hkst nh yks0vk fnuak oa izkS| tk; rkfd og bl laca/k esa fu;ekuqlkj 0&51@ d ksfxdh] lacaf/kr vf/kdkjh tks mRrjnk;h ik;s 39&4& 2&2& mRrj tk;a muds fo:) takp djkds vko’;d 2012 2012 izns’k dk;Zokgh djsaA 15¼7½ ljdkj] ¼2½ fu”i{k fuokZpu lqfuf’pr djkus ds @2012 y[kuÅA mn~ns’; ls vkSj fuokZpu izfdz;k esa fnuakd Jh gksus okys fdlh izdkj ds Hkz”Vkpkj 16&2& vCnqy dh vk’kadk dks nwj j[kus gsrq ftyk 2012 } gUuku] fuokZpu vf/kdkjh] gjnksbZ] jkT; kjk lnL; fuokZpu vf/kdkjh] LFkkuh; fudk; vkSj lacaf/kr fo/kku eq[; fuokZpu vf/kdkjh mRrj izns’k foHkkxk ifj”kn] vkxkeh fdlh Hkh fuokZpu ls iw.kZ sa dks l.Mhyk] ernkrk lwfp;ksa ds v|kof/kd viektZu dk;Zok gjnksbZ dh dk;Zokgh gksuk lqfuf’pr djsaA gh djus A ¼3½ fuokZpu vk;ksx Hkh ;g lqfuf’pr gsrq djsa fd fdlh ernkrk@izR;k’kh us ;fn fy[kkA yksd izfrfuf/kRo vf/kfu;e] 1950 ds vUrxZr dksbZ vijk/k fd;k gks rks mlds fo:) vkSj ;fn fdlh vf/kdkjh us vius drZO;ksa ds fuoZgu esa nqjkpj.k fd;k gks rks mlds fo:) dk;Zokgh djuk lqfuf’pr djsaA ,slh gh dk;Zokgh ds fy, 84LFkkuh; fudk; vkSj lacaf/kr jkT; fuokZpu vk;ksx Hkh fopkj djsaA 1 5140 03&20 Jh 1- Jherh ¼1½ l{ke izkf/kdkjh dks izfrosnu esa fo’ks”k ekuuh; la0&120 8 &201 12 txnh’ gqLuk bafxr fcUnqvksa ij takp djus ds fy;s lfpo] mPp 8@39&4 1 fnuka k fln~nhd fdlh dsUnzh; takp ,tsUlh tSls xksiu &2013& y[kuÅ d ukjk;. h] lnL;] lh0ch0vkbZ0 ;k izorZu funs’kky; dks vuqHkk U;k;ky 50 ,p 22&2 k fo/kku dk;Z lkSai dj takp djkus vkSj takp ds x&1 ds ; ¼2½@2 &2012 ‘kqDy ifj”kn fu”d”kZ ds vuq:Ik vxszRrj dk;Zokgh i= la[;k bykgk 013 mRrj djus dh laLrqfr dh x;hA 14@1@ ckn fnuk¡d izns’k] ¼2½ vuqikyu vk[;k ,d ekg esa 15@20 10 esa 2- Jh miyC/k djk;h tk;A 13&lh0, tqykbZ] nk;j fjV ulheqn Dl0¼1 2013 ;kfpdk ~nhu ½ i=koyh la0 fln~nhd fnuakd la[;k&50 20236 h] eaf= 5 ch¼1½ @2012 e.Myh; tqykbZ] @2012 ulheqn ea=h] 2013 } ~nhu mRrj kjk [kqyh fln~nh izns’k laLrqfr tkWp dh la[;k 1 djk;s cuke ds tkus dk m0iz0 laca/k fu.kZ; jkT; o esa fy;k x;k vU;] izdj.k gSA fjV dh [kqyh ;kfpdk tkWp tkWp ds la0 jkT; vkns’k 43415 85 lrdZrk @2012 fnukWd vf/k”Bk txnh’k 10&7&2 u ls ujk;.k 013 dks djk;s cuke fuxZr dj tkus dk m0iz0 fn;k x;k fu.kZ; jkT;] gSA fy;k x;k ekuuh; gSaA loksZP p U;k;ky ; esa nk;j vUrj.k ; kfpdk la0 1249@ 2012] vUrj.k ; kfpdk la0 1229@ 2012] fjV ;kfpdk ¼flfoy ½ la0 86289@2 013 gqLuk fln~nh dh cuke m0iz0 jkT;] rFkk Vh0lh0 ¼flfoy ½ la0 74@20 13 ulheqn ~nhu fln~nh dh cuke m0iz0 jkT; o vU; 1 3786 1&201 Jh Jh mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd fo’ks”k ekuuh; la0&yks 9 &201 2 nsosU jkeohj vk;qDr vf/kfu;e] 1975 dh /kkjk 14 ds lfpo] mPp 0vk0&1 1 fnuka nz mik/;k;] izkfo/kkuksa ds vuq:i mi;qZDr izLrj 35 xksiu 57@39& gkFkjl d vxzok Hkwriw ds mi&izLrj 1 ls 4 esa fd;s x;s vuqHkk U;k;ky 4&2012 rFkk 4&5& y rFkk oZ ÅtkZ fo”k;ksa esa bafxr x&1 ds ; 50vkj¼8 87360& 12 Jh ea=h] foHkkxksa@lh0ch0 vkbZ0@ izorZu i= la[;k y[kuÅ ½@12 2012 vf’ou mRrj funs’kky; vFkok mRrj izns’k lrdZrk 14@1@ ihB fnuk¡d egkek h izns’k vf/k”Bku vFkok Hkz”Vkpkj fuokj.k 15@20 29 ebZ] ;k uxj dqekj ljdkj] laxBu ds }kjk fof/kor N% ekg dh vof/k 12&lh0 esa 2012 ‘kekZ y[kuÅA esa le;c) tkWp djkds ;Fkksfpr fu.kZ; ,Dl0¼1 nk;j fjV ysus rFkk tkWp ds nkSjku ifjoknh Jh ½ ;kfpdk i=koyh vf’ouh ‘kekZ dh i;kZIr lqj{kk O;oLFkk fnukad la[;k la[;k&50 Hkh djkus dh laLrqfr dh x;hA 27&5& 2629 vkj¼8½ 12 }kjk ¼,e0ch @12 lrdZrk 0½@2 tkWp 012 ifjlEifRr lafLFkr jkeohj fo”k;d gksus mik/;k; [kqyh dh cuke tkWp lwpuk yksd vk[;k izkIr] vk;qDr gq;h rFkk mRrj Fkh] tuin izns’k] ftlesa egkek;k fjV dfri; uxj ;kfpdk vLi”V fLFkr la[;k fcUnqvk nkÅth 3916¼ sa ds egjkt ,e0 laca/k eafnj ch0½ esa esa Jh @2012 lrdZrk jkeohj jkeohj vf/k”Bku mik/;k; mik/;k; ls fLFkfr 88 dh cuke Li”V fo/kk;d yksd djk;s fuf/k ls vk;qDr tkus dk tks mRrj fu.kZ; /kujkf’k izns’k] fy;k x;k o”kZ gS] 2007 ls ekuuh; rn~uqlkj 2011 ds mPp fnuk¡d chp O;; 25&07& dh x;h U;k;ky 7&2013 mldh ; dks i= tkWp bykgk fuxZr eq[; ckn fd;k fodkl x;kA esa vf/kdkjh nk;j fjV ls djk;s ;kfpdk tkus ds la[;k laca/k 24905 esa @2012 vuqikyu eqdqy vk[;k mik/;k; xzkE; cuke fodkl yksd vuqHkk vk;qDr x&9 ds mRrj i= izns’k] fnukad fjV 8922&8& ;kfpdk 12 }kjk la[;k izkIrA 40681 ‘ ks”k @2012 dk;Zok jkepj.k gh mik/;k; izpfyrA cuke mRrj izns’k jkT; o vU;] ekuuh; loksZP p U;k;ky ; esa nk;j vUrj.k ; kfpdk la[;k 1425@ 2012] vUrj.k ; kfpdk la0 901248@ 2012] vUrj.k ; kfpdk la0 1228@ 2012] vUrj.k ; kfpdk la0 1250@ 2012 2 4189 04&20 Jh Jh ¼1½ izfrosnu esa ladfyr fd;s x;s fo’ks”k ekuuh; la0&yks 0 &201 12 /khjsU v;ks/;k lk{;ksa ds vk/kkj ij vkjksih yksd lsod lfpo] mPp 0vk0&1 1 fnuak nz izlkn Jh v;ks/;k izlkn iky] iwoZ [ksy ea=h xksiu 84@39& Qrsgi d izrki iky] mRrj izns’k ljdkj ds fo:) Hkz”Vkpkj vuqHkk U;k;ky 4& qj 11 flag iwoZ fuokj.k vf/kfu;e dh /kkjk 13] /ku x&1 ds ; 2012&1 twu] [ksydw ‘kks/ku vf/kfu;e] 2002 dh /kkjk 3 vkSj i= la[;k y[kuÅ 5¼42½ 2012 n ea=h] yksd lEifRr uqdlku fuokj.k vf/kfu;e] 14@1@ ihB @12 mRrj 1984 dh /kkjk 3 ds vUrxZr vfHk;kstu 31@ fnuk¡d esa izns’k dh dk;Zokgh dh tk;A 2011&l 10 nk;j fjV ljdkjA ¼2½ vkjksih yksd lsod Jh v;ks/;k izlkn h0 tqykbZ] ;kfpdk iky] iwoZ [ksy ea=h] mRrj izns’k ljdkj ,Dl0¼1 2012 la[;k vFkok mudh vksj ls muds fdlh iq= ;k ½ i=koyh 4105@ HkkbZ ;k iRuh vFkok vU; laca/kh us fnukad la[;k&15 2012 dksbZ vkijkf/kd d`R; fd;k gS rks muds 6&7&2 ¼42½@ v;ks/;k fo:) Hkkjrh; ou vf/kfu;e dh /kkjk 26 012 } 2012 izlkn 91 vkSj mRrj izns’k tehasnkjh mUewyu kjk iky] vf/kfu;e dh /kkjk 122&ch ds vUrxZr laLrqfr ekuuh; [kqyh ou foHkkx ds l{ke vf/kdkfj;ksa] lgk;d la[;k mPp tkWp dySDVj] Qrsgiqj vkSj eksguykyxat] ¼1½ izpfyr y[kuÅ ds Onkjk ou foHkkx vkSj xako ,oa U;k;ky gSA jkT; lHkk dh izfrosnu esa bafxr Hkwfe;ksa ¼3½ ; ljdkj dh ij dCtk okil ysus dh dk;Zokgh o vU; dks bykgk vksj ls n.Muh; dk;Zokgh djk;h tk;A n`f”Vxr ckn ek0 ¼3½ Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e] /ku j[krs loksZPp esa ‘kks/ku fuokj.k vf/kfu;e vkSj yksd gq, Jh U;k;ky; nk;j fjV lEifRr uqdlku fuokj.k vf/kfu;e ds v;ks/;k esa ;kfpdk vUrxZr vfHk;kstu pyk;s tkus gsrq izlkn nkf[ky la[;k Hkkjr ljdkj dh takp ,tsUlh iky] fo’ks”k 49033 lh0ch0vkbZ0 vFkok izorZu funs’kky; iwoZ vuqKk @12 vFkok jkT; ljdkj dh vUos”k.k ,tsUlh [ksy ;kfpdk v;ks/;k lrdZrk vf/k”Bku vFkok Hkz”Vkpkj ea=h esa ek0 izlkn fuokj.k laxBu esa ls fdUgha mi;qDr ,oa U;k;ky; iky] ,tsUlh dk p;u djds vijkf/kd vUos”k.k muds }kjk rFkk iw.kZ djus dk dk;Z lkSaik tk; vkSj ifjokj ds b’kw mUgsa funsZf’kr fd;k tk; fd rhu ekg uke ekuuh; uksfVl dh vof/k ds vUrxZr dk;Zokgh iw.kZ dj vftZr loksZP ds vfHk;kstu izkjEHk djsaA lEifRr p vkns’k ¼4½ jktLo foHkkx o”kZ 2008 vkSj rFkk U;k;ky fn, x, mlds ckn tuin y[kuÅ dh rglhy muls gSaA ; esa eksguyky xat esa fu;qDr jktLo foHkkx lacaf/kr vfxze nk;j ds mu vf/kdkfj;ksa ds fo:) takp djds rF;ksa lquok;h vUrj.k ; vko’;d dk;Zokgh djs ftUgksaus dh dh frfFk kfpdk 92 eksguyky xat fLFkr vo/k QkeZ gkml tkWp la0 vHkh esa xako lHkk dh tehu ij voS/k dCtk lrdZrk 1426@ fu;r djkds vo/k QkeZ gkml cuus esa ewd vf/k”Bk 2012] ugha n’kZd cus jgs vkSj iM+rkyksa vkSj u ls vUrj.k ; gSA ukekUrj.k dh fof/kd dk;Zokgh Hkh djk;s kfpdk ugha dh vkSj lkFk gh tuin Qrsgiqj ds tkusA la0 eksgYyk t;jke uxj] ukfljiqj dh vkjkth laLrqfr 1417@ la[;k 46 esa lM+d ds fy;s vkjf{kr la[;k 2012 Hkwfe ij vukf/kd`r dCtk gksrk ns[k ¼2½ ewd n’kZd cus jgs vkSj dksbZ ,oa dk;Zokgh ugha dhA ¼5½ ls ¼5½ ou foHkkx vius foHkkx ds mu ou vf/kdkfj;ksa ds fo:) takp djds visf{kr foHkkx dk;Zokgh djs tks tuin y[kuÅ dh rglhy ,oa eksguyky xat fLFkr xzke vrjkSyh ds laLrqfr xkVk la[;k 1135 ds {ks=Qy 1-328 la[;k gsDVsvj ij vo/k QkeZ gkml dk voS/k ¼2½] dCtk gksrs ns[krs jgs vkSj dksbZ ¼4½ dk;Zokgh ugha dhA rFkk ¼6½ ‘kklukns’k la0 6032@,d&9& ¼6½ ls 77&41@1¼2½@74&129&jk0 fnuakd jktLo 11 vDVwcj 1977 ij jkT; ljdkj iqufoZpkj foHkkx djs rkfd xako lHkk dh Hkwfe;ksa ij lacaf/kr jktLo foHkkx dh tkudkjh esa tks gksus voS/kkfud dCts gks jgs gSa mudk ds dkj.k bUnjkt ml Hkwfe ls lacaf/kr [kljksa mDr esa iM+rky ds le; ys[kiky dj ldsa laLrqfr; 93 vkSj ,slh O;oLFkk Hkh dh tk; fd ksa ij [kljksa esa dCtksa dk bUnjkt djrs le; vko’;d ys[kiky vius fdlh drZO; dk nq:Ik;ksx dk;Zok Hkh u dj ldsaA gh lqfuf’pr fd;s tkus gsrq dze’k% izeq[k lfpo] ou ,oa jktLo foHkkx dks funsZf’ kr fd;s tkus dh lwpuk izkIrA 2 4948 05&20 Jh Jh ¼1½ vkjksih iwoZ ewa=h Jh fo’ks”k &&& la0&192 1 &201 12 vk’kh ulheqn ulheqn~nhu fln~nhdh ds Onkjk lfpo] 4@39&4 1 fnuka ”k ~nhu muds eaf=Ro dky esa muds Lo;a ds xksiu &2012& ckWn d 24 lkxj fln~nhd uke] muds iq= Jh vQty fln~nhdh ds vuqHkk 50,u k vxLr] nhf{k h] iwoZ uke vkSj muds HkkbZ Jh teh:n~nhu x&1 ds ¼2½@2 2012 r ea=h] fln~nhdh ds uke vftZr lEifRRk;ksa i= la0 012 mRrj dks vk; ds Kkr lzksrksa ls Li”V u 14@1@ fnuk¡d 94 izns’k gksus ds dkj.k muds fo:) Hkz”Vkpkj 32@ 04 ljdkj fuokj.k vf/kfu;e] 1988 dh /kkjk 13 2011&l vDVwcj] vkSj /ku ‘kks/ku fuokj.k vf/kfu;e] h0,Dl0 2012 2002 ds vUrxZr vkijkf/kd ekeyksa esa ¼1½ i=koyh vUos”k.k ds fy;s vf/kd`r fdlh takp fnukad la[;k&50 ,tsUlh tSls lh0ch0vkbZ0 vFkok izorZu 19&9& ,u¼2½ funs’kky; ds Onkjk takp djkds fof/kd 12 }kjk @2012 dk;Zokgh dh tk;A laLrqfr ¼2½ tuin ckank esa izfrosnu esa la[;k&1 izkFkfed bafxr ftu utwy Hkfe ij voS/kkfud dCtk ds h ntZ ik;k x;k gS muds laca/k esa laca/k gks ftykf/kdkjh] ckank dks funsZf’kr djds esa pqdh oS/kkfud dk;Zokgh djk;h tk; vkSj izdj.k gSA ljdkjh Hkwfe dks voeqDr djk;k tk; dh jkT; vkSj ftu ekeyksa esa U;k;ky;ksa esa ds lrdZrk okn yfECkr gSa mu oknksa dks ‘kh? lrdZrk vf/k”Bku kz fuLRkkfjr djkus ds fy;s izHkkoh vf/k”Bk dks dne mBk;s tk;aA u ls fnuk¡d ¼3½ izfrosnu ds izLrj 175¼1½ esa tkWp 2&7&20 ftu [kuu iV~Vksa dk mYys[k fd;k x;k djk;s 13 dks gS mu iV~Vks dh izfdz;k ikjn’khZ u tkus dk vfHk;ksx gksus dkj.k jkT; ljdkj dk [kuu foHkkx fu.kZ; iathd`r mu iV~Vks dks fujLr djus ds ckjs esa fy;k x;k djkdj oS/kkkfud izfdz;k viuk dj dk;Zokgh gSaA vUos”k. djus ij fopkj djsaA laLrqfr k fd;s la[;k& 2 tkus ds rFkk vkns’k 95 laLrqfr ns fn, la[;k&3 x;s gSaA dze’k% eq0v0la jktLo 0&407@ foHkkx 13 rFkk /kkjk&13 HkwrRo ¼1½bZ ,oa lifBr [kfudeZ /kkjk&13 foHkkx ¼2½ lacaf/kr Hkz0fu0 gksus v0 1988 ds dkj.k Fkkuk vko’;d dksroky dk;Zok h ckWnk gh lqfuf’pr djus gsrq lacaf/kr foHkkxk sa dks funsZf’ kr dj fn;s x;s gSaA 2 4303 01&20 Jh Jh jke ¼1½ izfrosnu esa mfYyf[kr lk{; ds fo’ks”k &&& la0&467 962 &201 13 vkuU vpy vk/kkj ij Jh jke vpy jktHkj] iwoZ ifjogu lfpo] @39&4 1 fnuak n jktHkj] ea=h ds fo:) Hkz”Vkpkj fuokj.k xksiu &2013& vEcs d 13 dqekj iwoZ vf/kfu;e dh /kkjk 13¼2½ ds vUrxZr vuqHkk 50vkj Mdj ekpZ] f}osn ea=h] izFke lwpuk fjiksVZ ntZ djkds x&1 ds ¼3½@1 uxj 2013 h vkSj mRrj vkijkf/kd foospuk ls lacaf/kr fdlh i= la[;k 3 fnuakd Jh jke izns’k vf/kd`r ,tsUlh tSls lh0ch0vkbZ0] 14@1@ 01 vtZ ljdkjA Hkz”Vkpkj fuokj.k laxBu] vFkok mRrj 25@20 vizSy] oekZ izns’k lrdZrk vf/k”Bku ls lacaf/kr 11&lh0 2013 vf/kfu;e esa fof/kd foospuk iw.kZ ,Dl0¼1 i=koyh djkds vfHk;kstu pyk;k tk;A ½ la0&50v ¼2½ mDr foospuk rhu ekg esa iw.kZ fnukad kj¼3½ djds lalwfpr fd;k tk;A 25 @13 ekpZ] 2013 } izkFkfed kjk h ntZ iz’uxr gks izdj.k pqdh esa jkT; gSA ljdkj ds lrdZrk [kqyh vf/k”Bk tkWp@f u ls oospuk tkWp izpfyr djk;s gSA tkus dk fu.kZ; eq0v0la fy;s 0&102@ 97 tkus dh 13 lwpuk /kkjk&19 izkIrA 3 Hkk0n0f o0 ,oa 7@13¼ 1½Mh] bZ lifBr 13¼2½ Hkz0fu0 v0] 1988 Fkkuk vdcjiqj vEcsMdj uxjA 2 Ikfjok tkWp mRRk 1- ¼1½ loZJh ¼1½ ulheqn~nhu laLrqfr ekuuh; izkFkfe 3 n vk[;k j ekuuh; fln~nhdh] HkwriwoZ ea=h] ¼2½ la[;k 4 mPp dh ntZ la[;k fnuka izns’k Jh ckcw flag dq’kokgk] HkwriwoZ ea=h] ds gks 2115 d 20 yksd ulheqn ¼3½ lqgSy vgen Qk:dh] HkwriwoZ laca/k U;k;ky &201 ebZ] vk;qD ~nhu la;qDr funs’kd ,oa lykgdkj] [kuu esa ; pqdh 2 2013 r rFkk fln~nhd funs’kky;] mRrj izns’k] ¼4½ lfpo] y[kuÅ gSA mi h] lh0ih0flag] HkwriwoZ] izca/k funs’kd] mRrj ihB yksd Hkwriw mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼5½ izns’k esa vk;qD oZ jkds’k pUnzk] vij ifj;kstuk izca/kd] ‘kklu] nk;j fjV r ea=h] mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼6½ yksd ;kfpdk vf/kfu 2- ,0ds0 lDlsuk] vij ifj;kstuk izca/kd] fuekZ.k la[;k 98;e] ekuuh; mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼7½ vuqHkk 4830 1975 Jh ckcw ds0vkj0 flag] bdkbZ izHkkjh] mRrj x&8 dk ¼,e0ch dh flag izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼8½ jktho i= la[;k 0@13 /kkjk dq’kokg xxZ] lgk;d LFkkfud vfHk;ark] mRrj 2352@ Mk0 18 ds k] izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼9½ 23& lqgsy vUrxZ Hkwriw ,l0ih0 xqIrk] ifj;kstuk izc/akd] mRrj 8&13& vgen r oZ izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼10½ 36 Qk:dh mRrj ea=h] ih0ds0 tSu] ifj;kstuk izc/akd] mRrj lh0ch0 cuke izns’k mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼11½ @13 m0iz0 ‘kklu izns’k ,l0ds0 vxzoky] ifj;kstuk izc/akd] mRrj fnukad jkT; o lrdZrk ‘kklu] izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼12½ 30 vU; vuqH Hkwriw vkj0ds0 flag] ifj;kstuk izc/akd] mRrj vDVwcj kkx& oZ izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼13½ ] 4 }kjk fo/kk;dx ch0Mh0f=ikBh] ifj;kstuk 2013 } tkjh .k& Jh izca/kd@bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k kjk vf/klw ‘kkjnk jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼14½ eqds’k vuqikyu puk izlkn] Jh dqekj] vij ifj;kstuk izc/akd] mRrj dh la[;k& jes’k izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼15½ lwpuk 1548 pUnz ghjkyky] vij ifj;kstuk izc/akd] mRrj izkIrA @39& nwcs] izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼16½ 4&20 Jh vfuy ,l0ds0 pkScs] vij ifj;kstuk fo’ks”k 12& dqekj izca/kd@bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k lfpo] 51¼5 ekS;kZ] jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼17½ ,l0ih0 xksiu ½@1 Jh flag] bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k vuqHkk 2 jkds’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼18½ x&1 ds y[kuÅ dqekj] ,l0ds0’kqDyk] bdkbZ izHkkjh] mRrj i= la[;k fnuak Jh jkts’k izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe vkSj ¼19½ 14@1@ 99 d 10 dqekj] eqjyh euksgj] bdkbZ izHkkjh mRrj 14@20 tqykb Jh tQj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe ds fo:) 13¼4½ Z] mej Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e dh /kkjk 13 &lh0,Dl 2012 Qk:dh] ¼1½ ¼Mh½ ,oa Hkkjrh; n.M fo/kku 0 ¼1½ }kjk Jh dh /kkjk 409 vkSj 120&ch ds vUrxZr fnukad lanfH ukxs’k vfHk;kstu pykus gsrq izFke lwpuk 1 kZr flag] fjiksVZ ntZ djk dj fdlh takp ,tsUlh tqykbZ] takpA ,Moksds Onkjk fof/kor foospuk ds mijkUr 2013 } V] Jh vfHk;kstu pyk;k tk;A kjk jke’kadj ¼2½ loZJh ¼1½ jke cks/k laLrqfr flag] ekS;kZ] HkwriwoZ funs’kd] [kuu] la[;k 1] ,Moksds ¼2½ lrh’k dqekj flag] [kuu vf/kdkjh] 2] 3] 5] V] Jh fetkZiqj] ¼3½ vfuy dqekj ’kekZ] [kuu o 6 ds jkts’k vf/kdkjh] fetkZiqj ¼4½ uohu nkl] izFke dqekj [kuu vf/kdkjh] fetkZiqj] ¼5½ jktchj va’k] 8 nwcs] flag] ifj;kstuk izca/kd] mRrj izns’k rFkk 9 Jh jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼6½ ds feFkys’ ,l0ds0xkSre] ifj;kstuk izca/kd] mRrj vafre k dqekj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼7½ vt; va’k ds flag] Jh dqekj] lgk;d jsthMsUV vfHk;ark] mRrj laca/k tSu izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼8½ esa flag] Jh ,l0ds0R;kxh] lgk;d jthMsUV vfHk;ark] lrdZrk lksukoj mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼9½ vf/k”Bk [kku] ,l0,y0;kno] ys[kkdkj] mRrj izns’k u ls rFkk jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼10½ vkj0ds0 tkWp [kuu ;kno] ys[kkdkj] mRrj izns’k jktdh; djk;s foHkkx] fuekZ.k fuxe] ¼11½ jkts’k pkS/kjh] tkus ds 100 jktdh; vij ifj;kstuk izca/kd] mRrj izns’k jktdh; fu.kZ; fuekZ.k fuekZ.k fuxe]¼12½ ih0ds0’kekZ] dh fuxe] bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; lwpuk y[kuÅ fuekZ.k fuxe] ¼13½ ,p0,l0rjdj] bdkbZ izkIrA fodkl izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k rFkk izkf/kdj. fuxe] ¼14½ ch0ds0eqn~xy] foRrh; laLrqfr k ds ijke’kZnkrk] mRrj izns’k jktdh; la[;k 4 yksd fuekZ.k fuxe] ¼15½ ,0ds0 xkSre] yksd lsod o bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k yksd fuekZ.k fuxe] ¼16½ ,l0ih0xqIrk] foHkkx] lsodksa bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; laLrqfr ls fuekZ.k fuxe] ¼17½ ds0th0lkjLor] la[;k 6 fHkUu bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; ds O;fDr fuekZ.k fuxe] ¼18½ fouksn dqekj vafre ,oa QeZ flag] bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k va’k] 7 vkfnA jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼19½ vfuy rFkk 9 dqekj] bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k ds izFke jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼20½ jktho va’k ‘kekZ] bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k HkwrRo jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼21½ ,0ds0flag] ,oa bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; [kfudeZ fuekZ.k fuxe] ¼22½ ,l0ds0rk;y] foHkkx bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; rFkk fuekZ.k fuxe] ¼23½ liu dqekj pUnk] laLrqfr bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; la[;k fuekZ.k fuxe] ¼24½ ujk;u izlkn] 10] 11 bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; rFkk 12 101 fuekZ.k fuxe] ¼25½ lS0 ‘kehe vgen] x`g bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; foHkkx fuekZ.k fuxe] ¼26½ des’oj ‘kekZ] ls bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; dk;Zok fuekZ.k fuxe] ¼27½ fnyhi flag] gh gsrq bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; funsZf’ fuekZ.k fuxe] ¼28½ ,l0ds0frokjh] kr fd;k bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; x;kA fuekZ.k fuxe]¼29½ ,e0ih0 fxj/kj] bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; laLrqfr fuekZ.k fuxe] ¼30½ ,e0ds0vxzoky] la[;k 4 bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; ds fuekZ.k fuxe] ¼31½ ds0ds0 dqUnk] laca/k bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; esa fuekZ.k fuxe] ¼32½ ,l0ds0oekZ] lfpo] bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; mRrj fuekZ.k fuxe] ¼33½ jkds’k ckcw] izns’k bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; ‘kklu] fuekZ.k fuxe] ¼34½ Nsnh yky] yksd bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuekZ.k fuxe] ¼35½ /kesZUnz dqekj] vuqHkk bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; x&8 dk fuekZ.k fuxe] ¼36½ th0ih0’kekZ] i= la[;k bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; 2352@ fuekZ.k fuxe] ¼37½ elwn vgen] 23&8& bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; 13&36 fuekZ.k fuxe] ¼38½ eusUnz flag] lh0ch0 102 bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k jktdh; @13 fuekZ.k fuxe] ¼39½ vgen vCckl fnukad fjt+oh] bdkbZ izHkkjh] mRrj izns’k 30 jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼40½ ,l0ds0 vDVwcj R;kxh] bdkbZ izHkkjh] ¼41½ t; ] izdk’k flag] bdkbZ izHkkjh] ¼42½ , 2013 } 0,u0 flag] bdkbZ izHkkjh ,oa ¼43½ kjk ‘kEHkw izlkn [k.Mwjh] bdkbZ izHkkjh] vuqikyu mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ds dh fo:) fdlh l{ke takp ,tsUlh ls bu lwpuk vf/kdkfj;ksa Onkjk fiNys iakp o”kZ izkIrA esa vftZr dh x;h leLr py ,oa vpy lEifRr vkSj cSad [kkrksa dh takp djk;h tk; vkSj ;fn fdUgha vf/kdkfj;ksa ds ikl fiNys iakp o”kZ esa vk; ls vf/kd lEifRr vftZr dh x;h izkIr gks rks mUgsa Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e dh /kkjk 12 o 13 ¼1½ ¼Mh½ vkSj Hkkjrh; n.M fo/kku dh /kkjk 409 vkSj 120&ch ds vUrxZr mi;qZDr yksd lsodksa ds lkFk gh vfHk;ksftr fd;k tk;A ¼3½ jktdh; fuekZ.k fuxe ds ys[kkdkjksa loZJh ¼1½ ch0,e0 ftany] lgk;d ys[kkf/kdkjh ¼2½ oh0ih0jkBkSj] ys[kk izHkkjh ¼3½ johUnz dqekj] ys[kk izHkkjh ¼4½ jkds’k JhokLro] ys[kkdkj ¼5½ vuwi 103 pVthZ] ys[kkdkj ¼6½ ohjsUnz izrki] ys[kk izHkkjh ¼7½ lS0 x;klqn~nhu] lgk;d ys[kkf/kdkjh ¼8½ fouksn dqekj oekZ] lgk;d ys[kkf/kdkjh ¼9½ ch0,e0ftany] ys[kkdkj ¼10½ ,l0ds0iztkifr] ys[kkdkj ¼11½ ,l0ih0 flag] ys[kkdkj ¼12½ x;k izlkn pkS/kjh] lgk;d ys[kkf/kdkjh ¼13½ vt; dqekj xqIrk] lgk;d ys[kkdkj ¼14½ jkts’k dqekj] lgk;d ys[kkdkj ¼15½ txnh’k izlkn] lgk;d ys[kkf/kdkjh ¼16½ jk/ks ‘;ke] lgk;d ys[kkdkj ¼17½ ds0,0 dDdM+] lgk;d ys[kkf/kdkjh ¼18½ fo’kky] lgk;d ys[kkdkj ¼19½ egs’k pUnz jLrksxh] lgk;d ys[kkdkj ¼20½ bous glu] ys[kkdkj ¼21½ vfuy dqekj] lgk;d ys[kkdkj ¼22½ Mh0ds0 [kUuk] ys[kkdkj ¼23½ ;w0ch0 flag] ys[kkdkj ¼24½ cnzh’k nwcs] ys[kkdkj ¼25½ jkeukFk] ys[kkdkj ¼26½ ,e0,l0 xqIrk] ys[kkdkj ¼27½ vuwi dqekj] ys[kkdkj ¼28½ jktho V.Mu] ys[kkdkj ¼29½ eatqy oS’;] ys[kkdkj ¼30½ ds0ds0 iky] ys[kkdkj ¼31½ vks0ih0 ’kekZ] ys[kkdkj ¼32½ fouksn dqekj oekZ] ys[kkdkj ¼33½ pUnz ’ks[kj] ys[kkdkj ¼34½ ih0,l0 dkf’kok] lgk;d 104 ys[kkf/kdkjh vkSj ¼35½ lh0ds0 vfuy] lgk;d ys[kkf/kdkjh dh fiNys iakp o”kZ esa vftZr py ,oa vpy lEifRr dh takp ukfer foospuk ,tsUlh Onkjk djk;h tk; vkSj ;fn muds ikl vk; ls vf/kd dksbZ lEifRr ik;h tk; rks bu leLr ys[kkdkjksa ds fo:) Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e dh /kkjk 13¼1½¼Mh½ ds vUrxZr vfHk;kstu pyk;s tkus ij fopkj fd;k tk;A ¼4½ loZJh ¼1½ ,l0ds0R;kxh] egk izca/kd] rduhdh] mRrj izns’k jktdh; fuxe] ¼2½ d`”.k dqekj] egk izca/kd] lksfMd] mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼3½ ,l0dqekj] egk izca/kd] mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] ¼4½ vjfoUn f=osnh] egk izc/akd] mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe vkSj ¼5½ vofu dqekj] egk izca/kd] mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe Onkjk iRFkjksa ds dz; djus esa vkSj Bsds nsus esa muds v/khu bdkb;ksa Onkjk foRRkh; gLr iqfLrdk [k.M 5 vkSj mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe ds eSuqvy ds vuqlkj dk;Z u gksus ds dkj.k muds fo:) foHkkxh; takp djk dj o`g~n n.M dh dk;Zokgh dh tk;A 105¼5½ loZJh ¼1½ f=yksdh ukFk] eq[; vfHk;ark] y[kuÅ fodkl izkf/kdj.k] ¼2½ foey lksudj] vf/k’kklh vfHk;ark] y[kuÅ fodkl izkf/kdj.k] ¼3½ egsUnz flag xq:nRrk] vf/k’kklh vfHk;ark] y[kuÅ fodkl izkf/kdj.k] ¼4½ vkj0ds0 ‘kqDyk] vf/k’kklh vfHk;ark] y[kuÅ fodkl izkf/kdj.k vkSj ¼5½ ,l0ch0feJk] v/kh{k.k vfHk;Urk ,oa la;qDr funs’kd fodkl] y[kuÅ fodkl izkf/kdj.k dh fiNys iakp o”kZ esa vftZr leLr py ,oa vpy lEifRr ,oa cSad [kkrksa dh takp foospuk djus okyh tkap ,tsUlh ls djk;h tk; vkSj ;fn vk; ls vf/kd lEifRr ik;h tk; rks Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e dh /kkjk 13¼1½¼Mh½ ds vUrxZr mi;qZDr vf/kdkfj;ksa ds lkFk vfHk;kstu pyk;k tk; vU;Fkk f’kfFky Ik;Zos{k.k ds fy;s foHkkxh; dk;Zokgh dj o`g~n n.M ls nf.Mr fd;k tk;A ¼6½ yksd lsodksa ds vfrfjDr ftu O;fDr;ksa us fcpkSfy;ksa dk dke fd;k gS muesa loZJh ¼1½ ‘kkjnk izlkn] HkwriwoZ fo/kk;d] ¼2½ jes’k pUnz nwcs] fo/kk;d] ¼3½ vfuy dqekj ekS;kZ] HkwriwoZ fo/kk;d] ¼4½ jkds’k dqekj] ¼5½ jkts’k dqekj] ¼6½ 106 tQj mej Qk:dh] ¼7½ ukxs’k flag] ,MoksdsV] ¼8½ jke’kadj flag] ,MoksdsV] ¼9½ jkts’k dqekj nwcs] ¼10½ feFkys’k dqekj flag] ¼11½ tSu flag vkSj ¼12½ lksukoj [kku ds Onkjk fiNyh ljdkj ds dk;Zdky esa vftZr dh x;h lEifRr vkSj cSad [kkrksa dh takp djk;h tk; vkSj ;fn vk; ds Kkr lzksrksa ls vf/kd vk; ik;h tk; rks bUgsa Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e dh /kkjk 12 ds vUrxZr vfHk;ksftr fd;k tk;A Kkr lzksrksa ls vf/kd vftZr dh x;h lEifRr dks fdzfeuy yWk ,eSMesUV vkfMZusUl] 1944 ds vUrxZr eqdnek pyus ds nkSjku tCr fd;k tk;A bu O;fDr;ksa esa ls ftlus o”kZ 2007 ds ckn [kuu ds iV~Vs izkIr fd;s gSa tSls loZJh ¼1½ jkts’k dqekj] ¼2½ tQj mej Qk:dh] ¼3½ feFkys’k dqekj flag vkfn ds [kuu iV~Vs fujLr fd;s tk;A ¼7½ dUlksfVZ;e izeq[k loZJh ¼1½ jkts’k dqekj] ¼2½ fi;q”k dqekj JhokLro] ¼3½ yky cgknqj flag] ¼4½ iUuk yky] ¼5½ lqJh vatuk nwcs iRuh Jh jes’k pUnz] ¼6½ lqJh eaxyk fOnosnh] ¼7½ lqJh eqUuh nsoh] ¼8½ loZJh cPpw flag] ¼9½ vadqj 107 vxzoky QeZ vadqj ,.Vjizkbtst+] ¼10½ v’kksd dqekj fOnrh;] ¼11½ fd’kksjh yky] ¼12½ fouksn dqekj JhokLro] ¼13½ v’kksd dqekj JhokLro] ¼14½ jes’k dqekj] ¼15½ jke ijs’k] ¼16½ larks”k dqekj] ¼17½ lqJh fu’kk nsoh] ¼18½ oS”.ko LVksu izksMDV] ¼19½ ukjk;u ,lksfl;sV vkSj ¼20½ jkt LVksu ds [kuu iV~Vs fujLr fd;s tka;A bUgsa dkyh lwph esa Mkyk tk; vkSj buds Onkjk vkiwfrZ fd;s x;s iRFkj ds Hkqxrku esa :Ik;k 50@& izfr ?ku QqV dh olwy;kch buds ‘ks”k Hkqxrku ls dh tk; vkSj ;fn leLr Hkqxrku gks pqdk gks rks mDr /kujkf’k buds Onkjk vftZr dh x;h lEifRr ls crkSj Hkw jktLo olwy dh tk;A ¼8½ mi;qZDr ykHkxzgh dUlksfVZ;e izeq[kksa ds fo:) Hkkjrh; n.M fo/kku dh /kkjk 406 o vU; laHko izkfo/kkuksa ds vUrxZr vfHk;ksx iathd`r djk dj xgu foospuk djk dj vfHk;ksftr Hkh fd;k tk;A ¼9½ lS.M LVksu dh vkiwfrZdrkZ fuEufyf[kr QeksZa ;Fkk&¼1½ eS0 izxfr ekcZYl] ,l&20] lsDVj ,u] vyhxat] y[kuÅ] ¼2½ eS0 jkt dey ekcZYl] 108 ch&1@23] lsDVj&,] vyhxat] y[kuÅ] ¼3½ eS0 vkj0ih0 flag ,.M dEiuh] vkfej dkEIysDl] lsDVj&12] vij xzkmUM ¶yksj] fu;j eqa’kh iqfy;k y[kuÅ] ¼4½ eS0 xk;=h LVksusDl] 549] y{e.k fcgkj] ikjk jksM] jktkth iqje] y[kuÅ] ¼5½ eS0 laLd`fr VªsMlZ] firkEcj [ksM+k] y{e.k fcgkj] fu;j xqIrk vkVk pDdh] ikjk jksM] jktkth iqje] y[kuÅ] ¼6½ eS0 v:.k b.Vjizkbtst+] 38@363] f’koe fcgkj dkyksuh] lhrkiqj jksM] y[kuÅ] ¼7½ eS0 xk;=h b.Vjizkbtst+] 53,] d`”.kk uxj] y[kuÅ] ¼8½ eS0 foudks bUQzkLVªDpj izk0fy0] 5@33] fojke [k.M] xkserh uxj] y[kuÅ] ¼9½ eS0 vuqjkx xzsukbV bUMLVªht+] lh&178] fujkyk uxj] y[kuÅ] ¼10½ eS0 ekcZy] bUxzsolZ] 9] 10] dS.V jksM] y[kuÅ] ¼11½ eS0 vFkZ ykbu bathfu;lZ izk0fy0] ,e&55@33] fojke [k.M] xkserh uxj] y[kuÅ] ¼12½ eS0 v’kksdk] ih&242] usg: bUDyso] fo’okl [k.M] xkserh uxj] y[kuÅ] ¼13½ eS0 dkek[;k b.Vjizkbtst+] mrjsfV;k] jk;cjsyh jksM] y[kuÅ] ¼14½ eS0 uhye b.Vjizkbtst+] ‘kki uEcj 1] xzkhu flVh] vtqZu xat] y[kuÅ] ¼15½ eS0 ds0ch0 109 b.Vjizkbtst+] 567@59] vkuUn uxj] tsy jksM] y[kuÅ] ¼16½ eS0 eWk fcUnq b.Vjizkbtst+] 559[k@23] Jhuxj] vkyeckx] y[kuÅ]¼17½ eS0 ds0ih0flag] 6@743] fouhr [k.M] xkserh uxj] y[kuÅ] ¼18½ eS0 ,0vkj0 b.Vjizkbtst+] ohj&101] usg: bUDyso] xkserh uxj] y[kuÅ] ¼19½ eS0 flag ,lksfl;sV] bZ&3] lsDVj lh&1] ,y0Mh0,0 dkyksuh] dkuqij jksM] y[kuÅ] ¼20½ eS0 ih0ih0 ik.Ms;] vfnR; Iyktk] fOnrh; ry] lsDVj&12] bfUnjk uxj] y[kuÅ] ¼21½ eS0 vk’khokZn b.Vjizkbtst+] 43] n;ky QksVZ] fo”.kqiqjh&3] vyhxat] y[kuÅ] ¼22½ eS0 vuqjk/kk fcYMlZ ,.MMsoyilZ] 2@11] :fp [k.M] ‘kkjnk uxj] jk;cjsyh jksM] y[kuÅ] ¼23½ eS0 ,0 dUlVªD’ku dEiuh] 2@146] fodkl [k.M] xkserh uxj] y[kuÅ] ¼24½ eS0 uwj gqlSu] 69@18[k] HksM+h e.Mh] yky dqavk] y[kuÅ ¼25½ eS0 eWk foU?okfluh dkUlVªD’ku dEiuh] 1@16] :fp [k.M]&2] ‘kkjnk uxj ;kstuk] y[kuÅ] ¼26½ eS0 la?k dkjiksjs’ku ,.M bUMLVªht+] 216] fOnrh; ry] ys[kjkt xksYM] eqa’kh iqfy;k] y[kuÅ] ¼27½ 110 eS0 yk;u fcYNlZ] ,l ,l Mh&2@166] lSDVj&Mh&1] ,y0Mh0,0dkyksuh] dkuiqj jksM] y[kuÅ] ¼28½ eS0 eWk oS”.ko bUQzkdkUVªsDV izk0fy0] ,Q&fjxsfj;k gkse&7 Qkuosu ,osU;w] ljkstuh uk;Mw ekxZ] y[kuÅ] ¼29½ eS0 ckyk th b.Vjizkbtst+] 3@271] fo’okl [k.M] xkserh uxj] y[kuÅ] ¼30½ eS0 fuekZ.k ekcZYl] lhih&52] lsDVj&bZ] tkudhiqje] fjax jksM] y[kuÅ] ¼31½ eS0 ts0ih0 LVksu bUMLVªht+] 101] lQs;j dksVZ&3] tkifyax jksM] y[kuÅ] ¼32½ eS0 y[kuÅ ekcZYl bUMLVªht+] 9] 10] dS.V jksM] y[kuÅ] ¼33½ eS0 vksyfEid ekcZYl] ekcZy e.Mh] [kqjZe uxj pkSjkgk] y[kuÅ] ¼34½ eS0 vk’kqrks”k vxzoky] 13] f’kokth ekxZ] y[kuÅ] ¼35½ eS0 xk;=h VªsMlZ] y{e.k fcgkj] ikjk jksM] jktkth iqje] y[kuÅ] ¼36½ eS0 jk/kkLokeh b.Vjizkbtst+] d`”.kk uxj] vkyeckx] y[kuÅ] ¼37½ eS0 ,l0ds0th0fuekZ.k izk0fy0] 979] ,fYMdks dkyksuh] jk;cjsyh jksM] y[kuÅ] ¼38½ eS0 ckyk th VªsMlZ] cjxok] dkuiqj jksM] y[kuÅ] ¼39½ eS0 vkse lkbZ nsok fcYMlZ] 111 lsDVj ,e] 487] vkf’k;kuk] dkuqij jksM] y[kuÅ] 1155] lsDVj Mh] ,y0Mh0,0 dkyksuh] dkuiqj jksM] y[kuÅ] ¼40½ eS0 ekcZy lsUVj derk] fu;j QStkckn jksM] fpugV] orZeku irk& lhih&10] fodkl uxj&3] fjax jksM] y[kuÅ] ¼41½ eS0 ,adj dkULVªD’ku] ts 262] vkf’k;kuk] dkyksuh] y[kuÅ] ¼42½ eS0 vksyfEid ekcZy ,.M LVksu] fudV dY;k.kiqj VSEiks LVS.M] fjax jksM] y[kuÅ] ¼43½ eS0 nkrk dkUlVªD’ku] Jh Hkkuq izkri flag iq= nsosUnz dqekj flag] fuoklh 599&chch@332] cq)s’oj fcgkj] cknj[ksM+k] y[kuÅ] ¼44½ eS0 fofo/k dkULVªD’ku] ts 262] vkf’k;kuk dkyksuh] tsyh jksM] y[kuÅ] ¼45½ eS0 ;w0,l0 b.Vjizkbtst+] y{e.k fcgkj] ikjk jksM] jktkth iqje] y[kuÅ] ¼46½ eS0 ih0th0 VªsMlZ] 33 ,] vk’kh”k uxj] fjax jksM] y[kuÅ] ¼47½ eS0 f=ykspu b.Vjizkbtst+] 13,] olqU/kjk fcgkj dkyksuh] vk’kh”k uxj] fu;j Vs<+h iqfy;k] fjax jksM] y[kuÅ] ¼48½ eS0 lR; b.Vjikzbtst+] 563d@[k] ‘;ke uxj] vkyeckx] y[kuÅ] ¼49½ eS0 ‘kfDr b.Vjizkbtst+] 16@1322] bfUnjk uxj] y[kuÅ] ¼50½ eS0 ‘kqHke 112 b.Vjizkbtst+] thou 56&, jhdks b.MfLVª;y ,fj;k] Hkjriqj] jktLFkku] ¼51½ eS0 bf.M;k LVksu dEiuh] lsoyk tkV] Xokfy;j jksM] vkxjk] ¼52½ eS0 fnus’k flag Bsdsnkj] ukSjaxk ckn] lSQkckn iV~Vh] izrkix<+] ¼53½ eS0 d:.ks’k cgknqj flag] xzke o iksLV iqjxbZ] lqYrkuqij] Fkkuk egs’k xat] izrkix<+] ¼54½ eS0 ohjsUnz dqekj flag] ?kksjgk cknj] lqYrkuiqj]¼55½ eS0 Jh b.Vjizkbtst+] 405] fla?kfM;k] xksj[kiqj] ¼56½ eS0 fpUe; dkUlVªD’ku] 63] fMQsUl LVsV] cqUnw dVjk] vkxjk] gky irk ,&1] foHkwfr [k.M] xkserh uxj] y[kuÅ] ¼57½ eS0 LVksu dSEi] ca’kh igkM+iqj jksM] :nkoy] ftyk Hkjriqj] jktLFkku] ¼58½ eS0 uhjt b.Vjizkbtst+] fu;j U;w vukt e.Mh] VªakliksVZ uxj] ckbZikl] eFkqjk] ¼59½ eS0 jkds’k dqekj tSu] tSu lnu] nhukukFk cktkj] lgkjuiqj] vkSj ¼60½ eS0 dqekj b.Vjizkbtst+] tks’kh Vksyh] iksLV o Fkkuk [kSjkckn] lhrkiqj ds Lokfe;ksa ls vkSj bu QeksZa dh lEifRr ls buds Onkjk vkiwfrZ fd;s x;s lS.M LVksu ds yfEcr Hkqxrku ls :Ik;k 840@& izfr ?ku QqV 113¼1890&1050½ dh nj ls /kujkf’k olwy dh tk; vkSj ;fn budk dksbZ Hkqxrku yfEcr u gks rks bu QeksZa dh lEifRr ls buds Onkjk vkiwfrZ fd;s x;s iRFkj ds vuqlkj :Ik;k 840@& izfr ?ku QqV dh nj ls x.kuk djds Hkw jktLo dh Hakkfr olwyh djk;h tk; vkSj lkFk gh foospuk ds nkSjku bu QeksZ esas ,slh QeZ ftuds Onkjk lS.M LVksu fetkZiqj dh dfVax e’khuksa ij dfVax djk dj vkSj jktLFkku ifjogu ds uke ls :Ik;k 1890@& izfr ?ku QqV dh nj ls Hkqxrku izkIr fd;k x;k gS] mUgsa mi;qZDr bafxr yksd lsodksa ds lkFk Hkkjrh; n.M fo/kku dh /kkjk 406] 409 vkSj 120&ch vkSj Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e dh /kkjk 12 ds vUrxZr vfHk;ksftr Hkh fd;k tk;A ¼10½ vfHk;kstu pyk;s tkus ds fy;s leLr dk;Zokgh fdlh vUos”k.k ,tsUlh dks ukfer djds djk;h tk;A ;g takp lh0ch0vkbZ0 ;k fdlh ,slh jkT; ,tsUlh dks nh tk; ftldk xBu bl takp ds fy;s fo’ks”k :Ik ls fd;k tk; vkSj ftls ^^fo’ks”k iqfyl ny^^ dk uke fn;k tk; vkSj mUgsa funsZf’kr fd;k tk; fd og ;g foospuk N% ekg dh vof/k esa iw.kZ 114 djsaA fo’ks”k iqfyl ny dks bl izdkj xfBr fd;k tk; fd mls jkT; ljdkj ds fu;a=.k ls eqDr j[kk tk; vkSj mUgsa brus iqfyl vf/kdkjh ,oa vU; fo’ks”kK fn;s tk;a fd og takp dks le;c) rjhds ls iw.kZ dj ldsaA ¼11½ fo’ks”k iqfyl ny Onkjk ;fn vkjksfi;ksa ds fo:) vfHk;kstu pykus ds fy;s vkjksi i= U;k;ky; esa izsf”kr djus dk fu”d”kZ fudyrk gS rks mDr vkjksi i= ij vfHk;kstu pykus ds fy;s ekuuh; mPp U;k;ky; dh lgefr ls fo’ks”k U;k;ky; l`ftr fd;k tk; vkSj ml U;k;ky; esa vfHk;kstu dh dk;Zokgh pyk;h tk;A ¼12½ l{ke izkf/kdkjh Onkjk ukfer dh x;h fo’ks”k vfHk;kstu ,tsUlh dks funsZ’k fn;s tka; dh jkT; ljdkj ds yksd /ku dks tks :Ik;k 14 vjc ls vf/kd dh gkfu vkjksfir yksd lsodksa ds Hkz”Vkpkj ls dkfjr gqbZ gS mldh olwy;kch ds fy;s fdzfeuy ykW ,eSMesUV vkfMZusUl] 1944 dh /kkjk 3 ds vUrxZr l{ke U;k;ky; esa fuEu vuqikr esa vkjksfi;ksa dh lEifRr dqdZ djkus ds fy;s izkFkZuk i= nsdj visf{kr fof/kd dk;Zokgh djsA ¼1½ Jh ulheqn~nhu fln~nhdh ls 30 izfr’kr 115¼2½ Jh ckcw flag dq’kokgk ls 30 izfr’kr ¼3½ Jh lh0ih0 flag ls 15 izfr’kr loZJh ¼4½jkds’k pUnzk ¼5½ , 0ds0lDlsuk ¼6½ds0vkj0flag¼7½ jktho xxZ ¼8½ ,l0ih0xqIrk ¼9½ ih0ds0tSu ¼10½ ,l0ds0vxzoky ¼11½vkj0ds0flag ¼12½ ch0Mh0 f=ikBh ¼13½ eqds’k dqekj ¼14½ ghjk yky ¼15½ ,l0sds0pkScs ¼16½ ,l0ih0 flag ¼17½ ,l0ds0’kqDyk ¼18½ eqjyh euksgj] lcls dqy 15 izfr’kr ¼19½ Jh lqgSy vgen Qk:dh ls 5 izfr’krA jktdh; fuekZ.k fuxe ds ftu ys[kkdkjksa ij vk; ls vf/kd lEifRr ik;h tk; muls ‘ks”k gkfu dk 5 izfr’krA ¼13½ d`r dk;Zokgh ls rhu ekg esa lwfpr fd;k tk;A 2 5579 02&20 Jherh Jh d`”.k ¼1½ izLrj&29¼1½ esa n’kkZ;h x;h fo’ks”k &&& && 4 &201 13 vpZu dqekj Jh d`”.k dqekj lpku }kjk o”kZ 2007 ls lfpo] 1 fnuak k flag lpku] 2011 dh vof/k esa fo/kk;d jgrs gq, xksiu dkuiqj d 27 iwoZ vius }kjk cuk;h x;h lfefr Kkuksn; vuqHkk twu] fo/kk;d f’k{k.k ,oa ekuo mRFkku lsok lfefr ds x&1 ds 2013 fo/kku uke ls vftZr dh x;h lEifRr vkSj Jh d`”.k i= la[;k lHkk dqekj lpku dh Kkr lzksrkas ls bl vof/k 14@1@ {ks= esa vk; ds vukuqikfrd gksus ds dkj.k 17@20 efM;kW Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e ds vUrxZr 13&lh0 116 gw] foospuk ds fy, vf/kd`r jkT; ljdkj dh ,Dl0¼1 tkSuiqj fdlh tk¡p ,tsUlh dks tk¡p vkoafVr djds ½ A vk; ls vf/kd lEifRr ds vkjksi esa fnuakd Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e dh /kkjk 13 24 ¼2½ esa vfHk;kstu pykus tkus gsrq flrEcj] vUos”k.k djk;k tk,A 2013 } ¼2½ tuin jekckbZ uxj ¼dkuiqj kjk nsgkr½ ds xzke pdVksMjiqj ds xkVk laLrqfr la[;k&1 fe- jdck 0-195 o xkVk la[;k 1 la[;k&11 fe- jdck 0-174 gS0 dqy jdck ds dze 0-369 gS0] ftldk iV~Vk voS/kkfud esa rjhds ls Jh lat; dqekj ds uke gqvk vkSj lrdZrk bUgha xkVkvksa dh 0-410 gS0 vf/k”Bk Hkwfe] ftldk iV~Vk voS/kkfud :i ls Jh u ls fot; dqekj ds uke gqvk vkSj ftldks tkWp Jherh lquhrk lpku iRuh Jh d`”.k dqekj djk;s lpku us fnuk¡d 28&07&2010 dks tkus] cSukek djkdj dz; fd;k] ds laca/k esa laLrqfr mRrj izns’k tehankjh mUewyu la[;k 2 vf/kfu;e dh /kkjk 198 ds vUrxZr o 3 ds dk;Zokgh iw.kZ djkdj Jh lat; dqekj laca/k vkSj Jh fot; dqekj ds uke iV~Vksa dks esa fujLr djds] Hkwfe dks vf/kfu;e ds izeq[k izkfo/kkuksa ds vuqlkj xkWo lfpo] lHkk@jkT; ljdkj esa fufgr fd;k tk,A jktLo ¼3½ Jh lrh’k pUnz ‘kqDyk] iwoZ mi dks ftykf/kdkjh vdcjiqj] ftUgksaus Hkwfe vko’;d 117 izcU/kd lfefr dh fof/kor~ dk;Zokgh ds dk;Zok fcuk Jh d`”.k dqekj lpku dh flQkfj’k ij gh djus Jh fot; dqekj vkSj Jh lat; dqekj ds uke rFkk xkWo lHkk dh Hkwfe ij iV~Vs dk laLrqfr vuqeksnu fn;k vkSj Jh izgykn flag la[;k 4 vkSj Jh lehj oekZ] mi ftykf/kdkjh] o 5 ds vdcjiqj] ftyk jekckbZ uxj ftUgksaus laca/k iV~Vs dh Hkwfe Jherh lquhrk lpku ds esa uke vukf/kd`r :i ls fodz; gks tkus ds izeq[k ckn Hkh vHkh rd mDr Hkwfe dks lfpo] xkWo lHkk@jkT; ljdkj esa fufgr djus foRr ds vkns’k ugha fn,] ds vkpj.k ds ckjs foHkkx esa vkSj rRdkyhu bl {ks= ds ys[kiky dks Jh jes’k pUnz frokjh ds }kjk vius vko’;d nkf;Roksa ds fuoZgu u djus ds ckjs dk;Zok esa jktLo ifj”kn ls tk¡p djkdj nks”kh gh gsrq ik;s tkus ij vuq’kklfud dk;Zokgh djk;h funsZf’ tk, rkfd Hkfo”; esa] xkWo lHkk dh kr djus Hkwfe dk nq:i;ksx djds vukf/kd`r dCtk dh u djk;k tk ldsA lwpuk ¼4½ mi fucU/kd] lkslkbVh QElZ ,.M izkIrA fpV~l] dkuiqj dks funsZf’kr fd;k tk, fd Kkuksn; f’k{k.k ,oa ekuo mRFkku lsok lfefr ds }kjk lkslkbVh jftLVªs’ku ds vf/kfu;e dh /kkjk 4 vkSj 23 ds vUrxZr lkslkbVh dh cSysal’khV u nkf[ky djus ds vk/kkj ij vf/kfu;e esa 118 izkfo/kkfur visf{kr dk;Zokgh djsa] rkfd iathd`r lkslkbVh }kjk lkslkbVh cukdj dkys /ku ls lEifRr;k¡ vftZr djus ds iz;klksa ij yxk;s x;s izfrcU/k izHkkoh djk;s tk ldsaA ¼5½ Kkuksn; f’k{k.k ,oa ekuo mRFkku lsok lfefr] jekckbZuxj ds fo:) 2010 vkSj mlds ckn dh vof/k esa dk;Zjr~ mi fucU/kd] lkslkbVh] QeZ ,oa fpV~l] dkuiqj ds fo:) lkslkbVh jftLVªs’ku vf/kfu;e dh /kkjk 24 dh dk;Zokgh u djus ds fy, jftLVªkj ls tk¡p djkds fu”d”kZ vuqlkj visf{kr vuq’kklfud dk;Zokgh djk;h tk,A 119 o”kZ 2013 esa Hksts x;s izfrosnuksa dk lkj i=koyh la[;k & 4303&2011 rFkk 4359&2011 ifjoknh dk uke dze’k% & Jh vkuUn dqekj f}osnh rFkk Jh jke vtZ oekZ vkjksih yksd lsod & Jh jke vpy jktHkj] iwoZ ifjogu ea=h] mRrj izns’k ljdkjA izfrosnu la[;k & 01&2013 izfrosnu dk fnukad & 13 ekpZ] 2013 ifjoknhx.k us rRdkyhu ifjogu ea=h] Jh jkt vpy jktHkj ds fo:) ,d vfHkdFku :ih ifjokn izLrqr fd;k ftlesa ;g vfHkdFku fd;k fd Jh jke vpy jktHkj] fo/kku lHkk lnL; ,oa ifjogu ea=h] mRrj izns’k ’kklu dh gSfl;r ls Hkz”Vkpkj o bZekunkjh dh deh ds nks”kh gSaA mUgksaus ifjogu ea=h ds :Ik esa viuh fLFkfr dk nq:Ik;ksx Lo;a] vius lxs lacaf/k;ksa ,oa lg;ksfx;ksa dks vfHkykHk ,oa vuqxzg izkIr djus ds fy;s fd;k gS] muds drZO;ksa dk fuoZgu O;fDRkxr fgr] vuqfpr mn~ns’; ,oa Hkz”V mn~ns’; ls izsfjr gSA vius in ds izHkko ls vius firk] iq=ksa] iq=o/kqvks] rFkk HkkbZ Hkrhtksa lfgr Hkkuqerh VªLV ,oa jke vo/k QkmUMs’ku VªLV ds uke ls vdwr lEifRr vk; ds vKkr lzksrksa ls izkIr dh gSA vkjksih yksd lsod us vius lg;ksxh O;fDr;ksa ds uke ij csukeh lEifRr dk dz; fd;k gS tksfd izfrQy ds :Ik esa bu lEifRr;ksa dk ykHk ugha ik jgs gSa ijUrq buds Onkjk lk/kkj.k :Ik ls bu lEifRr;ksa dks vius uke iznku fd;s x;s gSA buds okLrfod dzsrk ,oa ykHkkFkhZ vkjksih yksd lsod gSaA ifjoknh us leLr ,slh lEifRr;ksa dk fooj.k izLrqr fd;k tks lxs lacaf/k;ksa ds uke dz; dh x;h gSa vkSj ,slh lEifRr;ksa dk fooj.k fn;k tks mudh csukeh lEifRr;kWa gSa rFkk ifjokj ds lnL;ksa Onkjk o”kZ 2011 esa dz; dh x;h lEifRr;ksa dk fooj.k fn;k x;kA 120 nksuksa ifjoknksa esa ,d= lk{; ls ;g Li”V gqvk fd vkjksih yksd lsod Jh jke vpy jktHkj Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e] 1988 dh /kkjk 13¼2½ esa nqjkpj.k ds nks”kh gSaA mDr nqjkpj.k vijk/k dh Js.kh esa vkrk gS ftlds fy;s yksd vk;qDr dks vfHk;kstu pyk;s tkus dk vf/kdkj u gksus ds dkj.k bl vkijkf/kd d`R; dh tkap fdlh vkijkf/kd foospuk ls lacafa/kr ,tsUlh ds }kjk djk;s tkus ds fy, izfrosnu esa mfYyf[kr lk{; ds vk/kkj ij Jh jke vpy jktHkj] iwoZ ifjogu ea=h ds fo:) Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e] 1988 dh /kkjk 13¼2½ ds vUrxZr izFke lwpuk fjiksVZ ntZ djkds vkijkf/kd foospuk ls lacaf/kr fdlh vf/kd`r ,tsUlh tSls lh0ch0vkbZ0] Hkz”Vkpkj fuokj.k laxBu] vFkok mRrj izns’k lrdZrk vf/k”Bku ls lacaf/kr vf/kfu;e esa fof/kd foospuk iw.kZ djkds vfHk;kstu pyk;s tkus dh laLrqfr dh x;hA i=koyh la[;k & 5579&2011 ifjokfnuh dk uke & Jherh vpZuk flag] vkjksih yksd lsod & Jh d`”.k dqekj lpku] iwoZ fo/kk;d] fo/kku lHkk {ks= efM;kagw] ftyk tkSuiqjA izfrosnu la[;k & 02&2013 izfrosnu dk fnukad & 27 twu] 2013 ifjokfnuh Jherh vpZuk flag us fnuakd 23&12&2011 dks ,d ifjokn rRdkyhu fo/kk;d Jh d`”.k dqekj lpku ds fo:) nkf[ky fd;k gS ftlesa eq[; vkjksi ;g gSa fd Jh d`”.k dqekj lpku us vius fo/kk;d ds in dk nq:i;ksx djrs gq, vk; ls vf/kd lEifRr vftZr dh gSA ifjokfnuh us 29 fodz; i=ksa dh izfrfyfi;kW Hkh nkf[ky dh gS ftlds vuqlkj o”kZ 2007 ls 2011 ds chp cSukesa dk izfrQy vkSj vnk fd;s x;s LVkEi ewY; :i;s 1]04]64]490@& ik;k x;k vkSj bu lHkh Hkwfe;ksa dk cktk: ewY; :i;s 3]21]51]000@& fodz; i=ksa esa n’kkZ;k x;k gSA vkjksih fo/kk;d Jh d`”.k dqekj lpku us Kkuksn; f’k{k.k ,oa ekuo mRFkku lsok lfefr iathdj.k djkds mlds uke leLr lEifRr dz; dh gSA 121Jh d`”.k dqekj lpku o”kZ 2007 ls 2012 dh vof/k esa fo/kk;d jgs vkSj fo/kk;d jgus ds dkj.k yksd lsod dh ifjHkk”kk esa vkrs gSaA mudh fo/kk;d dh dk;Zdky dh 5 o”kZ dh vof/k esa mudh] mudh iRuh vkSj muds }kjk iathd`r djk;h x;h lfefr rhuksa dh dqy lzksrks ls vk; :i;s 53]67]217@& gS tcfd muds }kjk viuh iRuh o lfefr ds ek/;e ls lEifRr vftZr djus esa fd;k x;k O;; :i;s 1]00]19]365@& gSA mDr lEifRr dk ;fn cktk: ewY; ns[kk tk; rks yxHkx 3 djksM+ gksrk gS ftl O;; dks Jh d`”.k dqekj lpku 9 ckj le; izkIr djus ds ckn Hkh Li”V ugha dj lds gSaA vr% o”kZ 2007 ls 2011 dh vof/k esa fo/kk;d jgrs gq, vius }kjk cuk;h x;h lfefr Kkuksn; f’k{k.k ,oa ekuo mRFkku lsok lfefr ds uke ls vftZr dh x;h lEifRr vkSj Jh d`”.k dqekj lpku dh Kkr lzksrkas ls bl vof/k esa vk; ds vukuqikfrd gksus ds dkj.k Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e ds vUrxZr foospuk ds fy, vf/kd`r jkT; ljdkj dh fdlh tk¡p ,tsUlh dks tk¡p vkoafVr djds vk; ls vf/kd lEifRr ds vkjksi esa Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e dh /kkjk 13¼2½ esa vfHk;kstu pykus tkus gsrq vUos”k.k djk;s tkus dh laLrqfr dh x;hA rFkk tuin jekckbZ uxj ¼dkuiqj nsgkr½ ds xzke pdVksMjiqj esa fLFkr Hkwfe ds laca/k esa mRrj izns’k tehankjh mUewyu vf/kfu;e dh /kkjk 198 ds vUrxZr dk;Zokgh] mi fucU/kd] lkslkbVh QElZ ,.M fpV~l] dkuiqj dks Kkuksn; f’k{k.k ,oa ekuo mRFkku lsok lfefr ds }kjk lkslkbVh jftLVªs’ku ds vf/kfu;e dh /kkjk 4 vkSj 23 ds vUrxZr lkslkbVh dh cSysal’khV u nkf[ky djus ds vk/kkj ij vf/kfu;e esa izkfo/kkfur visf{kr dk;Zokgh djus] Kkuksn; f’k{k.k ,oa ekuo mRFkku lsok lfefr] jekckbZuxj ds fo:) 2010 vkSj mlds ckn dh vof/k esa dk;Zjr~ mi fucU/kd] lkslkbVh] QeZ ,oa fpV~l] dkuiqj ds fo:) lkslkbVh jftLVªs’ku vf/kfu;e dh /kkjk 24 dh dk;Zokgh u djus ds fy, jftLVªkj ls tk¡p djkds fu”d”kZ vuqlkj visf{kr vuq’kklfud dk;Zokgh gsrq laLrqfr dh x;hA i=koyh la[;k & 1448&2012 ifjoknh dk uke & Jh v:.ksUnz eksgu ‘kqDyk] 122 vkjksih yksd lsod & Jh N= iky flag] iwoZ izcU/k funs’kd] mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe] y[kuÅA izfrosnu la[;k & 03&2013 izfrosnu dk fnukad & 01 tqykbZ] 2013 ifjoknh Jh v:.ksUnz eksgu ‘kqDyk us ifjokn esa ;g vkjksi yxk;k gSa fd mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe fyfeVsM jkT; ljdkj dk midze gSA bldh LFkkiuk blh mn~ns’; ls dh x;h Fkh fd og ljdkjh] v)Zljdkjh vkSj ljdkj } kjk lapkfyr midzeksa esa gksus okys fuekZ.k dk;ksZa esa e/;LFkrk dks lekIr djrs gq, xq.koRrk] le;c)rk vkSj ferO;;rk ds vk/kkj ij iwjk djsxkA fuxe ds Lo;a ds cuk;s x;s fu;e ds vuqlkj fuxe] flfoy vkSj bysfDVªdy dk;Z dks fdlh Hkh izkbosV dkUVªsDVj dks lcysV ugha djrkA Jh N= iky flag }kjk mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe ds izcU/k funs’kd jgrs gq, fuxe esa izpfyr iwoZ fu;eksa dk ?kksj mYya?ku djrs gq, ljdkj }kjk fofHkUu ;kstukvksa ds fy, fn;s x;s :i;s 2]44]129-54 yk[k dk fuekZ.k dk;Z izkbosV dEifu;ksa dks fn;k x;kA ;g dk;Z ljdkj }kjk mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe dks lEiUu djus gsrq fn;k x;k Fkk fdUrq Jh N= iky flag] iwoZ izcU/k funs’kd }kjk le;≤ ij ;kstukvksa esa Qsjcny djds] cSd&Vw&cSd izfdz;k viuk dj] ljdkj ls /ku dk lanksgu] izkbosV dEifu;ksa dks ykHk igqWpkus ds mn~ns’; ls djk;k x;kA bl izdkj Jh N= iky flag us ljdkj rFkk izkbosV dEifu;ksa ds chp e/;LFk dk dk;Z fd;k rFkk izkbosV dEifu;ksa dks ykHk igqWpkrs gq, ljdkj dks djksMksa :i;s dh {kfr igqWpk;hA Jh N= iky flag }kjk mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe ds fu;eksa vkSj ekudksa dh vogsyuk dh x;h rFkk cSd&Vw&cSd iz.kkyh tkucw>dj viukrs gq, mu dEifu;ksa dks dke fn;k x;k ftudh fo’olfu;rk lafnX/k FkhA o”kZ 2003 esa ljdkjh midzeksa ds cSd&Vw&cSd iz.kkyh viuk;s tkus ds dkj.k dsUnzh; lrdZrk vk;ksx us mls Hkz”Vkpkj dks c<+kok nsus okyh iz.kkyh ekuk Fkk rFkk Hkkjr ljdkj o ljdkjh midzeksa ls bl iz.kkyh ds viuk;s tkus ij iqufoZpkj fd;s tkus ds funsZ’k 123 fn;s Fks lkFk gh lkFk dqN egRoiw.kZ funsZ’k Hkh tkjh fd;s FksA Jh N= iky flag }kjk jktdh; fuekZ.k fuxe dk izcU/k funs’kd jgrs gq, dsUnzh; lrdZrk vk;ksx ds }kjk tkjh fn’kkfunsZ’kksa dk ?kksj mYya?ku fd;k x;k vkSj mu fuekZ.k dEifu;ksa dks djksM+ks :i;s dk ykHk igqWpk;k tks fuekZ.k ds ekudksa dks iwjk ugha djrh FkhaA ifjoknh us ;g Hkh vkjksi yxk;k fd ckgjh okLrqfonksa ij djksM+ks :i;s dk viO;; gqvkA Jh N= iky flag ds dk;Zdky esa gqbZ {kfr dh iqf”V Hkkjr ds egkys[kk fu;a=d us Hkh dh gSA vkjksih yksd lsod Jh N= iky flag] iwoZ izcU/k funs’kd] mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe fyfeVsM dks fuekZ.k dk;ksZa esa ikjnf’kZrk u cjrus] fu;eksa ds fo:) dk;Z djus vkSj miBsdsnkjksa dks vuqfpr ykHk igqWpkus vkSj lkFk esa vius dks ykHkkafor gksus ds dkj.k Hkz”Vkpkj vkSj bZekunkjh dh deh dk nks”kh ik;s tkus ds dkj.k muds fo:) Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e dh /kkjk 13¼2½ ds vUrxZr vfHk;kstu pyk;s tkus gsrq vUos”k.k dk dk;Z fdlh l{ke ,tsUlh dks nsdj muds fo:) vfHk;kstu pyk;s tkus rFkk vkjksih yksd lsod Jh N= iky flag] iwoZ izcU/k funs’kd] mRrj izns’k jktdh; fuekZ.k fuxe fyfeVsM dh o”kZ 2007 ls 2012 ds chp vk; vkSj muds }kjk izns’k] ns’k vkSj fons’k esa vftZr py vkSj vpy lEifRr dh tkWp djk;s tkus vkSj vk; ls vf/kd lEifRr ik;s tkus dh fLFkfr esa vf/kd lEifRr dks tCr djus ds fy, fdzfeuy ykW vesUMesUV vkfMZusUl] 1944 ds izkfo/kkuksa ds vUrxZr visf{kr dk;Zokgh djkus gsrq laLrqfr dh x;hA i=koyh la[;k & 1600&2012 ifjoknh dk uke & Jh vksfiu dqekj] vkjksih yksd lsod & ¼1½ Jh fnus’k lDlsuk] iwoZ dqy lfpo] xkSrecq) fo’ofo|ky;] xzsVj ukS,MkA ¼2½ Jh ‘ke’kqn~nhu valkjh] lgk;d dqy lfpo] xkSrecq) fo’ofo|ky;] xzsVj ukS,MkA 124 izfrosnu la[;k & 04&2013 izfrosnu dk fnukad & 09 tqykbZ] 2013 ifjoknh Jh vksfiu dqekj us vkjksih yksd lsod xkSrecq) fo’ofo|ky; xzsVj ukS,Mk ds HkwriwoZ dqy lfpo Jh fnus’k lDlsuk vkSj lgk;d dqy lfpo Jh ‘ke’kqln~nhu valkjh ds fo:) eq[;r% 16 vkjksi yxkrs gq, ifjokn izLrqr fd;kA vkjksih yksd lsodksa ds mRrj dk ijh{k.k djus vkSj rRdkyhu dqy lfpo Jh izeksn vxzoky ls fjiksVZ izkIr djus vkSj ifjoknh ds izR;qRrj ds ijh{k.k ds ckn ;g fu.kZ; fy;k x;k fd dsoy nks vkjksiksa ds laca/k esa tk¡p fd;k tkuk mi;qDr izrhr gksrk gS igyk iqLrdksa ds dz; rFkk nwljk f’k{k.k laoxZ esa fu;qfDr;ksa esa dh x;h vfu;ferrk;sa pw¡fd] fu;qfDr;ksa ds izdj.k ij {ks=kf/kdkj u gksus ds dkj.k vkSj jkT; ljdkj }kjk fu;qfDr;ksa ds izdj.k esa dksbZ dk;Zokgh u djus ds dkj.k ;g mi;qDr le>k x;k fd nks f’k{kkfon~ksa dh ,d lfefr] mRrj izns’k yksd vk;qDr rFkk mi yksd vk;qDr vf/kfu;e] 1975 dh /kkjk 14¼3½ esa jkT; ljdkj ls gh fu;qDr djk;h tk,A blds fy, nks f’k{kkfon~ dh lfefr dks jkT; ljdkj ls fu;qDr djk;k x;kA f’k{kkfon~ksa dh lfefr }kjk rS;kj dh x;h tk¡p vk[;k ds vk/kkj ij ;g Li”V gqvk fd xkSrecq) fo’ofo|ky; xzsVj ukS,Mk esa 2 djksM+ 32 yk[k :0 dh iqLrdksa ds dz; esa fu/kkZfjr dz; izfdz;k dk vuqikyu u dj] xEHkhj vfu;ferrk;sa dh x;h gSa] ftlls fo’ofo|ky; dks”k dk xEHkhj viO;; ,oa nq:i;ksx gqvk gSA f’k{kdksa dh vfu;fer fu;qfDr;ksa esa dqyifr Jh ,l0vkj0 yk[kk] fofHkUu Ldwyksa ,oa nkf;Roksa ds Mhu izksQslj egkohj flag dh fdlh nqjfHklaf/k ds ifj.kkeLo:i iznf’kZr gksrh gS] Jh fnus’k lDlsuk] lgk;d dqy lfpo Jh ‘ke’kqn~nhu valkjh us vius foosd ls dk;Z u djds] dqyifr ds izHkko esa dk;Z fd;s gSaA vr% xkSrecq) fo’ofo|ky; ds Mhu izksQslj egkohj flag tks iqLrdksa ds dz; dh izfdz;k cnyus] vf/kd fMLdkmUV ds vk/kkj ij iqLrd fodzsrkvksa dks lwphc) djkus] vuqi;ksxh vkSj MsM LVkd iqLrdksa dks dz; djkus esa HkwriwoZ dqyifr ds lgk;d ds :i esa fu.kZ; djkus ds nks”kh ik, x;s 125 gSa] muds fo:) vuq’kklfud tk¡p djds n.M dh dk;Zokgh fd;s tkus dh laLrqfr dh x;hA i=koyh la[;k & 1189&2013 ifjoknh dk uke & Jh v’kksd ;kno] vkjksih yksd lsod & ¼1½ Jh Mk0 v[rj fj;kt+] iwoZ eq[; fodkl vf/kdkjh] jk;cjsyhA ¼2½ Jh v:.k dqekj ‘kqDy] voj vfHk;ark] vUos”kd rduhdh] ftyk xzkE; fodkl vfHkdj.k] jk;cjsyhA ¼3½ Jh v’kksd f=ikBh] ifj;kstuk izcU/kd] jkT; lgdkjh fuekZ.k ,oa fodkl la?k fyfeVsM] jk;cjsyhA izfrosnu la[;k & 05&2013 izfrosnu dk fnukad & 19 tqykbZ] 2013 ifjoknh Jh v’kksd ;kno us ,d ifjokn fnukad 16&4&2013 dks mi;qZDr bafxr rhu vkjksfi;ksa ds fo:) nkf[ky fd;kA vkjksfi;ksa esa vkjksih la[;k 3 Jh v’kksd f=ikBh] ifj;kstuk izcU/kd] jkT; lgdkjh fuekZ.k ,oa fodkl la?k fyfeVsM] jk;cjsyh yksd lsod dh ifjHkk”kk esa ugha vkrsA ifjoknh dk dFku gSa fd o”kZ 2012&13 esa tuin jk;cjsyh esa jkT; lgdkjh fuekZ.k ,oa fodkl la?k fyfeVsM dks fo/kku e.My {ks= fodkl fuf/k ;kstuk ds vUrxZr ekuuh; fo/kk;d ljsuh] ÅWpkgkj] lrxkWo o cNjkoka dh fo/kk;d fuf/k dk djksM+ks :i;k voeqDr fd;k x;k gS tcfd bl uke dh dksbZ Hkh ljdkjh ;k v)Zljdkjh laLFkk vfLrRo esa ugha gSA 6 o”kZ iwoZ ;gh QthZ dk;Znk;h laLFkk **mRrj izns’k lgdkjh fuekZ.k ,oa fodkl la?k fyfeVsM^^ ds uke ls tuin jk;cjsyh esa lfdz; FkhA ftyk xzkE; fodkl vfHkdj.k] jk;cjsyh }kjk izFke fd’r ds :i esa djksM+ks :i;s bl laLFkk dks voeqDr fd;k x;k gSA voeqDr dh x;h /kujkf’k dk lapkyu Jh v’kksd f=ikBh] ifj;kstuk izcU/kd] mRrj izns’k lgdkjh fuekZ.k ,oa fodkl la?k fyfeVsM o ftyk xzkE; fodkl vfHkdj.k }kjk feyhHkxr djrs gq, nwljh fd’r dh ekax vkt rd ugha dh x;hA vc bl laLFkk us **mRrj izns’k^^ ds LFkku 126 ij **jkT;^^ fy[kdj fo/kku e.My {ks= fodkl fuf/k dk djksM+ks :i;k voeqDr djk;k gSA bl QthZokM+s ds eq[; lw=/kkj ftyk xzkE; fodkl vfHkdj.k ds ts0bZ0 ¼vUos”kd rduhdh½ Jh v:.k dqekj ‘kqDyk o eq[; fodkl vf/kdkjh] jk;cjsyh Mk0 v[rj fj;kt+ gSaA Jh v:.k dqekj ‘kqDyk blh in ij fiNys dbZ o”kksZa ls dk;Zjr gSa vkSj vjcifr gks pqds gSA budk ,d isVªksy iEi dkuiqj jksM] njhck pkSjkgk rFkk iRuh ds uke dUpu bULVhV~;wV vkQ eSustesUV ,.M VsDuksykth] dUpu ikyhVsfDud] dUpu ifCyd Ldwy lh0ch0,l0bZ0 vkfn dbZ dkyst tuin jk;cjsyh esa gSa tks fiNys 5 o”kksZa ls [kqys gSaA blds vfrfjDr lSdM+ks ch? kk cs’kdherh tehu o Vªdks ds ekfyd gSaA fo/kku e.My {ks= fodkl fuf/k ;kstuk vUrxZr dk;Znk;h foHkkx ds p;u laca/kh ‘kklukns’k esa Li”V :i ls fy[kk gS fd fuekZ.k dk;Z ljdkjh] v)Zljdkjh foHkkx ls gh djk;s tk; tcfd jkT; lgdkjh fuekZ.k ,oa fodkl la?k fyfeVsM u gh ljdkjh laLFkk gS u gh v)ZljdkjhA fo/kku e.My {ks= fodkl fuf/k ds dk;ksZa ds izkdyu QthZ :i ls cuk;s x;s gSa D;ksafd izkdyu dh izkjfEHkd tkWp o LFkyhdj.k Jh v:.k dqekj ‘kqDyk }kjk gh djuk gksrk gSA Jh v:.k dqekj ‘kqDyk us djksM+ks :i;s dk ?kksVkyk fd;k gS vkSj djksM+ks :i;s dh py vpy lEifRr vftZr dh gSA tkWp ds nkSjku ;g Li”V gqvk fd tuin jk;cjsyh esa o”kZ 2012&13 esa fo/kku e.My {ks= fodkl fuf/k ds 33 dk;ksZa ds fy, 513-549 yk[k :i;s dh /kujkf’k ds fuekZ.k dk;Z vukf/kd`r vkSj vfLrRoghu jkT; lgdkjh fuekZ.k ,oa fodkl la?k fyfeVsM uked laLFkk ds uke vkoafVr dj 441- 056 yk[k dh /kujkf’k voeqDr gqbZA bl /kujkf’k dks voeqDr djus ds fy, tuin jk;cjsyh ds rRdkyhu eq[; fodkl vf/kdkjh Mk0 v[rj fj;kt+ iw.kZ:is.k mRrjnk;h gSa vkSj bl dk;Z esa Jh v:.k dqekj ‘kqDy] vUos”kd rduhdh] ftyk xzkE; fodkl vfHkdj.k] jk;cjsyh] Jh vfuy dqekj] rRdkyhu ifj;kstuk funs’kd vkSj Jh v’kksd ‘kqDy] iVy lgk;d us Hkh lgh rF;ksa dks eq[; fodkl vf/kdkjh] jk;cjsyh ds lkeus izLrqr u djds laLFkk dks lg;ksx igqWpk;k gSaA jkT; ljdkj dk QthZ ‘kklukns’k fnukad 13 tqykbZ] 2010 cukus esa 127 eS0 oS’kkyh dULVªD’ku ds Lokeh Jh v’kksd f=ikBh vkSj jkT; lgdkjh fuekZ.k ,oa fodkl la?k fyfeVsM ds lfpo Jh jkeds’k lksudj vkSj Mh0vkj0Mh0,0 ds rduhdh vUos”kd Jh v:.k dqekj ‘kqDy dh nqjfHk laf/k jgh gSA vr% tuin jk;cjsyh ds iwoZ eq[; fodkl vf/kdkjh Mk0 v[rj fj;kt+ ds fo:) o”kZ 2012&13 esa fo/kku e.My {ks= fodkl fuf/k ls 513-549 yk[k :i;s dh /kujkf’k ds dk;Z vukf/kd`r] vfLrRoghu vkSj izfrcaf/kr laLFkk jkT; lgdkjh fuekZ.k ,oa fodkl la?k fyfeVsM dks fcuk visf{kr tkWp fd;s vkoafVr djus vkSj mlesa ls 441-056 yk[k voeqDr djus ds fy, muds fo:) vuq’kklfud dk;Zokgh djds mUgsa nf.Mr djus] tuin jk;cjsyh ds ftyk xzkE; fodkl vfHkdj.k ds iwoZ ifj;kstuk funs’kd Jh vfuy dqekj vkSj iVy lgk;d Jh v’kksd ‘kqDy dks jkT; lgdkjh fuekZ.k ,oa fodkl la?k fyfeVsM ds laca/k esa i=koyh ij uksfVax djus ls iwoZ laLFkk ds ckjs esa ijh{k.k fd;s fcuk i=koyh ij uksfVax djus ds fy, muds fo:) vuq’kklfud tkWp dj mUgsa nf.Mr djus] Jh v’kksd f=ikBh] Jh jkeds’k lksudj vkSj Jh v:.k dqekj ‘kqDy] rduhdh vUos”kd] ftyk xzkE; fodkl vfHkdj.k] jk;cjsyh ds fo:) jkT; ljdkj ds ‘kklukns’k fnuakd 13 tqykbZ] 2010 dks cuk;s tkus ds vkjksi esa Hkkjrh; n.M fo/kku dh /kkjk 468 vkSj 471 ds vUrxZr fdlh tkWp ,tsUlh ls vkijkf/kd d`R; ds fy, vUos”k.k djkds vUos”k.k ds fu”d”kZ ds vuqlkj vfHk;kstu dh dk;Zokgh djus] Jh v:.k dqekj ‘kqDy] rduhdh vUos”kd] ftyk xzkE; fodkl vfHkdj.k] jk;cjsyh ds fo:) Hkz”Vkpkj fuokj.k vf/kfu;e dh /kkjk 13¼2½ ds vUrxZr vk; ls vf/kd lEifRr vftZr djus ds fy, fdlh vkijkf/kd ,tsUlh ls vUos”k.k djkds muds fo:) vfHk;kstu dh dk;Zokgh djus] Jh v:.k dqekj ‘kqDy ds fo:) vUos”k.k esa vk; ls vf/kd lEifRr vftZr djus dk vkjksi fl) ik;k tk; rks vKkr lzksrksa ls vftZr lEifRr fdzfeuy ykW vesUMesUV vkMhZusUl] 1944 ds vUrxZr tCr djkus ds fy, l{ke U;k;ky; ds le{k dk;Zokgh djus] rFkk fo/kk;d fuf/k ds ekxZ funsZ’kh fl)karksa esa la’kks/ku djds ,slh O;oLFkk djkus fd ekuuh; fo/kk;dx.k dk;Znk;h laLFkkvksa ds ik= gksus ds ckjs esa iw.kZ larqf”V fd;s fcuk fdUgha laLFkkvksa ds 128}kjk mudh fo/kk;d fuf/k ls dk;Z djkus dh flQkfj’k djus ls iwoZ i;kZIr lko/kkuh cjrs rFkk xzke fodkl vuqHkkx&9 dk rFkkdfFkr QthZ@vfLrRoghu@vukf/kd`r tkjh ‘kklukns’k la[;k 901@38&9&2010@ 2t-lw-@2009 fnukad 13 tqykbZ] 2010 ds ckjs esa Li”Vhdj.k tkjh djrs gq, mRrj izns’k ds leLr eq[; fodkl vf/kdkfj;ksa dks ml ‘kklukns’k ds vukf/kd`r@QthZ@vfLrRoghu gksus ds ckjs esa xzke fodkl foHkkx }kjk vkns’k tkjh djus dh laLrqfr dh x;hA&&&& 129 fnukad 1&1&2013 ls fnukad 31&12&2013 rd mi yksd vk;qDr }kjk l{ke izkf/kdkjh dks Hksts x;s izfrosnu d ifjokn izfrosnu la0 ifjoknh dk vkjksih yksd lsod vf/kdkjh z la0 rFkk fnukad uke ftldks - rFkk izfrosnu l ftyk Hkstk x;kA a - 1 797&2 01&2013¼m Jh ukxsUnz Jh ,l0ih0 flag] rRdkyhu izHkkjh eq[; lfpo] 008 i yks0vk0½ iVsy ftyk fodkl vf/kdkjh] nsofj;k mRrj izns’k nsofj;k fnukad ifj;kstuk funs’kd nsofj;k orZeku ‘kklu] 7&1&2013 esa ifj;kstuk funs’kd] ftyk xzkE; y[kuÅA fodkl vfHkdj.k] y[kheiqj [khjhA 2 2301& 02&2013¼m Jh jke lthou Jh jk?ko jke oekZ] izHkkjh lfpo] eq[; lfpo] 2007 i yks0vk0½ lk/ku lgdkjh lfefr fy0 fljkSyh] mRrj izns’k ckjkcad fnukad lqtZuiqj] iksLV o Fkkuk Qrsgiqj] ‘kklu] h 22&2&2013 ftyk ckjkcadhA y[kuÅA 3 1851& 03&2013¼m Jh eqds’k vkjksih yksd lsod& eq[; lfpo] 2011 i yks0vk0½ dqekj] 1- ftykf/kdkjh cqyUn’kgjA mRrj izns’k cqyUn’ fnuakd 2- mik/;{k] cqyUn’kgj fodkl ‘kklu] kgj 16&3&2013 izkf/kdj.kA y[kuÅA 130 vUrxzZLr yksd lsod& 1- Jh Mh0,u0 lDlSuk] rRdkyhu vf/k’kklh vf/kdkjh] uxj ikfydk ifj”kn cqyUn’kgj orZeku esa mi uxj vk;qDr] uxj fuxe lgkjuiqjA 2- Jh fofiu dqynhi flag] dj v/kh{kd] uxj ikfydk ifj”kn] cqyUn’kgjA 4 5023& 04&2013¼m dq0 Jh foosdkuUn frokjh] DydZ eq[; lfpo] 2011 i yks0vk0½ fo’oeksfguh ¼lewg x deZpkjh½] izkFkfed mRrj izns’k egkjktx fnukad LokLF; dsUnz] fodkl [k.M ‘kklu] at 2&5&2013 y{ehiqj] rglhy ukSruokWa] tuin y[kuÅA egjktxatA 5 5632& 05&2013¼m Jh mRre Jh iznhi dqekj feJ] eq[; dj eq[; lfpo] 2011 i yks0vk0½ dqekj fu/kkZj.k vf/kdkjh mRrj izns’k bykgkc fnuakd ‘kklu] kn 2&5&2013 y[kuÅA 6 218&2 06&2013¼m Jh vQty vkjksih yksd lsod& eq[; lfpo] 009 i yks0vk0½ gqlSu xzke iapk;r fodkl vf/kdkjh] xzke mRrj izns’k cnk;w fnukad iapk;r bLekbyiqj eseMh fodkl ‘kklu] Wa 22&5&2013 [k.M lgloku] ftyk cnk;wWaA y[kuÅA vUrxzZLr vf/kdkjh& Jh uohu ‘kekZ] rRdkyhu xzke iapk;r fodkl vf/kdkjh] xzke 131 iapk;r bLekbyiqj eseMh fodkl [k.M lgloku] ftyk cnk;wWa orZeku esa dk;Zjr xzke iapk;r fodkl vf/kdkjh] fodkl [k.M txr] tuin cnk;wWaA 7 4467& 07&2013¼m Jh jke izrki Jh lR;ohj flag] mi vfHk;ark] eq[; lfpo] 2011 i yks0vk0½ frokjh jktdh; fuekZ.k fuxe fyfeVsM] mRrj izns’k y[kuÅ fnuakd 25 y[kuÅA ‘kklu] twu] 2013 y[kuÅA 8 911&2 08&2013¼m Jh /kesZUnz vkjksih yksd lsod& eq[; lfpo] 010 i yks0vk0½ ik.Ms;] ¼1½ Jh oh0ds0 flag] vf/k’kklh mRrj izns’k y[kuÅ fnuakd 4 vfHk;ark] vktex<+ lEizfr ‘kklu] tqykbZ] vf/k’kklh vfHk;ark] iz/kku ea=h y[kuÅA 2013 xzke lM+d ;kstuk] ih0vkbZ0;w0&1] xzkeh.k vfHk;U=.k foHkkx] cLrhA ¼2½ Jh ih0ds mik/;k;] vij ftykf/kdkjh] vktex<+A vUrxzZLr yksd lsod& ¼1½ Jh d`”.k dqekj flag] rRdkyhu fyfid] xzkeh.k vfHk;a=.k foHkkx vktex<+ leizfr ofj”B fyfid xzkeh.k vfHk;a=.k foHkkx iz[k.M] 132 egkjktxat] 9 682&2 09&2013¼m Jh jekdkUr vkjksih yksd lsod& eq[; lfpo] 010 i yks0vk0½ ¼1½ Jherh ‘kf’k ok”.ksZ;] ftyk mRrj izns’k tkykSu fnuakd 8 dk;Zdze vf/kdkjh] xkSrecq)uxj] ‘kklu] tqykbZ] ¼2½ Jherh iwue] eq[; lsfodk] y[kuÅA 2013 dk;kZy; ftyk dk;Zdze vf/kdkjh] xkSrecq)uxjA ¼3½ Jherh fjrq pkSgku] eq[; lsfodk] dk;kZy; ftyk dk;Zdze vf/kdkjh] xkSrecq)uxjA vUrxzZLr yksd lsod& Jherh ‘kf’k ok”.ksZ;] rRdkyhu ftyk dk;Zdze vf/kdkjh] xkSrecq)uxj] orZeku esa la;qDr funs’kd] fjdzqVesUV ,.M ,lslesUV lsUVj] Mh0vkj0Mh0vks0] fnYyhA 1 50&20 10&2013¼m Jh gjh’k Jh vkj0ch0 flag] [kuu fujh{kd] eq[; lfpo] 0 12 i yks0vk0½ dqekj xkSre [kuu foHkkx] ftykf/kdkjh mRrj izns’k Hkheu fnukad 9 dk;kZy;] ‘kkgtgkWiqjA ‘kklu] xj tqykbZ] lEizfr [kuu fujh{kd] [kuu y[kuÅA 2013 foHkkx] cgjkbpA 1 4069& 11&2013¼m Jh fodkl Mk0 d.kZ flag] rRdkyhu eq[; eq[; lfpo] 1 2011 i yks0vk0½ fpfdRlkf/kdkjh] vkSjS;k] mRrj izns’k 133>kWlh fnuakd 1 lEizfr la;qDr funs’kd ‘kklu] vxLr] 2013 ¼Hk.Mkj½] fpfdRlk ,oa LokLF; y[kuÅA lsok egkfuns’kky; mRrj izns’k] y[kuÅA 1 2317& 12&2013¼m Jh josUnz Jh eukst dqekj] ftyk csfld eq[; lfpo] 2 2007 i yks0vk0½ dqekj f’k{kk vf/kdkjh] vyhx<+A mRrj izns’k vyhx< fnuakd 2 ‘kekZ] ‘kklu] + fnlEcj] 2013 y[kuÅA 134 fnukad 1&1&2013 ls fnukad 31&12&2013 rd mi yksd vk;qDr }kjk l{ke izkf/kdkjh dks Hksth x;h laLrqfr d ifjokn laLrqfr la0 ifjoknh dk vkjksih yksd lsod vf/kdkjh z la0 rFkk fnukad uke ftldks - rFkk izfrosnu l ftyk Hkstk x;kA a - 1 1795& 01&2013¼m Jh ohjsUnz izHkkjh la;qDr f’k{kk funs’kd] eq[; lfpo] 2011 i yks0vk0½ dqekj lksudj Jh vkse izdk’k f}osnh] okjk.klh mRrj izns’k tkSuiqj fnuakd e.My] okjk.klh lEizfr izkpk;Z] ‘kklu] 12&6&2013 ftyk f’k{kk vkSj izf’k{k.k y[kuÅA laLFkku] lSniqj] xkthiqjA 2 2392& 02&2013¼m Jh ,l0ih0 Jh ,y0,e0 pkScs] HkwriwoZ eq[; lfpo] 2012 iyks0vk0½ flag izcU/k funs’kd] dksvkijsfVo mRrj izns’k fnukad cSad fy0] orZeku esa vij ‘kklu] 25&10&201 vk;qDr] mRrj izns’k vkokl ,oa y[kuÅA 3 fodkl ifj”kn] y[kuÅ ¼lsokfuo`Rr½ 1353 782&2 03&2013¼m Jh fd’kksjh Jh ,y0,e0 pkScs] rRdkyhu eq[; lfpo] 011 i yks0vk0½ yky izcU/k funs’kd] mRrj izns’k mRrj izns’k y[kuÅ fnuakd 13 dksvkijsfVo cSad fy0 y[kuÅA ‘kklu] uoEcj] 2013 y[kuÅA 844&2 Jherh dkUrh 012 oekZ y[kuÅ 136 fnukad 1&1&2013 ls fnukad 31&12&2013 rd mi yksd vk;qDr }kjk egkefge Jh jkT;iky dks Hksts x;s fo’ks”k izfrosnu dz ifjokn fo’ks”k ifjoknh dk vkjksih yksd lsod vf/kdkjh - la0 izfrosnu uke ftldks la- rFkk la[;k rFkk fo’ks”k ftyk fnukad izfrosnu Hkstk x;kA 1 584&2 01&2013¼ Jh lxhj glu Jh eks0 vyh [kkW] mnwZ egkefge Jh 009 mi [kkW vuqoknd@dSf’k;j fodkl [k.M jkT;iky] mRrj ckWnk yks0vk0½ fcl.Mk] ftyk cknk izns’k] fnukad y[kuÅA 14&1&2013 2 1247& 02&2013¼ Jh ckcw flag vkjksih yksd lsod& egkefge Jh 2008 mi lgk;d csfld f’k{kk vf/kdkjh jkT;iky] mRrj gjnksb yks0vk0½ Hkjkou] ftyk gjnksbZA izns’k] Z fnukad vkjksih yksd lsod& y[kuÅA 14&1&2013 ¼1½ Jh jk/ks ‘;ke vks>k] rRdkyhu csfld f’k{kk vf/kdkjh Hkjkou] gjnksbZ orZeku lsokfuo`RrA irk Jh jk/ks ‘;ke vks>k] iq= Lo0 dkfydk izlkn] 137 xkSgfu;k pkSjkgk] ckWnk jksM] tljk] bykgkcknA ¼2½ Jh mRre dqekj] fuekZ.k izHkkjh] lgk;d v/;kid mPprj izkFkfed fo|ky;] egqvkMkMk] iksLV gkthiqj] rglhy l.Mhyk] ftyk gjnksbZA 3 2264& 03&2013¼ Jh okfgn Jh dìk ‘kadj ‘kqDy] xzke iapk;r egkefge Jh 2008 mi [kkW fodkl vf/kdkjh] xzke iapk;r jkT;iky] mRrj lqYrkui yks0vk0½ lgknriqj] ftyk lqYrkuiqjA izns’k] qj fnukad y[kuÅA 14&1&2013 4 910&2 04&2013¼ Jh eqds’k 1- Mk0 Jhjke] iwoZ dk;Zokgd egkefge Jh 009 mi dqekj Mh0,p0,e0vks0] yfyriqj] jkT;iky] mRrj >kWlh yks0vk0½ ukenso orZeku esa ,l0,p0Mh0] dVsjk] izns’k] fnuakd Mh0,p0,e0vks0] >kWlhA y[kuÅA 24&1&2013 2- Jh j?kqukFk izlkn ;kno] QkekZflLV] jktdh; gksE;ksiSfFkd fpfdRlky;] f[krokal] yfyriqjA 5 750&2 05&2013¼ Jh ‘kkjnk vkjksih yksd lsod& egkefge Jh 010 mi izlkn ik.Ms; 1- Jherh eatw lksudj] ftyk lekt jkT;iky] mRrj izrkix< yks0vk0½ dY;k.k vf/kdkjh] izrkix<+A izns’k] + fnuakd 2- Jh fouksn dqekj flag] fyfid y[kuÅA 1384&2&2013 foeqDr tkfr izf’k{k.k dsUnz] ykyxat] izrkix<+A 3- Jh fodzekthr frokjh] rRdkyhu eq[; fodkl vf/kdkjh] izrkix<+A 4- Jh v’kksd dqekj] eq[; fodkl vf/kdkjh] izrkix<+A vUrxzZLr yksd lsod& 1- Jherh eatw lksudj] ftyk lekt dY;k.k vf/kdkjh] izrkix<+A 2- Jh /kzqo pUnz nhf{kr] lekt dY;k.k lqijokbtj] izrkix<+A 6 2480& 06&2013¼ Jh vf’ouh vkjksih yksd lsod& egkefge Jh 2008 mi nhf{kr 1- Jh ,l0ts0 lqHkk”k] jkT;iky] mRrj dkuiqj yks0vk0½ iz/kkukpk;Z dzkbLV ppZ b.Vj izns’k] uxj fnukad dkyst] dkuiqj uxjA y[kuÅA 26&2&2013 2- Jh f’ko lsod flag] ftyk fo|ky; fujh{kd] dkuiqj uxjA 3- Jh vejukFk oekZ] la;qDr funs’kd] f’k{kk] dkuiqj uxjA 4- Jherh ek;k fujatu] la;qDr funs’kd f’k{kk] dkuiqj uxjA 5- Jh gfj izlkn frokjh] ofj”B fyfid] ek/;fed f’k{kk] vUrxzZLr yksd lsod& 1396- Jh f’ko lsod flag] ftyk fo|ky; fujh{kd] dkuiqj uxjA 7 1802& 07&2013¼ Jh ckcw jke 1- Jh lR;iky flag] iwoZ iapk;r egkefge Jh 2007 mi lfpo dSFkkyk] fodkl [k.M jkT;iky] mRrj cqyUn’ yks0vk0½ xqykoBh] orZeku esa iapk;r izns’k] kgj fnukad lfpo xzke dksVk ekSgkuk] fodkl y[kuÅA 26&2&2013 [k.M xqykoBh] cqyUn’kgjA 2- Jh Jhiky] iq= y[kir] iwoZ iz/kku] dSFkkyk] fodkl [k.M& xqykoBh] cqyUn’kgjA 8 575&2 08&2013¼ Jh ujsUnz vkjksih yksd lsod& egkefge Jh 008 mi flag 1- ftyk m|ku vf/kdkjh ,oa jkT;iky] mRrj mUuko yks0vk0½ lacaf/kr ;kstuk izHkkjh rFkk izns’k] fnuakd ;kstuk i;Zos{kd] m|ku foHkkx] y[kuÅA 16&5&2013 mUukoA vUrxzZLr ,oa nks”kh yksd lsod& 1- Jh deys’k dqekj xkSM+] rRdkyhu lgk;d m|ku fujh{kd] fodkl [k.M vkSjkl] tuin mUuko] orZeku rSukrh dk;kZy; m|ku vf/kdkjh] mUukoA 2- Jh izoh.k dqekj flag] rRdkyhu lgk;d m|ku fujh{kd] 140 fodkl [k.M gluxat] tuin mUuko orZeku rSukrh dk;kZy; ftyk m| ku vf/kdkjh] mUukoA 3- Jh ewypUnz Hkkjrh] rRdkyhu vij m|ku vf/kdkjh] fodkl [k.M gluxat@vkSjkl] tuin mUuko orZeku rSukrh vkyw fodkl vf/kdkjh] Q:Z[kkcknA 4- Jh izdk’k pUnz ik.Ms ¼ls0fu0½ rRdkyhu ofj”B m|ku fujh{kd fodkl [k.M vkSjkl@gluxat] mUukoA 5- Jh ohjs’k dqekj] m|ku fujh{kd&gluxat] ftyk mUukoA 6- Jh okfgn vyh] rRdkyhu ftyk m|ku vf/kdkjh] mUuko] orZeku izHkkjh mi funs’kd] m|ku] y[kuÅ e.My y[kuÅA 141 mi yksd vk;qDr mRrj izns'k ds iz;klks ds izfrQy laca/kh dfri; n`"Vakr i=koyh la[;k & 3943&2012 ifjoknh dk uke & Jh gfjeksgu] irk & eksgYyk&igkM+xat] ?kksfl;kuk] tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 22&01&2013 ifjoknh us ;g ifjokn isa’ku] xzsP;qVh] uxnhdj.k] ,fj;j vkfn dk Hkqxrku djk;s tkus ds laca/k esa izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr v/;{k@vf/k’kklh vf/kdkjh] uxj ikfydk ifj”kn] QStkckn dks i= fnuk¡d 26&11&2012 Hkstdj vk[;k ek¡xh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA vf/k’kklh vf/kdkjh us vius i= fnuk¡d 20&12&2012 }kjk lwfpr fd;k fd ifjoknh ds th-ih-,Q- :0 44]350@& dk Hkqxrku fd;k tk pqdk gSA vodk’k uxnhdj.k :0 79]161 ds lkis{k :0 30]000@& dk Hkqxrku ikfydk dh foRrh; fLFkfr vuqlkj dj fn;k x;k gSA ‘ks”k :0 50]161@& Hkfo”; esa /ku miyC/krk ds vk/kkj ij fd;k tk;sxkA fu;fer isa’ku dk Hkqxrku fd;k tk jgk gSA isa’ku o miknku dh /kujkf’k :0 2]54]447@& dk Hkqxrku ikfydk dh foRrh; fLFkfr ds vuqlkj Hkfo”; esa fd;k tk;sxkA ifjoknh }kjk izfrHkwfr dh jkf’k tek u fd;s tkus ds dkj.k izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1939&2012 ifjoknh dk uke & Jh uUn th izlkn] irk & lsjokW] iksLV&djEck] Fkkuk&ldiqjk] tuin&cfy;kA lekfIr dk fnuk¡d & 22&01&2013 ifjoknh us ;g ifjokn xzsP;qVh dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr foRr fu;a=d] flapkbZ foHkkx] m0iz0 y[kuÅ dks i= fnuk¡d 11&07&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA vf/k’kklh vfHk;Urk ,oa vkgj.k forj.k vf/kdkjh] dkuiqj us i= fnuk¡d 17&10&2012 }kjk xzsP;qVh dh /kujkf’k :0 2]82]688@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k 142 djk;hA ifjoknh dks i= Hkstdj Hkqxrku dh iqf”V gsrq dgk x;k] fdUrq mUgksaus dksbZ lwpuk ugha miyC/k djk;hA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks mDr Hkqxrku izkIr gks x;k gksxk] vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1177&2012 ifjoknh dk uke & Jh JhpUnz efyd] irk & 276@2] izHkkr uxj] tuin&esjBA lekfIr dk fnuk¡d & 22&01&2013 ifjoknh us fnukWd 01&06&06 ls isa’ku iqujh{k.k u fd;s tkus dh f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr d`f”k funs’kd] mRrj izns’k y[kuÅ dks i= fnuk¡d 04&04&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxszRrj dk;Zokgh dh x;hA eq[; dks”kkf/kdkjh] esjB us vius i= fnuk¡d 08&10&2012 }kjk isa’ku dk iqujh{k.k dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;hA ifjoknh dks i= Hkstdj jkgr izkfIr dh iqf”V djk;h x;h] fdUrq mlus dksbZ lwpuk ugha miyC/k djk;hA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks jkgr izkIr gks x;h gksxh vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2111&2012 ifjoknh dk uke & Jh f’kopju jke] irk & eq0 gjca’kiqj] iksLV lnj] Fkkuk&fl/kkjh] tuin&vktex<+A lekfIr dk fnuk¡d & 09&01&2013 ifjoknh us ;g ifjokn th-ih-,Q- dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr cUnkscLr vf/kdkjh] pdcUnh dk;kZy;] vktex<+ dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA cUnkscLr vf/kdkjh pdcUnh us i= fnuk¡d 30&08&2012 }kjk lwfpr fd;k fd ifjoknh dks th0ih0,Q0 C;kt lfgr :0 1]18]461@& dk Hkqxrku fnuk¡d 21&09&2012 dks dj fn;k x;k gS ftl ij ifjoknh us i= fnuk¡d 25&09&12 esa fcyEc ls gq, Hkqxrku gsrq C;kt rFkk 24 o 14328 o”khZ; osrueku o ifjofrZr osrucS.M dh ifjyfC/k;ksa ds ,fj;j Hkqxrku djkus dk vuqjks/k fd;kA cUnkscLr vf/kdkjh pdcUnh] vktex<+ us i= fnuk¡d 08&01&2013 } kjk ;g voxr djk;k fd 24 o”khZ; lsok dk ykHk ifjoknh dks fn;k tk pqdk gS rFkk 28 o”kZ dh lsok laca/kh ykHk dk dksbZ ‘kklukns’k ugha gSA bl izdkj ifjoknh dks ;FkklaHko jkgr fnyk fn;s tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2426&2012 ifjoknh dk uke & Jh gfjukjk;.k ‘kekZ] irk & 719] lkgcxat] tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 01&01&2013 ifjoknh us ;g ifjokn lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku djk;s tkus ds laca/k esa izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr vf/k’kklh vf/kdkjh] uxj ikfydk v;ks/;k] QStkckn dks i= fnuk¡d 07&09&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA vf/k’kklh vf/kdkjh us i= fnuk¡d 22&12&2012 }kjk ;g lwfpr fd;k fd ifjoknh dks ekg vxLr] 2012 ls isa’ku Hkqxrkfur dh tk jgh gS] th0ih0,Q0 :0 73]479@& dk Hkqxrku gks pqdk gSA vodk’k uxnhdj.k /ku miyC/k gksus ij Hkqxrku fd;k tk;sxk rFkk lkewfgd chek dh i=koyh Hkkjrh; thou chek fuxe y[kuÅ dks Hkst nh tk;sxhA ifjoknh us vo’ks”k Hkqxrku gsrq ekuuh; mPp U;k;ky; esa fjV ;kfpdk nkf[ky dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;hA izdj.k U;k;ky; esa yfEcr gksus ds QyLo:i bl iz’kklu }kjk dksbZ vxzsRrj dk;Zokgh fd;k tkuk laHko u ikrs gq,] ifjokn lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1213&2012 ifjoknh dk uke & Jh cge flag oekZ] irk & iksLV ?kkV gsM+k] Fkkuk&jkeiqj efugkjke] tuin lgkjuiqjA lekfIr dk fnuk¡d & 01&02&2013 144 ifjoknh us ;g ifjokn NBs is deh’ku dk 40 izfr’kr ,fj;j :0 74]000@& dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr egkfuns’kd] ifjokj dY;k.k egkfuns’kky;] y[kuÅ dks i= fnuk¡d 04&04&2012 dk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA egkfuns’kd us i= fnuk¡d 18&09&2012 }kjk ;g voxr djk;k x;k fd izeq[k lfpo] fpfdRlk ,oa LokLF;] ifjokj dY;k.k ls ctV vkoaVu gsrq vuqjks/k fd;k x;k gSA rnksijkUr~ eq[; fpfdRlk vf/kdkjh] lgkjuiqj us izeq[k lfpo ls ctV izkIr gksus ij i= fnuk¡d 30&11&2012 }kjk ifjoknh ds vo’ks”k ,fj;j ¼40 izfr’kr vafre fd’r½ :0 73]992@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;hA ifjoknh dks jkgr fnyk fn;s tkus ds ckn izdj.k bl iz’kklu esa lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1084&2012 ifjoknh dk uke & Jh lgtkn dqekj lsaxj] irk & xkxhZ gkml] peu fogkj dkyksuh] vyhx<+ jksM] tuin&gkFkjl ¼egkek;kuxj½A lekfIr dk fnuk¡d & 01&02&2013 ifjoknh us ;g ifjokn NBs osruk;ksx ds vo’ks”k ,fj;j ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr ftyk d`f”k vf/kdkjh] gkFkjl dks i= fnuk¡d 28&03&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA ftyk d`f”k vf/kdkjh us i= fnuk¡d 04&12&2012 }kjk ifjoknh ds osru ds 40 izfr’kr ,fj;j :0 28]247@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;h] ftldh iqf”V gsrq ifjoknh dks i= Hkstk x;k] fdUrq mUgksaus dksbZ mRrj ugha fn;kA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks Hkqxrku izkIr gks x;k gksxk] vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1121&2011 ifjoknh dk uke & Jh lqnkek izlkn lsu] irk & 647] MksaMk?kkV rkykciqjk] tuin&yfyriqj ¼m0iz0½A 145 lekfIr dk fnuk¡d & 01&02&2013 ifjoknh us ;g ifjokn lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr ftyk iapk;r jkt vf/kdkjh] yfyriqj dks i= fnuk¡d 31 ebZ] 2011 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA ifjoknh dks bl iz’kklu ds iz;klksa ls th0ih0,Q0 :0 5]20]994@& isa’ku :0 6696@& $ jkgr] xszP;qVh :0 5]31]254@& jkf’kdj.k :0 4]39]133@& vftZr vodk’k :0&3]23]790@& rFkk lkewfgd chek :0 49]940@& dk Hkqxrku dj fn;k x;kA mDr Hkqxrkuksa dh iqf”V ifjoknh us vius i= fnuk¡d 19&12&2012 esa dgdj dh fd og bl iz’kklu dk cgqr&cgqr vkHkkjh gS] ftlds }kjk mls leLr izdkj ds Hkqxrku izkIr gks ldsA i=koyh la[;k & 1749&2012 ifjoknh dk uke & Jh f’ko eaxy] irk & cM+dk xkWo ikBd ¼Fkkuk½ cjgt] tuin&nsofj;kA lekfIr dk fnuk¡d & 01&02&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r xzsP;qVh dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr dhA ifjokn dh izfr foRr fu;a=d] flapkbZ foHkkx] m0iz0 y[kuÅ dks i= fnuk¡d 06&06&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA dk;ZizcU/kd] flapkbZ dk;Z’kkyk [k.M] dkuiqj us i= fnuk¡d 01&11&2012 }kjk xzsP;qVh :0 3]86]169@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;h] ftldh iqf”V gsrq ifjoknh dks i= Hkstk x;k] fdUrq mUgksaus dksbZ lwpuk ugha miyC/k djk;hA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks mfYyf[kr /kujkf’k izkIr gks x;h gksxh] vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1686&2011 ifjoknh dk uke & Jh xksfoUn fcgkjh yky ‘kekZ] irk & fuoklh&15] ,e-vkbZ-th- dSyk’kiqjh tuin&vkxjkA 146 lekfIr dk fnuk¡d & 01&02&2013 ifjoknh us ;g ifjokn vo’ks”k ns;d ij C;kt] ;k=k HkRrk o chek dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr vf/k’kklh vf/kdkjh] uxj ikfydk ifj”kn] cgjkbp dks i= fnuk¡d 18&07&2011 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA vf/k’kklh vf/kdkjh us vius i=ksa dze’k% fnuk¡fdr 01&11&2012 o 08&11&2012 }kjk lkewfgd chek :0 9]979@& ;k=k HkRrk :0 15]280@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;h] ftldh iqf”V gsrq ifjoknh dks i= izsf”kr fd;k x;k] tks ewy :i esa bl iz’kklu dks okil izkIr gks x;kA bl iz’kklu }kjk ifjoknh dks jkgr fnyk fn;s tkus ds mijkUr izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 5670&2011 ifjoknh dk uke & Jh izdk’k pUnz ‘kqDyk] irk & Mh&2@8 ih0MCyw0Mh0 dkyksuh] jktsUnz uxj] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 01&02&2013 ifjoknh us ;g ifjokn lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr egkfuns’kd] ;qok dY;k.k ,oa izknsf’kd fodkl ny] y[kuÅ dks i= fnuk¡d 11tuojh] 2012 dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA bl iz’kklu ds iz;klksa ls ifjoknh dks vodk’k uxnhdj.k :0 1]14]210@&] 25]623] 45]453] xzqi chek 34]439@& th-ih-,Q- 90 izfr’kr :0 38]741@& 10 izfr’kr :0 7]625@& isa’ku 7]137 izfrekg ekg twu] 2012 ls vkSj osru ,fj;j :0 3]31]895@& dk Hkqxrku le;≤ ij dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;h x;h] ftldh iqf”V gsrq Hksts x;s i= ds dze esa ifjoknh us dksbZ mRrj ugha fn;kA vr % ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks mfYyf[kr /kujkf’k izkIr gks x;h gksxha] vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4507&2011 147 ifjoknh dk uke & Jh eqLrdhe] irk & vEcsndj xzkE; ojok jlwyiqj] iksLV&ehukiqj]rg0&Hkksxuhiqj tuin&dkuiqj nsgkrA lekfIr dk fnuk¡d & 11&01&2013 ifjoknh us loZtu fgrk; vkokl] egkek;k vkokl] bfUnjk vkokl ,oa egkek;k vkfFkZd enn ;kstuk o eujsxk esa xzke fodkl vf/kdkjh] ys[kiky o [k.M fodkl vf/kdkjh }kjk feyhHkxr djds vik= yksxksa dks vkokl fn;s tkus ds laca/k esa ;g vfHkdFku izLrqr fd;kA ifjokn }kjk izLrqr ifjokn dh izfr ftykf/kdkjh] jekckbZuxj dks i= fnuk¡d 12&12&2011 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA f=lnL;h; tk¡p ftykf/kdkjh }kjk djkdj vk[;k fnuk¡d 26&05&2012 dks Hksth x;hA eq[; fodkl vf/kdkjh] dkuiqj nsgkr us i= fnuk¡d 17&12&2012 }kjk lwfpr fd;k fd rRdkyhu lgk;d fodkl vf/kdkjh] eyklk dks =qfViw.kZ lR;kiu dk nks”kh ikrs gq,] mudh HkRlZuk ds lkFk mUgsa fo’ks”k izfrdwy izfof”V nh x;hA ftyk fodkl vf/kdkjh ds uksfVl }kjk vik= ykHkkfFk;ksZ ls ,d lIrkg ds vUnj ;kstukUrxZr izkIr dh x;h /kujkf’k 45]000@& dk;kZy; esa tek djus ds vkns’k fuxZr fd;s x;s rFkk /kujkf’k tek u gksus dh fLFkfr esa Hkw&jktLo dh HkkWfr olwyh dh tk;sxh] dk mYys[k fd;k x;kA xzke fodkl vf/kdkjh dks vik=ksa dks vkokl vkoafVr djus gsrq fuyfEcr fd;k x;kA lgk;d ys[kkdkj dh Hkwfedk lafnX/k ik;s tkus ds QyLo:i mlds fo:) vuq’kklfud dk;Zokgh djus gsrq fu;qfDr izkf/kdkjh ls vuqjks/k fd;k x;k gSA xzke iapk;r vf/kdkjh ds fo:) vkxkeh nks okf”kZd osru o`f);kW vLFkk;h :i ls jksdrs gq, vkokl p;u esa ltxrk u cjrus ds vkjksi esa izfrdwy izfof”V iznku dh x;hA bl izdkj f’kdk;r ls lacaf/kr deZpkfj;ksa dks nf.Mr fd;k tk pqdk gS rFkk izdj.k esa dksbZ dk;Zokgh ‘ks”k u gksus ds dkj.k ifjokn bl iz’kklu esa lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4797&2011 ifjoknh dk uke & Jh xtsUnz izlkn JhokLro] 148 irk & f’koukFkiqj dqekjxat] tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 06&02&2013 ifjoknh us ;g ifjokn lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr iz’kklfud vf/kdkjh] ujsUnz nso d`f”k ,oa izkS|ksfxd fo’ofo|ky;] dqekjxat QStkckn dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA iz’kklfud vf/kdkjh us i= fnuk¡d 10&05&2012 }kjk ifjoknh ds lkewfgd chek :0 47]988 rFkk th0ih0,Q0 :0 1]29]943@& dk Hkqxrku djus vkSj isa’ku izkf/kdkj i= fuxZr dj fn;s tkus dh lwpuk izsf”kr dh] ftldh izkfIr dh iqf”V ifjoknh us Hkh dhA ifjoknh dk izksUur osrueku laca/kh izdj.k U;k;ky; esa yfEcr gksus ds dkj.k bl iz’kklu }kjk dksbZ dk;Zokgh fd;k tkuk laHko u ikrs gq,] ifjokn lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2636&2011 ifjoknh dk uke & Jh mes’k flag] irk & 117@D;w@711] ‘kkjnk uxj] tuin&dkuiqjA lekfIr dk fnuk¡d & 01&02&2013 ifjoknh us ;g ifjokn vius lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr eq[; fpfdRlk v/kh{kd] ykyk yktir jk; fpfdRlky;] dkuiqj dks Hkstdj vk[;k ek¡xh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;h ftlds QyLo:i ifjoknh dks isa’ku :0 6894@& $jkgr] isa’ku jkf’kdj.k fnuk¡d 24&05&2011 dks] xzsP;qVh :0 5]99797@&] 10 izfr’kr th-ih-,Q- :0 68]389 fnuk¡d 03&02&2012 dks rFkk vo’ks”k ns; Mh0,0 :0 98]739@& Hkqxrkfur dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA Hkqxrku izkfIr dh iqf”V ifjoknh us Hkh dh vkSj ;g vkifRr izLrqr dh fd mldh isa’ku 4800@& xzsM is ij fu/kkZfjr u djds 4600@& xzsM is ij nh x;h gSA bl laca/k esa vij funs’kd] dks”kkxkj ,oa isa’ku] dkuiqj us i= fnuk¡d 31&12&2010 }kjk lwfpr fd;k fd ifjoknh dks ‘kklukns’k fnuk¡d 28&04&2011 ds vuqlkj 149 mPphd`r osrueku vuqeU; ugha gSA vr,o ifjoknh dh isa’ku fu/kkZj.k :0 4600@& ij dh x;h gSA izdj.k esa dksbZ dk;Zokgh ‘ks”k u ikrs gq,] ifjokn bl iz’kklu esa lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 3272&2012 ifjoknh dk uke & Jh gfjvkse izlkn] irk & ,Q&11@200] jktkthiqje fudV /kfu;kegjh iqy] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 01&02&2013 ifjoknh us ;g ifjokn xzP;qVh o bUdS’kesUV dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr izcU/k funs’kd] ;w0ih0 dksvkijsfVo ;wfu;u fy0] y[kuÅ dks i= fnuk¡d 05&11&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA izcU/k funs’kd us i= fnuk¡d 31&12&2012 }kjk ifjoknh dh xzsP;qVh en esa :0 2]58]725@& rFkk vftZr vodk’k uxnhdj.k :0 2]06]980@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus dh lwpuk nhA mDr /kujkf’k izkfIr dh iqf”V ifjoknh us vius i= fnuk¡d 26&12&2012 esa dj nhA ifjoknh dh f’kdk;r dk iw.kZ:is.k fujkdj.k gks tkus ds ckn ifjokn lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2219&2012 ifjoknh dk uke & Jh ykyrk izlkn f}osnh] irk & e0ua0 441@ih0Vh0@260] iqjkuk rksi[kkuk cjh jksM] ckykxat tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 12&02&2013 ifjoknh us ;g ifjokn viuh cgu ds Lo0 ifr ds fnuk¡d 25&05&2010 ls ekpZ 2012 rd isa’ku ,fj;j dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr ftyk csfld f’k{kk vf/kdkjh] gjnksbZ dks i= fnuk¡d 13&08&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA foRr ,oa ys[kkf/kdkjh csfld f’k{kk] gjnksbZ us i= fnuk¡d 15005&10&2012 }kjk voxr djk;k fd ikfjokfjd isa’ku :0 2]79]569@& dk Hkqxrku fd;k tk pqdk gS rFkk lkewfgd chek gsrq vkSipkfjdrk;sa iw.kZ djus ij vxzsRrj dk;Zokgh dh tk;sxhA mDr Hkqxrku dh iqf”V djus rFkk chek Hkqxrku gsrq vko’;d izi= miyC/k djkus gsrq bl iz’kklu ls i= Hkstk x;k] fdUrq mUgksaus dksbZ lwpuk ugha izsf”kr dhA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks Hkqxrku izkIr gks x;k gksxk vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1321&2012 ifjoknh dk uke & Jh gqdqe flag] irk & e0ua0&73,@1 nckSyh] iksLV&jruyky uxj] Fkkuk&xksfoUn uxj tuin&dkuiqj uxjA lekfIr dk fnuk¡d & 12&02&2013 ifjoknh us ;g ifjokn Vh0,0fcy dh /kujkf’k ekg 1@2007 ls 4@2008 rd :0 20]550@& ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr vf/k’kklh vfHk;Urk] uydwi [k.M] jekckbZuxj dks i= fnuk¡d 23&04&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA vf/k’kklh vfHk;Urk us i= fnuk¡d 04&12&2012 }kjk lwfpr fd;k fd ifjoknh dks ;k=k HkRrk chtd /kujkf’k :0 6300@& o LFkkukUrj.k ;k=k HkRrk :0 6850@& dqy 13]150@& dk Hkqxrku fd;k tk pqdk gS ftldh iqf”V ifjoknh us vius i= esa dhA lkFk gh Vh0,0 fcy dh vo’ks”k jkf’k :0 7400@& e;C;kt vkSj ekufld mRihM+u ds fy, /kujkf’k fnykus dk vuqjks/k fd;kA ifjoknh us ‘ks”k Vh0,0 fcy ds Hkqxrku gsrq dksbZ Bksl lk{; miyC/k ugha djk;sa rFkk ekufld mRihM+u ds laca/k esa bl iz’kklu }kjk dksbZ dk;Zokgh djuk laHko ugha gSA vr% leqfpr lk{; ds vHkko esa dksbZ dk;Zokgh fd;k tkuk laHko u ikrs gq,] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1324 &2009 ifjoknh dk uke & Jh ‘ksj cgknqj flag] 151 irk & Hkou la0&293@418] iqjkuk gSnjxat] pkSd] ikuk cktkj] [kkdk] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 12&02&2013 ifjoknh us ;g ifjokn th0ih0,Q0 o isa’ku dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr vij ftykf/kdkjh] vkokl ,oa fodkl ifj”kn] y[kuÅ dks i= fnuk¡d 11&09&2009 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA vij ftykf/kdkjh ¼Hkw0v0½ y[kuÅ us fnuk¡d 23&11&2011 dks lwfpr fd;k fd ifjoknh dk isa’ku izkf/kdkj i= fuxZr fd;k tk pqdk gS ftlds vuqlkj isa’ku :0 8140$jkgr rFkk xzsP;qVh :0 3]11]603@& o jkf’kdj.k :0 3]16]210@& dk Hkqxrku fd;k x;kA rnksijkUr vius i= fnuk¡d 19&11&2012 }kjk ;g voxr djk;k fd ifjoknh Lo;a viuh iklcqd dh izfof”V;kW djrs FksA ijh{k.kksijkUr th0ih0,Q0 esa :0 87]372@& _.kkRed vo’ks”k vkaxf.kr gq;h gS] ftls tek djus gsrq ifjoknh dks lwfpr fd;k x;k gSA izdj.k esa dksbZ vxszRrj dk;Zokgh fd;s tkus dk vk/kkj u ikrs gq, izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1712&2012 ifjoknh dk uke & Jh f’kojke] irk & xzke jlwykiqj] iksLV&eYykokW ck;k fHkBkbZ] ek/kkSxat tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 20&03&2013 ifjoknh] tks o”kZ 1989 esa lsokfuo`Rr gq, Fks] us tuojh] 1996 ls iqujhf{kr osrueku ds ns;d o eagxkbZ HkRrs dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr vij eq[; vf/kdkjh] ftyk iapk;r gjnksbZ dks i= fnuk¡d 07&06&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA vij eq[; vf/kdkjh us vius i= fnuk¡d 19&11&2012 }kjk tuojh] 2006 ls iqujhf{kr isa’ku o eagxkbZ jkgr dh cdk;k jkf’k :0 67100@& ds Hkqxrku dk fooj.k izLrqr djrs gq, ;g Hkh 152 voxr djk;k fd fnlEcj 1989 ls fnlEcj 1995 rFkk ekg tuojh 1998 ls ekpZ 2004 rd eagxkbZ jkgr dk Hkqxrku iwoZ esa fd;k tk pqdk gS vkSj ekg vizSy] 2004 ls fnlEcj 2005 rd eagxkbZ jkgr dh vo’ks”k /kujkf’k :0 4024@& dk Hkqxrku isa’ku [kkrs esa izsf”kr dj fn;k x;k gSA mDr Hkqxrku dh iqf”V ifjoknh us vius i= fnuk¡d 16&01&2013 esa dh vkSj ;g Hkh mYys[k fd;k fd vo’ks”k dh iqf”V djk yh tk,] fdUrq ifjoknh us okWfNr lk{;@vfHkys[k foHkkx dks miyC/k ugha djk;saA izdj.k dkyckf/kr gksus ds dkj.k ml ij dksbZ dk;Zokgh fd;k tkuk ‘ks”k u ikrs gq,] ifjokn lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4562&2011 ifjoknh dk uke & Jh f’ko ‘kadj yky] irk & e0ua0&3789] eks0ÅWpkFkksd] lk.Mh jksM] fudV lhrkiqj vkfIVdy] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 21&03&2013 ifjoknh us ;g ifjokn lsokfuo`fRrd ns;dksa dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr lgk;d vfHk;Urk] y?kq flapkbZ foHkkx] fodkl Hkou] gjnksbZ dks i= fnuk¡d 28&11&2011 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;h ftlds QyLo:i ifjoknh dks mikftZr vodk’k uxnhdj.k : 0 2]69]080@&] 90 izfr’kr th-ih-,Q- :0 6]92]456@& xszP;qVh :0&4]64]310@&] 10 izfr’kr th-ih-,Q- :0 1]02]410@&] chek :0 53]760@& dk Hkqxrku vkSj isa’ku izkf/kdkj i= fnuk¡d 24&09&2012 dks fuxZr fd;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;hA le;eku osrueku fnuk¡d 01&01&86 dks vkSj f}rh; izksUur osrueku o fnukWd 01&03&2001 ls ns; mPphd`r osrueku fnuk¡d 01&04&2001 dks iznku djus vkSj fnuk¡d 30&08&2012 }kjk flD;ksfjVh iklcqd fjyht fd;s tkus ls voxr djk;k x;kA ifjoknh us vius i= fnuk¡d 07&02&2013 esa le;eku osrueku izkIr u gksus dh f’kdk;r dh] ftl ij bl iz’kklu }kjk lsok dk izdj.k gksus ds dkj.k dksbZ Hkh vxzsRrj dk;Zokgh ugha dh tk ldh vkSj izdj.k lekIr dj fn;k x;kA 153 i=koyh la[;k & 4878&2011 ifjoknh dk uke & Jh th-ds- vxzoky] irk & 303@1] Qst nks] lksenRr fogkj] iks0&esfMdy dkyst tuin&esjBA lekfIr dk fnuk¡d & 21&03&2013 ifjoknh us ;g ifjokn izfrdwy izfof”V fujLr fd;s tkus ds ckn Hkh jksdh x;h osruo`f) Lohd`r u fd;s tkus dh f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr izeq[k lfpo] d`f”k vuqHkkx&1] mRrj izns’k ‘kklu] y[kuÅ dks i= fnuk¡d 08&12&2011 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA vuq lfpo] m0iz0 ‘kklu d`f”k vuqHkkx&1 us vius i= fnuk¡d 31&12&2012 }kjk lwfpr fd;k fd Jh th0ds0 vxzoky] ls-fu- mi d`f”k funs’kd dks muds dfu”B Jh egsUnz iky xqIrk dh mi d`f”k funs’kd ds in ij inksUufr dh frfFk ¼fnuk¡d 19&12&91½ ls m0iz0 d`f”k lsok Js.kh&1 ¼mi d`f”k funs’kd½ ds in ij iqjkus osrueku esa uks’kuy inksUufr iznku fd;s tkus dh Lohd`fr iznku dh x;h gSA mDr dh iqf”V gsrq ifjoknh dks i= izsf”kr fd;k x;k] fdUrq mUgksaus dksbZ mRrj ugha fn;kA ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks mi;qZDr mfYyf[kr jkgr izkIr gks x;h gksxh vr% izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2040&2012 ifjoknh dk uke & Jh jes’k dqekj] irk & 12] f’kokthuxj] iksLV o Fkkuk&’kkgxat] tuin&vkxjkA lekfIr dk fnuk¡d & 21&03&2013 ifjoknh us 90 izfr’kr th-ih-,Q- dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr ftyk iwfrZ vf/kdkjh] vkxjk dks i= fnukWd 17&07&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA ftyk iwfrZ vf/kdkjh us i= fnuk¡d 01&08&2012 }kjk voxr djk;k fd 90 izfr’kr 154 th-ih-,Q- dk Hkqxrku fd;k tk pqdk gS vkSj 10 izfr’kr ds laca/k esa egkys[kkdkj dks Lohd`fr gsrq Hkstk x;k gSA rnksijkUr i= fnuk¡d 22&11&2012 }kjk 10 izfr’kr dk izkf/kdkj i= :0 74]358@& dk Hkqxrku fd;s tkus dh lwpuk nh x;h] ftldh iqf”V ifjoknh us vius i= fnuk¡d 19&01&2013 esa ;g dgdj dh fd] **izkFkhZ ,oa mldk lEiw.kZ ifjokj vkidk ,oa yksd vk;qDr egksn; dk cgqr&cgqr /kU;okn nsrk gSA mTtoy Hkfo”; ds fy, gkfnZd ‘kqHkdkeuk;sa ,oa /kU;okn Lohdkj djsaA** ifjoknh dks jkgr fey tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1576&2012 ifjoknh dk uke & Jh mek’kadj feJk] irk & xzke dksbjhfMgk] iks0&’kksgjrx<+ tuin&fl)kFkZuxjA lekfIr dk fnuk¡d & 21&03&2013 ifjoknh us lsokfuo`fRrd ns;dksa dk Hkqxrku djk;s tkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr eq[; fpfdRlk vf/kdkjh] egkjktxat dks i= fnuk¡d 28&05&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA eq[; fpfdRlk vf/kdkjh us vius i= fnuk¡d 19&11&2012 esa 90 izfr’kr th-ih-,Q- :0 8]47]791@&] uxnhdj.k :0 3]06]070@&] isa’ku@miknku@jkf’kdj.k izkf/kdkj i= fnuk¡d 16&11&2012 dks fuxZr fd;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA ifjoknh dks mDr Hkqxrku dh iqf”V gsrq i= Hkstk x;k] fdUrq mUgksaus dksbZ lwpuk ugha miyC/k djk;hA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks mDr Hkqxrku izkIr gks x;k gksxk] vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 3273&2012 ifjoknh dk uke & Jh ‘;keyky] irk & 161@148 e’kdxat] rkth[kkuk] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 21&03&2013 155 ifjoknh us ;g ifjokn xzsP;qVh vkSj mikftZr vodk’k dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr izcU/k funs’kd] ;w0ih0 dksvkijsfVo ;wfu;u y[kuÅ dks i= fnuk¡d 30&10&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA ifjoknh us i= fnuk¡d 26&12&2012 }kjk bl iz’kklu ds vFkd iz;klksa ds QyLo:i mls xzsP;qVh :0 2]50]850@& vkSj uxnhdj.k vodk’k :0 2]09]980@& izkIr gks tkus dh lwpuk nhA ifjoknh dks jkgr fnykus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2033&2012 ifjokfnuh dk uke & Jherh LojkT; dqekjh] irk & 2@494] U;wckck dkykSuh fd’kuiqj] Dokjlh] tuin&vyhx<+A lekfIr dk fnuk¡d & 22&03&2013 ifjokfnuh us ;g f’kdk;r vius ifr] ftudh lsokdky esa gh e`R;q gks x;h] ds lsokfuo`fRrd ns;dksa dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr dhA ifjokn dh izfr eq[; fpfdRlkf/kdkjh] vyhx<+ dks i= fnuk¡d 23&07&2012 }kjk Hkstdj muls vk[;k ek¡xh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA foRr fu;a=d] ifjokj dY;k.k egkfuns’kky;] m0iz0 y[kuÅ us i= fnuk¡d 22&11&2012 }kjk uohu izkf/kdkj i= dh izfr layXu dj] eq[;@ofj”B dks”kkf/kdkjh] vyhx<+ dks ifjokfnuh ds iqujhf{kr miknku dk Hkqxrku djkus gsrq lwfpr fd;kA rnksijkUr ofj”B dks”kkf/kdkjh us i= fnuk¡d 28&12&2012 }kjk ifjokfnuh dks :0 39]895@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus ls voxr djk;kA i= Hkstdj] ifjokfnuh ls iqf”V djk;h x;h] fdUrq mUgksaus dksbZ mRrj ugha fn;kA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjokfnuh dks Hkqxrku fey x;k gksxk] vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrh] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1595&2012 ifjoknh dk uke & Jh jke foykl pkSgku] 156 irk & xzke cMsfj;k [kqnZ] iks0 o Fkkuk&iqjkuh cLrh] tuin&cLrhA lekfIr dk fnuk¡d&22&03&2013 ifjoknh us eagxkbZ HkRrs ds ,fj;j dk Hkqxrku djkus gsrq ;g f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr ftyk iapk;r jkt vf/kdkjh] cLrh dks i= fnuk¡d 22&05&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ek¡xh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA ftyk iapk;r jkt vf/kdkjh us i= fnuk¡d 17&01&2013 }kjk lwfpr fd;k fd dfFkr /kujkf’k =qfVo’k th0ih0,Q0 en esa tek dh x;h vkSj rn~uqlkj egkys[kkdkj ds izkf/kdkj i= ls C;kt lfgr ifjoknh dks :0 69]101@& dk Hkqxrku dj fn;k x;k gSA mDr Hkqxrku dh iqf”V gsrq ifjoknh dks i= Hkstk x;k] fdUrq mUgksaus dksbZ mRrj ugha fn;kA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks Hkqxrku fey x;k gksxk] vU;Fkk og bldk [k.Mu djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1891&2012 ifjoknh dk uke & Jh jkeohj ‘kekZ] irk & xzke uxyk [kksdy] i=ky;&ohxkSj] tuin&,VkA lekfIr dk fnuk¡d & 22&03&2013 ifjoknh us jkf’kdj.k vizkIr gksus] o”kZ 1997 esa : 11]040@& lek;kstu u djus o :0 3000@& o”kZ 1999 dh xzsP;qVh /kujkf’k jksdus] xszP;qVh :0 1]26]786 ds LFkku ij :0 1]26]591@&Hkqxrku djus] isa’ku foHkkx }kjk :0 6]153@& isa’ku tkjh djuk] tcfd foHkkx }kjk :0 14]358@& dk lek;kstu djus ds laca/k esa f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr mi funs’kd] isa’ku funs’kky;] y[kuÅ dks i= fnuk¡d 04&07&2012 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA eq[; dks”kkf/kdkjh] ,Vk us i= fnuk¡d 22&09&2011 }kjk jksdh x;h jkf’kdj.k :0 8]281@& dk Hkqxrku djus dh lwpuk izsf”kr dhA ifjoknh us i= fnuk¡d 30&10&2012 izLrqr djrs gq,] vius iwoZ dFkuksa dks iqu% nksgjk;kA pwWfd] 157 o”kZ 1997] 1999 ls lacaf/kr izdj.k dkyckf/kr vkSj lsok ds le; dVkSrh ls lacaf/kr gksus dh otg ls ml ij dksbZ dk;Zokgh djuk laHko ugha ik;k x;kA vr% izdj.k lekIr dj fn;kA i=koyh la[;k & 2225&2013 ifjoknh dk uke & Mk0 izHkkdj f}osnh] irk & 87@59 f=ikBh Hkou] fjlkynkj ikdZ] dSljckx] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 22&03&2013 ifjoknh us ;g ifjokn iqujhf{kr isa’ku vkfn ds Hkqxrku gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr vij eq[; vf/kdkjh] ftyk iapk;r] dq’khuxj dks i= fnuk¡d 09&12&2010 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA vij eq[; vf/kdkjh mijksDr us i= fnuk¡d 21&12&2012 }kjk lwfpr fd;k fd Lohd`r vkuqrksf”kr :0 6]27]640@&] lsysD’ku xzsM dk ,fj;j :0 62]591@&]lsysD’ku xzsM ds vk/kkj ij vftZr vodk’k :0 15]250@&] lkewfgd thou chek :0 22]595@& dk Hkqxrku fd;k tk pqdk gS vkSj ekfld isa’ku dk Hkqxrku fd;k tk jgk gSA mDr dh iqf”V gsrq ifjoknh dks i= Hkstk x;k] fdUrq mUgksaus dksbZ mRrj ugha fn;kA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks mi;qZDr mfYyf[kr /kujkf’k izkIr gks x;h gksxh] vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 5336&2011 ifjoknh dk uke & Jh bUnz Lo:i tSu] irk & 23] vkj0ds0 iqje] fudV&VSxksj uxj] n;kyckx] tuin&vkxjkA lekfIr dk fnuk¡d & 11&04&2013 ifjoknh us isa’ku ,oa xzsP;qVh vuko’;d :i ls xyr fu/kkZj.k fd;s tkus dh f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr mi funs’kd] isa’ku funs’kky; dks i= fnuk¡d 04&01&2012 ds lkFk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h 158 vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA funs’kd isa’ku us i= fnuk¡d 29&01&2013 }kjk iqujhf{kr isa’ku] miknku jkf’kdj.k dk izkf/kdj.k&i= fnuk¡d 07&11&2012 dks fuxZr dj fn;s tkus dh lwpuk izsf”kr dh] ftldh iqf”V ifjoknh us vius i= fnuk¡d 20&02&13 esa djrs gq,] vdkj.k jksdh x;h /kujkf’k dk C;kt fnykus dk vuqjks/k fd;kA bl iz’kklu } kjk C;kt fnyk;k tkuk laHko u ikrs gq,] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 364&2012 ifjokfnuh dk uke & Jherh feFkys’k dqekjh] irk & Lojkt dkWyksuh xyh ua0&3] tuin&ck¡nkA lekfIr dk fnuk¡d & 11&04&2013 ifjokfnuh us ;g f’kdk;r vius ifr ds lsokfuo`fRrd ykHk fnykus ds laca/k esa izLrqr dhA ifjokn dh izfr eq[; ys[kk ijh{kk vf/kdkjh] lgdkjh lfefr;k¡ ,oa iapk;rsa] y[kuÅ dks Hkstdj] vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA foHkkx us ifjokfnuh dks izksUur osrueku dk ,fj;j :0&1]88]968@&] vo’ks”k osru :0 6]496@&] vftZr vodk’k 3]90]960@&] ;k=k HkRrk 761@&] LFkkukUrj.k ;k=k HkRrk 13]035@& vkSj iapLFkkuh; dk;kZy; ;k=k HkRrk :0 500@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus dh lwpuk izsf”kr dhA ifjokfnuh us i= fnuk¡d 28&05&2012 esa Hkqxrku izkfIr dh iqf”V djrs gq,] edku fdjk;s ds vUrj dh /kujkf’k :0 715@& dh dVkSrh ds laca/k esa vkifRr izLrqr dhA ftyk ys[kk ijh{kk vf/kdkjh] ckWnk us i= fnuk¡d 28&01&2013 esa :0 715@& dk Hkqxrku ns; u gksus dk mYys[k fd;kA ‘ks”k leLr ns;dksa dk Hkqxrku gks tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4617&2011 ifjoknh dk uke & Jh d`”.k xksiky f=osnh] irk & e0ua0 ch&500 vkokl fodkl bfUnjkuxj dkyksuh] tuin&jk;cjsyhA 159 lekfIr dk fnuk¡d & 11&03&2013 ifjoknh us vius iq= ds bykt esa O;; gq;h /kujkf’k :0 2]23]044@& ‘kklu Lohd`fr mijkUr Hkh Hkqxrku u djus ds laca/k esa f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr funs’kd] izf’k{k.k ,oa lsok;kstu] m0iz0 y[kuÅ dks Hkstdj vk[;k ek¡xh x;h vkSj vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA la;qDr funs’kd ¼iz’kklu½] izf’k{k.k ,oa lsok;kstu us vius i= fnuk¡d 30&11&2012 }kjk ifjoknh dks fpfdRlk O;; izfriwfrZ /kujkf’k :0 2]23]044@& dk Hkqxrku psd } kjk dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;h] ftldh iqf”V ifjoknh us ;g dgdj dh fd] *vkids iz’kklu }kjk izkFkhZ dks fof/kd U;k; izkIr gqvk] blds fy, Lo;a rFkk esjk ifjokj vkidk vkHkkjh gSA* ifjoknh dks fpfdRlk izfriwfrZ dh iw.kZ jkf’k fnykus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 3237&2012 ifjoknh dk uke & Jh v’kQhZ yky nhf{kr] irk & xzke&iVuk] iksLV&f’kojktiqj] tuin&y[kheiqj[khjhA lekfIr dk fnuk¡d & 11&03&2013 lsokfuo`Rr ifjoknh us isa’ku Lohd`r u fd;s tkus dh f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr ch0,l0,0] y[kheiqj [khjh dks Hkstdj vk[;k ek¡xh x;h vkSj izdj.k esa vfxze dk;Zokgh dh x;hA ftyk csfld f’k{kk vf/kdkjh] y[kheiqj [khjh us vius i= fnuk¡d 16&01&2013 }kjk ifjoknh dh iw.kZ isa’ku Lohd`r djus dh lwpuk lfgr] tkjh izkf/kdkj&i= dh Nk;kizfr layXu dj izsf”kr dhA Hkqxrku iqf”V gsrq Hksts x;s i= ds lUnHkZ esa ifjoknh us dksbZ lwpuk ugha miyC/k djk;hA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks Hkqxrku izkIr gks x;k gksxk] vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1602&2011 ifjoknh dk uke & Jh j?kqohj izlkn xqIrk] irk & eqgYyk&izrkiuxj] ;equkikj] rglhy&egkou] 160 tuin&eFkqjkA lekfIr dk fnuk¡d & 10&04&2013 ifjoknh] tks fnuk¡d 31&01&2000 dks lsokfuo`Rr gq,] us fnuk¡d 01&01&1996 ls p;u osrueku o fnuk¡d 01&01&2000 ls izFke osrueku u nsus ds laca/k esa f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr ch,l,0 eFkqjk dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj vfxze dk;Zokgh dh x;hA vfUre :i ls la;qDr f’k{kk funs’kd] vkxjk e.My vkxjk us i= fnuk¡d 22&01&2013 } kjk isa’ku] miknku dk la’kks/ku dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;hA mDr i= dh izfr Hkstdj] ifjoknh ls iqf”V djk;h x;h] fdUrq mlus dksbZ mRrj ugha fn;kA lwpuk ds vHkko esa izdj.k bl iz’kklu esa lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 760&2012 ifjoknh dk uke & Jh mek’kadj] irk & xzke o iksLV&xksM+okxksuh] Fkkuk&vrjkSyh] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 10&03&2013 ifjoknh us o”kZ 1978 dh varfje lgk;rk] o”kZ 1986 esa iqujhf{kr osrueku] vxLr o flrEcj 1992 dk osru o 10@1992 ls igys dk eagxkbZ HkRrk o NBs osruk;ksx } kjk c<+kbZ x;h isa’ku dk Hkqxrku fnykus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA vij eq[; vf/kdkjh] ftyk iapk;r] gjnksbZ dks i= fnuk¡d 27&02&2012 }kjk ifjokn dh izfr Hkstdj vk[;k ek¡xh x;h vkSj izdj.k esa vfxze dk;Zokgh dh x;hA vij eq[; vf/kdkjh us i= fnuk¡d 18&04&2012 esa lwfpr fd;k fd vUrfje lgk;rk dk Hkqxrku iwoZ esa rFkk o”kZ 1986 esa iqujhf{kr osrueku dh cdk;k /kujkf’k :0 13]502-20 dk Hkqxrku ifjoknh dks fd;k tk pqdk gSA rnksijkUr vij eq[; vf/kdkjh us i= fnuk¡d 11&03&2013 }kjk iqujhf{kr isa’ku dh cdk;k jkf’k :0 88]258@& ftls pkj fd’r esa Hkqxrku dk fu.kZ; fy;k x;k&igyh fd’r :0&23]000@&] f}rh; fd’r :0 21]800@& dk Hkqxrku fd;k tk pqdk gS rFkk r`rh; fd’r tqykbZ esa Hkqxrku djus dh lwpuk izsf”kr dh x;hA vxLr&flrEcj 1992 161 dk cdk;k osru lsok laca/kh izdj.k gksus dh otg ls ml ij dksbZ dk;Zokgh djuk laHko u ikrs gq,] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 3934&2012 ifjoknh dk uke & Jh lrh’k pUnz ‘kekZ] irk & 577] ‘kkfUr Hkou fudV f’ko efUnj] ubZ cLrh] tuin&fctukSj ¼m0iz0½A lekfIr dk fnuk¡d & 22&04&2013 ifjoknh us fpfdRlk O;; izfriwfrZ dk Hkqxrku u fd;s tkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr ,Mh’kuy dfe’uj] xzsM&1] okf.kT;dj] eqjknkckn dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj vfxze dk;Zokgh dh x;hA bl iz’kklu ds iz;kl ls ifjoknh dks :0 22]093@& dk Hkqxrku djk fn;k x;k] ftldh iqf”V ifjoknh us vius i= fnuk¡d 14&03&2013 esa ;g dgrs gq, dh fd] *esjs vo’ks”k :i;ksa 22]093@& dk Hkqxrku dj fn;k x;k gS] ftlds fy, eSa vkidk vR;ar vkHkkjh gw¡A* ifjoknh dh f’kdk;r dk fujkdj.k gks tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 85&2012 ifjoknh dk uke & Jh vkse izdk’k ik.Ms;] irk & lh-ds-&65@143&1] cMh fi;jh] tuin&okjk.klhA lekfIr dk fnuk¡d & 22&04&2013 ifjoknh us th-ih-,Q- vfUre dk Hkqxrku u fd;s tkus ds laca/k esa f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr ftyk fo|ky; fujh{kd] pUnkSyh dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA ftyk fo|ky; fujh{kd us vius i= fnuk¡d 16&01&2013 }kjk :0 79]867@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;hA mDr dh iqf”V gsrq ifjoknh dks i= Hkstk x;k] fdUrq mUgksaus dksbZ mRrj ugha fn;kA vr % ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks Hkqxrku izkIr gks x;k gksxk] vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA 162 i=koyh la[;k & 3837&2011 ifjoknh dk uke & Jh mn;ohj flag]¼f’k{kk fe=½ irk & fuoklh uxyk xaxs ekStk] oNjksbZ] tuin&bVkokA lekfIr dk fnuk¡d & 22&04&2013 ifjoknh rFkk vU; f’k{kkfe=ksa }kjk mUgsa uoEcj] 2010 ls ekuns; dk Hkqxrku u fd;s tkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dh x;hA ifjokn dh izfr ftyk csfld f’k{kk vf/kdkjh] bVkok dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj vfxze dk;Zokgh dh x;h] ftlds lkis{k foHkkx }kjk ;g lwfpr fd;k x;k fd ctV u izkIr gksus dh otg ls Hkqxrku ugha fd;k tk ldkA ch0,l0,0] bVkok us i= fnuk¡d 05&02&2013 }kjk ;g voxr djk;k fd ekg fnlEcj] 2012 rd lHkh f’k{kkfe=ksa dk Hkqxrku dj fn;k x;k gS] ftldh iqf”V gsrq ifjoknh dks i= Hkstk x;k] fdUrq mUgksaus dksbZ mRrj ugha fn;kA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks Hkqxrku izkIr gks x;k gksxk] vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 290&2010 ifjoknh dk uke & Jh lfPpnkuUn f=ikBh] irk & xzke&HkViqjok] iks0&cl[kkjh] ijxuk&fcMgj] rg0&Vk.Mk tuin&vEcsMdjuxjA lekfIr dk fnuk¡d & 22&04&2013 ifjoknh us vius lsokfuo`Rrd ns;dksa ds Hkqxrku gsrq ;g f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr ftyk iapk;r jkt vf/kdkjh] vEcsMdjuxj dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA ftyk iapk;r jkt vf/kdkjh mijksDr }kjk ifjoknh dks izksUur osrueku :0 4900@&] izksUur osrueku dh ‘ks”k jkf’k :0 31]398@&] fpfdRlk vodk’k osru :0 1]24]242@&] 10 izfr’kr th-ih-,Q- :0 58]496@&] Mh-,- ,fj;j :0 12]405@& vkSj NBs osruk;ksx dk vfrfjDr vo’ks”k osru :0 54]313@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;h x;h] ftldh 163 iqf”V gsrq ifjoknh dks i= Hkstk x;k] fdUrq mlus dksbZ lwpuk ugha HksthA lwpuk ds vHkko esa dksbZ dk;Zokgh fd;k tkuk ‘ks”k u ikrs gq,] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 3353&2011 ifjokfnuh dk uke & Jherh feFkys’k dqekjh nqcs] irk & e0ua0&336] ,drk dkWyksuh] vkSjS;k jksM] tuin&bVkokA lekfIr dk fnuk¡d & 18&04&2013 ifjokfnuh us vius ifr ds lsokfuo`fRrd ns;dksa dk Hkqxrku djkus rFkk mldk ekufld mRihM+u djus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr vf/k’kklh vfHk;Urk] uydwi [k.M izFke] bVkok dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj vfxze dk;Zokgh dh x;hA la;qDr lfpo] m0iz0 ‘kklu] flapkbZ ¼;kWf=d½ vuqHkkx] y[kuÅ us i= fnuk¡d 04&07&2012 }kjk lwfpr fd;k fd mRihM+u o ekufld ruko ls lacaf/kr vkjksi esa tkWpksijkUr vf/k’kklh vfHk;Urk dks ifjfuUnk izfof”V ls nf.Mr fd;k x;kA fofHkUu i=ksa }kjk ifjoknh dks isa’ku :0 7340@&] xzsP;qVh 3]51]219@& jkf’kdj.k :0 2]85]133@&] vkSj LFkkukUrj.k ;k=k HkRrk :0 3670@& dk Hkqxrku djus dh lwpuk nh x;hA Hkqxrku dh iqf”V djrs gq, ifjokfnuh us ;g dFku fd;k fd mlds ifr dks vuko’;d :i ls fuyfEcr dj] ,d vfrfjDr osruo`f) ls nf.Mr fd;k x;kA lsok laca/kh izdj.k gksus ds dkj.k bl ij dksbZ dk;Zokgh ugha dh x;h vkSj izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 568&2012 ifjoknh dk uke & Jh eqUuh yky oekZ] irk & 10] dks;yckx dkykSuh] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 22&04&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r vius lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr dhA 164 ifjokn dh izfr vf/k’kklh vf/kdkjh] uxj ikfydk ifj”kn] gjnksbZ dks Hkstdj muls vk[;k ek¡xh x;h vkSj vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA ifjoknh dks isa’ku :0 5000$vuqeU; eagxkbZ jkgr] xzsP;qVh 2]68]910@&] o”kZ 1996 ls fnuk¡d 31&01&2010 rd dk c<+k eagxkbZ HkRrk ,fj;j :0 26]446@&] ,-lh-ih- lsysD’ku xzsM dk ,fj;j 6]896@& :0 Mh0,0 ,fj;j :0 19]550@& NBs is deh’ku dk ,fj;j :0 89]350@& ds Hkqxrku dh lwpuk foHkkx us vius i=ksa } kjk miyC/k djk;h] ftldh iqf”V ifjoknh us vius i= fnuk¡d 05&01&13 esa dh vkSj foyEc ls gq, Hkqxrku gsrq C;kt o o”kZ 1986 o 2001 dk vo’ks”k osru fnykus dk vkxzg fd;kA C;kt fnykuk] {ks=kf/kdkj esa u gksus vkSj vo’ks”k osru dk izdj.k lsok laca/kh gksus ds dkj.k dksbZ dk;Zokgh ugha dh tk ldhA mDr ds vfrfjDr ifjoknh us , 0lh0ih0 O;oLFkk dk ykHk fnykus dk Hkh vuqjks/k fd;kA vf/k’kklh vf/kdkjh] uxj ikfydk ifj”kn gjnksbZ us i= fnuk¡d 20&03&2013 }kjk ;g voxr djk;k fd jkT; ljdkj ds dfeZ;ksa ds leku ,0lh0ih0 nsus dk izdj.k ‘kklu esa yfEcr gS] uohu vkns’k izkIr gksus ij ykHk fn;k tk;sxkA bl izdkj ifjoknh dks jkgr fnyk fn, tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 3181&2011 ifjoknh dk uke & Jh /kuUt; flag] irk & xzke ia0&bVgqvk ¼[ktqgk iV~Vh½] iks0&lqrkSyh] Fkk0&gqtwjiqj] tuin&cgjkbpA lekfIr dk fnuk¡d & 22&05&2013 ifjoknh }kjk LFky ij xq.koRrk o ekudksa ds vuq:i dksbZ dk;Z u djkdj] ljdkjh /ku ds nq:i;ksx dj vkil esa canjckWV ds laca/k esa ;g vfHkdFku izLrqr fd;k x;kA ifjokn dh izfr ftykf/kdkjh] cgjkbp dks i= fnuk¡d 20&10&2011 }kjk Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA eq[; fodkl vf/kdkjh ,oa lgk;d vfHk;Urk] Mh0vkj0Mh0,0 }kjk la;qDr :i ls lEikfnr dh x;h tk¡p esa dqy 95]708@& :0 ‘kkldh; /ku dk nq:i;ksx ik;s tkus ij xzke fodkl vf/kdkjh ls olwyh ds vkns’k ikfjr gq,] ftlesa eujsxk [kkrs esa :0 33]149@& dk 1@2 Hkkx : 1650 16574-50 rFkk xzke iapk;r ds jkT; foRr ds [kkrs esa :0 62]559@& dk 1@2 Hkkx :0 31]279@& tek djus ds vkns’k fn, x;s rFkk vkjksih vf/kdkjh dh ,d osruo`f) ckf/kr dj] izfrdwy izfof”V Hkh iznku dh x;hA bl izdkj f’kdk;r ds vk/kkj ij vkjksih dks nf.Mr dj fn;s tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 567&2012 ifjoknh dk uke & Jh vo/ks’k dqekj] irk & fuoklh&1420@,0@4] guqeUr fcgkj] /kksfcu iqjok] ukScLrk tuin&dkuiqjA lekfIr dk fnuk¡d & 27&05&2013 ifjoknh }kjk [kuu fyfid ds fo:) ;g vfHkdFku izLrqr fd;k x;k fd mlds uke ls ijfeV Lohd`r djkds] [kuu fyfid vius fo’oklik= O;fDr;ksa ls [kuu dk;Z ¼leryhdj.k½ djk jgs gaSA ftykf/kdkjh] mUuko us i= fnuk¡d 25&09&2012 }kjk lwfpr fd;k fd ifjoknh }kjk dh x;h f’kdk;r lgh ik;h x;h gS vkSj vkjksih ds fo:) dk;Zokgh gsrq funs’kd HkwrRo ,oa [kfudeZ dks fjiksVZ Hkst nh x;h gSA funs’kd] HkwrRo ,oa [kfudeZ funs’kky; us i= fnuk¡d 10&12&2012 }kjk voxr djk;k fd vkjksih dks fuyfEcr dj] lacaf/kr iVy lgk;d dks izfrdwy izfof”V nsrs gq, psrkouh fuxZr dh x;h gSA rnksijkUr~ funs’kd] HkwrRo us i= fnuk¡d 14&03&2013 } kjk [kfut fyfid dks ifjfuUnk izfof”V nsus rFkk ,d o”kZ dh vof/k dh vLFkk;h osruo`f) ij jksd yxkdj nf.Mr djus dh lwpuk nhA bl izdkj f’kdk;r dk lek/kku gks tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 5491&2011 ifjoknh dk uke & Jh jke izdk’k f=osnh] irk & e0ua0&3@711] fo”.kqiqjh] dk’khukFk dh xyh] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 10&06&2013 166 ifjoknh }kjk ;g ifjokn lsokfuo`fRrd ns;dksa ds laca/k esa izLrqr fd;k x;kA ifjokn dh izfr lfpo] iapk;rh jkt] vuq0&2] m0iz0 ‘kklu y[kuÅ dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls ifjoknh dks iqujhf{kr osru dk 40% :0 56]778@& vkSj 60% :0 85]188@&] c<+s gq, eagxkbZ HkRrs dk Hkqxrku osru ds lkFk] uxnhdj.k jkf’k :0 2]39]000@&] NBs is deh’ku ds ,fj;j :0 62]950@& dh izFke fd’r :0 31]475@& dk Hkqxrku laHko gks ldkA oS;fDrd osrueku gsrq fy[ks tkus ij voxr djk;k x;k fd ifjoknh ik=rk ifjf/k esa ugha vkrs gSaA ifjoknh dks ;FkklaHko jkgr fnyk fn;s tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2467&2012 ifjoknh dk uke & Jh jke cgknqj vfXugks=h] irk & 545] ds-,-@ih-,u-&032 ,u xk;=h fogkj ¼ujir [ksM+k½] fudV ikjk Fkkuk] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 10&06&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r =qfViw.kZ osru fu/kkZj.k ds QyLo:i ekuuh; U;k;ky; }kjk vknsf’kr C;kt dh /kujkf’k dk Hkqxrku u fd;s tkus ds laca/k esa izLrqr dhA foRr fu;a=d] fpfdRlk ,oa LokLF; lsok;sa y[kuÅ dks i= Hkstdj fLFkfr Kkr dh x;h vkSj izdj.k esa vxsRrj dk;Zokgh dh x;hA eq[; fpfdRlkf/kdkjh] Qrsgiqj us ifjoknh ds uxnhdj.k :0 10]857@& vkSj C;kt dh /kujfk’k :0 10]493@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus dh lwpuk nhA i= Hkstdj ifjoknh ls iqf”V djk;h x;h] fdUrq mlus dksbZ lwpuk ugha miyC/k djk;h vkSj izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 3618&2012 ifjoknh dk uke & Mk0 jke flag] irk & 10@90] bfUnjk uxj] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 11&06&2013 167 ifjoknh us ;g f’kdk;r fpfdRlk O;; izfriwfrZ djkus ds laca/k esa izLrqr fd;kA egkfuns’kd] fpfdRlk ,oa LokLF; y[kuÅ dks ifjokn dh izfr Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA lh,evks y[kuÅ us fpfdRlk O;; izfriwfrZ :0 3028@&] : 0 4366@& vkSj :0 2]39]550@& dk Hkqxrkukns’k fuxZr dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;h] ftlds lUnHkZ esa ifjoknh dks iqf”V gsrq i= Hkstk x;kA dksbZ mRrj u vkus ij ifjokn lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1742&2011 ifjoknh dk uke & Jh jk/ks’;ke vxzoky] irk & eksgYyk eVdksVk] dLck o rg0 fldUnjkÅ] tuin&egkek;kuxjA lekfIr dk fnuk¡d & 10&06&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r vius lsokfuo`Rr ns;dksa ds Hkqxrku gsrq izLrqr dhA ifjokn dh izfr fpfdRlk v/kh{kd] lkeqnkf;d LokLF; dsUnz] fldUnjkÅ dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls ifjoknh dks izksUur osrueku dh vUrj /kujkf’k :0 93]590@&] ,fj;j vo’ks”k osru :0 57]040@& vkSj NBs osruk;ksx ,fj;j 80 izfr’kr ds Hkqxrku dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA ifjoknh dks ;FkklaHko jkgr fnyk fn, tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 912&2012 ifjoknh dk uke & Jh ‘;kSjrh yky] irk & xzke o iksLV&tqxluk] Fkkuk&cYnso] tuin&eFkqjkA lekfIr dk fnuk¡d & 11&06&2013 ifjoknh pdcUnhdrkZ ds in ls lsokfuo`Rr gqvk FkkA mlus ;g ifjokn lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr ftykf/kdkjh] eFkqjk dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA bl iz’kklu ds iz;kl ls ifjoknh dks isa’ku :0 1682]584@& $ Mh0,0] xzsP;qVh :0 3]50]947@&] uxnhdj.k : 0 2]37]930] iw.kZ chek /kujkf’k vkSj thih,Q :0 2]12]062 @& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA ifjoknh us vius i= fnuk¡d 29&08&2012 esa xyr osru fu/kkZj.k fd;s tkus dk mYys[k fd;k] lsok laca/kh izdj.k gksus ds dkj.k mlesa gLr{ksi fd;k tkuk laHko u ikrs gq, izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1625&2009 ifjoknh dk uke & Jh lS;;n vuoj vgen] irk & izkFkfed LokLF; dsUnz] QwycsgM+ tuin&y[kheiqj [khjhA lekfIr dk fnuk¡d & 12&06&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r vo’ks”k osru] osrueku o fpfdRlk izfriwfrZ dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa izLrqr dhA eq[; fpfdRlk vf/kdkjh] [khjh dks i= Hkstdj fLFkfr Kkr dh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;h] ftlds ifj.kkeLo:i ifjoknh dh jksdh x;h osruo`f) :0 12]719@&] ,-lh-ih- dk ykHk :0 32]508@&] cksul o”kZ 2009&10 :0 3]954@& fnuk¡d 24&08&09 dk osru :0 7]787@& fpfdRlk vodk’k o jksdk x;k osru 2009 o vo’ks”k osru o`f) dh en esa :0 3]46]122@& vkSj 58]633@& rFkk fpfdRlk izfriwfrZ :0 3]02]956@&] 49]654@& dk Hkqxrku djk;k x;kA mDr /kujkf’k izkfIr dh iqf”V gsrq ifjoknh dks i= Hkstk x;k] fdUrq mlus dksbZ mRrj ugha fn;kA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks Hkqxrku izkIr gks x;k gksxk vU;Fkk og bldk [k.Mu djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1335&2012 ifjoknh dk uke & Jh jk/kkd`”.k ;kno] irk & ch@14] vkQhllZ dkyksuh] jkoriqj tuin&dkuiqj uxjA lekfIr dk fnuk¡d & 10&06&2013 ;g f’kdk;r ifjoknh us vius lsokfuo`Rr ns;dksa ds Hkqxrku gsrq izLrqr dhA funs’kd] izf’k{k.k ,oa lsok;kstu funs’kky; y[kuÅ dks ifjokn dh izfr Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls ifjoknh 169 dks izksUur osrueku o lsysD’ku xzsM] 300 fnu dk vodk’k uxnhdj.k] tqykbZ 2006 ls flrEcj 2007 rd vo’ks”k ,fj;j :0 700@&] th0ih0,Q0 :0 1]51]671@&] o ekpZ 2001 ls fnlEcj 2005 rd :0 67]733@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA bl izdkj ifjoknh dks jkgr fnyk fn, tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 599&2008 ifjoknh dk uke & Jherh ehjk lDlsuk] irk & 123] vkokl fodkl dkyksuh] vaxwjh ckx] tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 11&06&2013 ifjokfnuh us ;g f’kdk;r iqujhf{kr osrueku o iqujhf{kr isa’ku u fn, tkus ds laca/k esa izLrqr dhA ifjokn dh izfr jftLVªkj o foRr fu;a=d] ujsUnz nso d`f”k ,oa izkS|ksfxd fo’ofo|ky;] QStkckn dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA lacaf/kr vf/kdkjh us iqujhf{kr osrueku Lohd`r djus rFkk ifjokfnuh ds iqujhf{kr isa’ku dk izkf/kdkj&i= fuxZr dj fn, tkus dh lwpuk izsf”kr dhA i= Hkstdj ifjokfnuh ls iqf”V djk;h x;h fdUrq mlus dksbZ mRrj ugha fn;k vr% izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1973&2012 ifjoknh dk uke & Jh Qs: flag] irk & xzke o iksLV&jksfgyk ¼jfonkl uxj½] tuin&Q:Z[kkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 13&06&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r osru ,fj;j fcy vkfn ds Hkqxrku gsrq izLrqr dhA ifjokn dh izfr vf/k’kklh vfHk;Urk] fo|qr izs”k.k [k.M] bVkok dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA ifj.kkeLo:i ifjoknh dks vuqxzg jkf’k :0 3454@& vkSj osru ,fj;j ekg 9@12 :0 1]37]960@& dk Hkqxrku dj fn, tkus dh lwpuk izsf”kr dh x;hA ifjoknh us vius i= esa bl iz’kklu dk /kU;okn izdV fd;kA 170 i=koyh la[;k & 3206&2012 ifjoknh dk uke & Jh Bkdqj izlkn ik.Ms;] irk & jke?kkV oaf[kjk eafnj] v;ks/;k tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 13&06&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r :0 2]58]733@& iqujhf{kr cdk;s dk Hkqxrku u fd, tkus ds laca/k esa izLrqr dhA vf/k’kklh vf/kdkjh] uxj ikfydk ifj”kn] v;ks/;k dks ifjokn dh izfr Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA vf/k’kklh vf/kdkjh us lwfpr fd;k fd ekg vxLr] 2012 ls ifjoknh dks fu;fer iqujhf{kr isa’ku dk Hkqxrku fd;k tk jgk gS vkSj vUrr% vius i= fnuk¡d 22&03&13 }kjk ;g voxr djk;k fd ifjoknh dks ekg Qjojh 2013 rd lEiw.kZ iqujhf{kr isa’ku dk Hkqxrku dj fn;k x;k gSA iqf”V gsrq ifjoknh dks Hksts x;s i= ds lUnHkZ esa lwpuk u izkIr gksus ij izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1297&2012 ifjoknh dk uke & Jh izHkkdkUr ik.Ms;] irk & in~e foyk] dkUrh uxj] ukdk pqaxh] tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 13&06&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r isa’ku o osru dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr dhA ifjokn dh izfr iz’kklfud vf/kdkjh] ujsUnz nso d`f”k fo’ofo|ky;] QStkckn dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA Qyr% ifjoknh dks isa’ku :0 5]238@& $jkgr dk izkf/kdkj&i= fuxZr dj fn;k x;k] ftldh izkfIr dh iqf”V djrs gq, ifjoknh us xzsP;qVh fnyk;s tkus dk vuqjks/k fd;kA xzsP;qVh ds laca/k esa ;g lwfpr fd;k x;k fd ifjoknh o”kZ 2004 esa lsokfuo`Rr gq, gSa rFkk ‘kklukns’kkuqlkj fnuk¡d 01&01&2006 ds iwoZ ds isa’kujksa dks xzsP;qVh dh lqfo/kk dk izko/kku ugha gSA vr% dksbZ dk;Zokgh ‘ks”k u ikrs gq, izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1104&2012 171 ifjoknh dk uke & Jh jes’k pUnz xqIrk] irk & xyh ua0&4] vkn’kZuxj] eS.Mw jksM] tuin&gkFkjl ¼egkek;kuxj½A lekfIr dk fnuk¡d & 13&06&2013 ifjoknh us fofHkUu enksa esa dqy :0 2]37]774@&vo’ks”k dk Hkqxrku u fd;s tkus dh f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr eq[; fpfdRlkf/kdkjh] egkek;kuxj dks Hkstdj fLFkfr Kkr dh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA bl iz’kklu ds iz;kl ls foRr fu;a=d ds }kjk ctV vkoaVu fd;k x;k vkSj vUrr% ifjoknh dks lh,evks gkFkjl } kjk lHkh ns;d dqy :0 2]41]223@& dk Hkqxrku dj fn;k x;kA Hkqxrku izkfIr dh iqf”V gsrq izsf”kr i= ds dze esa ifjoknh us dksbZ mRrj ugha fn;k] vr% izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4840&2012 ifjoknh dk uke & Jherh fueZyk ‘kqDyk] irk & 7@15@333@507 psyk Nkouh] othjxat] tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 13&06&2013 ifjokfnuh us isa’ku u fn;s tkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr funs’kd] HkwxHkZ ty foHkkx] y[kuÅ dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA ifj.kkeLo:i ifjokfnuh dk isa’ku izkf/kdkj i= fuxZr dj fn;k x;k ftlds vuqlkj isa’ku jkf’kdj.k ds i'pkr~ : 0 5110@& $ jkgr] xzsP;qVh :0 4]16]081@& o isa’ku jkf’kdj.k :0 3]24]367@& dk Hkqxrku fd;k x;kA i= Hkstdj ifjokfnuh ls iqf”V djk;h x;h] fdUrq mlus dksbZ mRrj ugha fn;kA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjokfnuh dks Hkqxrku izkIr gks x;k gksxk] vU;Fkk og [k.Mu djrh] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1683&2012 ifjoknh dk uke & Jh vt;iky flag iaokj] 172 irk & xzke ,ye] ij0 o Fkk0&dka/kyk] iksLV & [kkl] eks0&xkW/khuxj] rglhy ‘kkeyh] tuin&izcq)uxjA lekfIr dk fnuk¡d & 13&06&2013 ifjoknh us LFkkukUrj.k ;k=k HkRrk o fuokZpu ;k=k HkRrk u fn;s tkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr dek.MsUV] ftyk izf’k{k.k dsUnz gksexkMZ~l] esjB dks Hkstdj fLFkfr Kkr dh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA lacf/kr vf/kdkjh }kjk ifjoknh ds LFkkukUrj.k HkRrk :0 4]270@& vkSj fuokZpu ;k=k HkRrk :0 961@& ds Hkqxrku dh lwpuk ifjoknh }kjk mDr /kujkf’k dh izkfIr lfgr miyC/k djk;h x;hA bl izdkj ifjoknh dh f’kdk;r dk fuokj.k gks tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2573&2011 ifjoknh dk uke & Jh lEiw.kkZuUn nhf{kr] irk & ’kkL=h uxj] :jk] tuin&jekckbZuxjA lekfIr dk fnuk¡d & 17&06&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r ih0,Q0 dh /kujkf’k :0 50]597@& dk Hkqxrku u fd;s tkus ds laca/k esa izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk i=kpkj ds ifj.kkeLo:i lacaf/kr vf/kdkjh us ifjoknh ls :0 2]550@& dh dVkSrh dj] ‘ks”k ih0,Q0 /kujkf’k :0 47]807@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;hA i= Hkstdj ifjoknh ls mDr Hkqxrku izkfIr dh iqf”V djk;h x;h] fdUrq mlus dksbZ mRrj u fn;kA lwpuk ds vHkko es izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 862&2012 ifjoknh dk uke & Jh jkts’k dqekj xxZ] irk & lh&20] 21] bUMfLVª;y LVsV] vyhx<+ jksM] gkFkjl tuin&egkek;kuxjA lekfIr dk fnuk¡d & 13&06&2013 173 ifjoknh us ;g f’kdk;r NBsa osru vk;ksx ds iqujhf{kr osrueku dk Hkqxrku u fd, tkus ds laca/k esa izLrqr dhA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls foRr fu;=ad ls ctV vkoaVu djk;k x;k x;kA vUrr% eq[; fpfdRlk vf/kdkjh] gkFkjl ds ek/;e ls ifjoknh ds NBs osrueku ,fj;j :0 69]662@&dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA ifjoknh us vius i= fnuk¡d 06&06&2013 }kjk bl iz’kklu dk vkHkkj izdV fd;kA i=koyh la[;k & 2218&2012 ifjoknh dk uke & Jh ykyrk izlkn f}osnh] irk & 441@ih0Vh0@260 iqjkuk rksi[kkuk] cjh jksM] ckykxat tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 14&06&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr dhA ifjokn dh izfr ftyk iapk;r jkt vf/kdkjh] gjnksbZ dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA QyLo:i ifjoknh dks isa’ku :0 6872@& $ Mh0,0] jkf’kdj.k :0 4]50]539@& xzsP;qVh :0 5]70]801@& th0ih0,Q0 :0 7]26]582@&] vo’ks”k osru :0 46]612@& rFkk fuyEcu HkRrk :0 35]037@& dk Hkqxrku dj fn, tkus dh lwpuk lacaf/kr vf/kdkjh }kjk nh x;hA Hkqxrku dh iqf”V gsrq ifjoknh dks i= Hkstk x;k] fdUrq mlus dksbZ mRrj ugha fn;k] vr% izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2296&2012 ifjoknh dk uke & Jh izgykn flag pkSgku] irk & xzke o iksLV&cjgu] rglhy&,rekn~iqj] tuin&vkxjkA lekfIr dk fnuk¡d & 17&06&2013 ifjoknh us ;g ifjokn lsokfuo`fRrd ns;dksa dk Hkqxrku u fd;s tkus ds laca/k esa izLrqr fd;kA Hkwfe laj{k.k vf/kdkjh] yfyriqj dks ifjokn dh izfr Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA ifj.kkeLo:i i= fnuk¡d 12&02&2013 }kjk lacaf/kr vf/kdkjh us ifjoknh dks isa’ku :0 5778@& $ jkgr] xszP;qVh :0 4]46]832@& 174 jkf’kdj.k :0 3]68]690@& dk Hkqxrku dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;hA i= Hkstdj ifjoknh ls iqf”V djk;h x;h] fdUrq mlus dksbZ mRrj ugha fn;k] vr% izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 491&2012 ifjoknh dk uke & Jh vej ukFk flag] irk & pUnzek uxj dkykSuh] iksLV&dUnok] tuin&okjk.klhA lekfIr dk fnuk¡d & 17&06&2013 ifjoknh us lsokfuo`frd ns;dksa dk Hkqxrku u fd;s tkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA ifjokn dh izfr vf/k’kklh vfHk;Urk] uydwi vuqj{k.k [k.M] Hknksgh ¼lar jfonkl uxj½ dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA ifj.kkeLo:i ifjoknh dh isa’ku :0 5820@& $ Mh0,0] jkf’kdj.k :0 3]81]513@&chek :0 53]716@& vkSj 10 izfr’kr th0ih0,Q0 :0 6]839@&dk Hkqxrku dj fn;s tkus ls voxr djk;k x;kA xzsP;qVh ds laca/k esa lwfpr fd;k x;k fd :0 4]44]452@& ifjoknh dks blfy, ns; ugha gS D;ksafd mlds fo:) :0 7]35]346@& dh olwyh vo’ks”k gSA bl izdkj ifjoknh dks ;FkklaHko jkgr fnyk fn, tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4539&2012 ifjoknh dk uke & Jh lqUnj yky] irk & xzke ljsBh] iksLV&n’kZu uxj] Fkkuk&v;ks/;k] tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 17&06&2013 ifjoknh us ;g ifjokn cdk;k isa’ku vkSj miknku ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr vf/k’kklh vf/kdkjh] uxj ikfydk ifj”kn] QStkckn dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;h] ftlds ifj.kkeLo:i ifjoknh dh isa’ku vo’ks”k /kujkf’k :0 1]45]306@& vkSj miknku /kujkf’k :0 1]82]460@& dk Hkqxrku dj fn, tkus dh lwpuk 175 miyC/k djk;h x;hA ifjoknh dks i= Hkstdj iqf”V djk;h x;h] fdUrq mlus dksbZ mRrj ugha fn;kA lwpuk ds vHkko esa izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2774&2012 ifjoknh dk uke & Jh [ka[kksys] irk & tokgj uxj] ubZ cLrh dksap] tuin&tkykSuA lekfIr dk fnuk¡d & 14&06&2013 ifjoknh us ;g ifjokn vius lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr ps;jeSu@vk;qDr ty laLFkku >kWlh e.My] >kWlh dks Hkstdj vk[;k ekWxh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;h] ftlds QyLo:i vk;qDr >kWlh e.My] >kWlh us vius i= fnuk¡d 19&01&2013 }kjk ifjoknh dh isa’ku@miknku dh /kujkf’k Hkqxrku dh Lohd`fr iznku dj fn;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;hA bl izdkj ifjoknh dh leL;k dk fujkdj.k gks tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4782&2011 ifjoknh dk uke & Jherh esgj vQjkst] irk & }kjk Jh veku mYyk fln~nhdh] ?kqjgwiV~Vh] iqjkuk bySD’ku vkWfQl dEik.M] QrgkW tuin&ehjtkiqjA lekfIr dk fnuk¡d & 19&07&2013 ifjokfnuh us ;g f’kdk;r vius ifr ds ykirk gksus ds ckn lsokfuo`fRrd ykHkksa ,oa vU; vo’ks”kksa ds Hkqxrku gsrq izLrqr dhA izdj.k eas dk;Zokgh dh x;h] ftlds ifj.kkeLo:i ifjokfnuh dks isa’ku :0 7399@&] xzsP;qVh 90izfr’kr 3]15]000@&] 10izfr’kr xzsP;qVh 3]500@&] vodk’k uxnhdj.k :0 1]22]510@& th0ih0,Q0 :0 1]26]150@& ds Hkqxrku dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA ifjokfnuh us mDr Hkqxrku dh iqf”V dj la’kksf/kr isa’ku dh vo’ks”k /kujkf’k dk Hkqxrku u fd, tkus dk dFku izLrqr fd;k] rnksijkUr vo’ks”k isa’ku :0 3]28]615@& dk 176Hkqxrku Hkh djk fn;k x;kA bl izdkj ifjokfnuh dks jkgr fnyk fn, tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1323&2012 ifjoknh dk uke & Jh jke izdk’k flag] irk & ,&263] vkokl fodkl dkyksuh] tuin&mUukoA lekfIr dk fnuk¡d & 15&07&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r isa’ku dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr dhA bl iz’kklu ds iz;kl ls ifjoknh dks fnuk¡d 27&05&2013 ds }kjk isa’ku /kujkf’k :0 6900 $ jkgr vuqeU; djkrs gq,] izfrekg isa’ku Hkqxrku djus rFkk isa’ku ,fj;j :0 3]27]129@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA bl izdkj f’kdk;r dk fujkdj.k gks tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4118&2012 ifjoknh dk uke & Jh izgykn] irk & xzke clksgk] iksLV o Fkkuk&gfj;kokW] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 22&07&2013 ifjoknh us lsokfuo`Rrd ns;dksa ds Hkqxrku gsrq ;g f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk dh x;h dk;Zokgh ds QyLo:i isa’ku :0 5033@&] xzsP;qVh :0 87]363@& vkSj lkewfgd thou chek :0 2804@& dk Hkqxrku dj fn, tkus rFkk vkSj dksbZ ns; yfEcr u gksus dk mYys[k fd;kA bl izdkj ifjoknh dh f’kdk;r dk lek/ku dj izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2243&2010 ifjokfnuh dk uke & Jherh izsek nsoh] irk & }kjk jfo ‘kadj] pUnz dqVhj LVs’ku jksM] th0th0vkbZ0lh0 eksM+] tuin&tkSuiqjA lekfIr dk fnuk¡d & 07&08&2013 ifjokfnuh }kjk ;g f’kdk;r vius ifr] ftudh lsokdky esa gh e`R;q gks x;h] ds isa’ku] xzsP;qVh vkSj lsysD’ku 177 xzsM vkfn ds Hkqxrku gsrq izLrqr dh x;hA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls ifjoknh dks f}rh; izksUur osrueku :0 5500&175&9000 Lohd`r djk;k x;k rFkk fuyEcu vof/k dk ,fj;j :0 5]91]833@&mikftZr vodk’k :0 1]14]080@& lkewfgd chek :0 88]178@& rFkk ifjokfnuh dks isa’ku :0 5]963@& $ jkgr o xzsP;qVh :0 3]50]000@& vkSj th0ih0,Q0 :0 66]693@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA bl izdkj ;FkklaHko jkgr fnyk tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2503&2011 ifjoknh dk uke & Jh mes’k pUnz] irk & xzke dusjk] ¼xzke iapk;r dksngh½ iksLV&cfe;kjh] fodkl [k.M&Q[kjiqj] tuin&cgjkbpA lekfIr dk fnuk¡d & 06&08&2013 ifjoknh us ;g vfHkdFku xzke iz/kku o xzke fodkl vf/kdkjh ds fo:) xzke iapk;r esa ?kiyk ?kksVkyk djus] bfUnjk vkokl] rkykc ds lkSUn;hZdj.k] ,0ih0,y0] ch0ih0,y0 vkSj LoPN ‘kkSpky; fuekZ.k esa vfu;ferrk djus ds vkjksiksa ds lkFk izLrqr fd;kA izdj.k esa eq[; fodkl vf/kdkjh] cgjkbp ls vk[;k ekWxh x;h] ftelsa iapk;r Hkou esa ‘kkSpky; dk v/kwjk fuekZ.k djds] xzke iapk;r vf/kdkjh o xzke iz/kku }kjk vkoafVr /ku ds cUnjckWV dk vkjksi fl) ik;k x;kA ifj.kkeLo:i xzke fodkl vf/kdkjh ls :0 40]000 dk 1@2 Hkkx vFkkZr~ 20]000 ds olwyh vkns’k i= fnuk¡d 15&12&2012 }kjk rFkk xzke iz/kku ds fo:) mRrj izns’k iapk;r jkt vf/kfu;e dh /kkjk&27 ¼2½ ds vUrxZr nq:i;ksx dh x;h /kujkf’k :0 40]000@& dk 1@2 Hkkx olwyh gsrq ftyk eftLVªsV] cgjkbp ds vkns’k fnuk¡d 02&01&2013 }kjk fuxZr dj fn, tkus dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA bl izdkj nksf”k;ksa dks nf.Mr djkdj] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1562&2012 ifjoknh dk uke & Jh dq’ky ‘kadj vkS>k] 178 irk & 5@864] fojke [k.M xkserh uxj] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 14&08&2013 ifjoknh us iqufuZ;kstu vof/k dh isa’ku dk ,fj;j dk Hkqxrku u fd;s tkus dh f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu ds iz;klksa ds QyLo:i ifjoknh ds osru :0 70]290@& esa ls ‘kq) isa’ku dh /kujkf’k :0 35]145@& ?kVkrs gq, iqu;ksZftr in ds fy, mldk osru :0 35]145@&fu/kkZfjr fd;k x;kA rnksijkUr eq[; dks”kkf/kdkjh] dks”kkxkj us ifjoknh dks mudh iquZ;kstu vf/kdkj esa isa’ku iqujh{k.k dk ykHk iznku djrs gq, vo’ks”k /kujkf’k :0 7]44]581@& dk Hkqxrku dj fn, tkus dh lwpuk miyC/k djk;hA bl gsrq ifjoknh us bl iz’kklu dks /kU;okn fn;kA ifjoknh dks jkgr fnyk fn, tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1332&2012 ifjoknh dk uke & Jh ‘ksj flag] irk & 140] jk/kk d`”.k] [kqtkZ] tuin&cqyUn’kgjA lekfIr dk fnuk¡d & 08&08&2013 ifjoknh us thih,Q-] mikZftr vodk’k] isa’ku] ,fj;j vkfn dk Hkqxrku djkus gsrq ;g ifjokn izLrqr fd;kA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls ifjoknh dks thih,Q0 :0 47800@&] vodk’k uxnhdj.k :0 99]267@& isa’ku fnuk¡d 01&01&2008 ls 31&03&2013 rd dqy :0 4]73]860@& vkSj NBk is deh’ku dk ,fj;j :0 29]246@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA isa’ku o miknu en esa vo’ks”k /kujkf’k ds Hkqxrku gsrq ikfydk dh foRrh; fLFkfr dks ns[krs gq, 12 leku fd’rksa esa Hkqxrku ds fy, funsZf’kr dj fn, tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 688&2012 ifjoknh dk uke & Jherh vkjrh] irk & eqgYyk rykiqjk] dksVjk] ijxuk o rglhy&mjbZ] tuin & tkykSuA lekfIr dk fnuk¡d & 02&09&2013 179 ifjokfnuh us ;g ifjokn vuqdEik fuf/k ,oa fyad chek ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA ifjokn dh izfr cUnkscLr vf/kdkjh] pdcUnh] tkykSu dks Hkstdj vk[;k ek¡xh x;h vkSj izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;hA bl iz’kklu ds iz;kl ds ifj.kkeLo:i ifjokfnuh dks vuqdEik fuf/k :0 26040@& vkSj fyad chek dh jkf’k :0 25]948@& dk Hkqxrku dj fn, tkus dh lwpuk izsf”kr dh x;hA mDr Hkqxrku izkfIr dh iqf”V ifjokfnuh us dhA ifjokfnuh dh f’kdk;r dk fujkdj.k gks tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 142&2013 ifjoknh dk uke & Jh v’kksd dqekj] irk & lh&19bZ] lsDVj&ds] ¼U;w os Ldwy ds ihNs½ tuin&vyhxatA lekfIr dk fnuk¡d & 04&07&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r isa’ku ls lzksr ij dh x;h vk;dj dVkSrh dks vk;dj QkeZ ua0&26 ,0,l0 esa u ntZ djkus o mlls lacaf/kr izek.k&i= u fn, tkus dh f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls mi vk;qDr] bUde VsDl foHkkx us voxr djk;k fd bUde VSDl lkbV esa [kjkch vk tkus ds dkj.k f’kdk;r dk lek/kku ugha gks ldk] Hkfo”; esa bl ckr dk /;ku j[kk tk,xkA ifjoknh us Hkh vius i= esa voxr djk;k fd dysDVªsV dks”kkxkj }kjk visf{kr /kujkf’k tek dj fn;k x;k gSA f’kdk;r dk lek/kku gks tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1537&2012 ifjoknh dk uke & Jh jke fcgkjh JhokLro] irk & 11] jsorh fogkj] lsDVj&14 bfUnjk uxj] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 13&08&2013 ifjoknh us ;g ifjokn viuh iRuh ds ?kqVus ds bykt ds laca/k esa nkok /kujkf’k :0 3]39]950@& dk Hkqxrku u fd, tkus dh f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu ds iz;klksa ds QyLo:i la;qDr funs’kd] izkfof/kd f’k{kk ¼e/; {ks=½ 180 y[kuÅ us i= fnuk¡d 06&07&2013 }kjk lwfpr fd;k fd fpfdRlk izfriwfrZ nkok ftykf/kdkjh] y[kuÅ }kjk Lohd`r dj fn;k x;k gS vkSj dks”kkxkj dysDVªsV y[kuÅ esa izsf”kr dj fn;k x;k gSA ifjoknh us Hkh fpfdRlk izfriwfrZ dk Hkqxrku izkIr gks tkus dh lwpuk miyC/k djk;h vkSj yksd vk;qDr mRrj izns’k ds izfr vkHkkj O;Dr fd;kA i=koyh la[;k & 1493&2011 ifjoknh dk uke & Jh jke ykSV] irk & fuoklh xzke&xksgUuk dkuwuxks] iksLV&ck:u] Fkkuk&buk;r uxj] tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g ifjokn isa’ku o miknku dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA bl iz’kklu ds iz;klksa ds QyLi:i ifjoknh dks :0 231140@&th-ih-,Q-] isa’ku :0 99]718@&miknku :0 2]15]480@& vkSj uxnhdj.k en esa :0 57]224@& dk Hkqxrku djk;k x;kA ifjoknh dks jkgr fnyk fn, tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4487&2012 ifjoknh dk uke & Jh v:.k dqekj] irk & }kjk Jh vks-ih- ‘kekZ ,MoksdsV] fuoklh&1@294 ljkstuxj] xyh ua0 6 Fkkuk&Dokjlh] tuin&vyhx<+A lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g ifjokn xzsP;qVh ls voS/kkfud dVkSrh :0 15]528@& rFkk LoSfPNd ikfjokfjd dY;k.k ;kstuk esa ns; osru] isa’ku] xzsP;qVh] mikftZr vodk’k dk uxnhdj.k Hkqxrku djkus dk vuqjks/k fd;kA iz’kklu }kjk gLr{ksi fd, tkus ij :0 15]528@& ifjoknh dks Hkqxrku dj] ;g lwfpr fd;k x;k fd vuq’kklfud dk;Zokgh dk izdj.k pyrs jgus ds dkj.k LoSfPNd ifjokj dY;k.k dk;Zdze ds vUrxZr oS;fDrd osru fu;ekuqlkj vuqeU; ugha gSA i=koyh la[;k & 1971&2012 181 ifjoknh dk uke & lqJh vatuk lDlsuk] irk & }kjk Jh jkds’k lDlsuk] izkbejh Ldwy ds lkeus] ,xzhdYpj QkeZ] oiyhiqjk jksM] tuin&cqyUn’kgjA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjokfnuh us ;g ifjokn ikfjokfjd isa’ku Lohd`r djkus o isa’ku ds ,fj;j Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA bl iz’kklu } kjk i=kpkj fd, tkus ij ;g lwfpr fd;k x;k fd fnuk¡d 16&12&2007 ls 12@2007 rd dk isa’ku dk ,fj;j cukdj Lohd`fr gsrq Hkstk x;k gS vkSj fnuk¡d 01@2013 ls ikfjokfjd isa’ku dk izfrekg Hkqxrku fd;k tk jgk gSA rnksijkUr ,fj;j ds Hkqxrku dh Hkh lwpuk izsf”kr dh x;hA bl izdkj jkgr fnyk fn, tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1195&2010 ifjoknh dk uke & Jh jke ukFk lDlsuk] irk & e0ua0 2050 lsDVj&4 ,] vkokl fodkl dkykSuh] olqU/kjk] tuin&xkft;kcknA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r g`n; jksx ls lacaf/kr chekjh ds bykt ij O;; gq;h /kujkf’k dh izfriwfrZ djkus ds laca/k esa izLrqr fd;kA iz’kklu }kjk i=kpkj djus ij ;g Kkr gqvk fd Hkqxrku lh0,e0vks0 xkft;kckn ds Lrj ls gksuk gSA vafre :i ls ;g lwfpr fd;k x;k fd ifjoknh dks fpfdRlk izfriwfrZ nkok :0 1]33]223@& ds Hkqxrku gsrq okmpj eq[; dks”kkf/kdkjh] xkft;kckn dks Hkst fn;k x;k gSA i= Hkstdj ifjoknh ls iqf”V djk;h x;h] lwpuk vizkIr gksus ij izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 598&2013 ifjoknh dk uke & Jh nhid lCcjoky] irk & ,e0,e0 487] ls0&Mh&1 ,y0Mh0,0 dkykSuh] dkuiqj jksM] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 182 ifjoknh us ;g f’kdk;r ih0vkbZ0@Vh0vkbZ dh jkf’k :0 19]658 vkSj lsokfuo`fRrd ns;d Hkqxrku djkus gsrq izLrqr dhA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls Hkfo”; fuf/k :0 116131@&] vodk’k uxnhdj.k :0 354708@&] lkewfgd chek :0 13875@&] ih0vkbZ0] Vh0vkbZ0 19658@&] xzsM is vUrj :0 44504@& vkSj ,-lh-ih- osru :0 34456@& dk Hkqxrku dj fn, tkus dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA Hkqxrku iqf”V gsrq ifjoknh dks i= Hkstk x;k] fdUrq ifjoknh ls lwpuk vizkIr gSA lwpuk ds vHkko esa ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks mDr Hkqxrku izkIr gks x, gksaxsa] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4319&2012 ifjoknh dk uke & Jh ijlknh yky] irk & xzke cEVkiqj fpYykSj] Fkkuk lk.Mh] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g ifjokn xzsP;qVh] jkf’kdj.k] isa’ku ,fj;j vkfn dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA izdj.k esa vxzsRrj dk;Zokgh dh x;h] QyLo:i xzsP;qVh jkf’k :0 76]167@&] cdk;k isa’ku :0 19]205@& vkSj vxLr] 2010 ls fu;fer isa’ku Hkqxrku fd, tkus dh lwpuk izsf”kr dh x;hA Hkqxrku izkfIr dh iqf”V gsrq ifjoknh dks i= izsf”kr fd;k x;k] fdUrq mlus dksbZ lwpuk ugha nhA lwpuk ds vHkko esa izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 469&2013 ifjoknh dk uke & Jh gQht mYyk] irk & 14 pkbZVksyk] uokcxat] tuin&xks.MkA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r izkFkZuk i= nsus ds ckn Hkh isa’ku iqujh{k.k u fd, tkus ds laca/k esa izLrqr dhA mi f’k{kk funs’kd ¼ek0½ us iqujhf{kr isa’ku Lohd`r fd, tkus ls voxr djk;kA bldh iqf”V ifjoknh us vius i= esa ;g dgdj dh fd vkidh vuqdEik o iz;kl ls isa’ku iqujh{k.k 183Lohd`fr i= izkIr gks x;k gS vkSj dksbZ f’kdk;r vo’ks”k ugha jg x;h gSA i=koyh la[;k & 3628&2012 ifjoknh dk uke & Jh Hkokuhnkl] irk & e0ua0&322] eks0 y{ehiqjok] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r de th0ih0,Q0 nsus] eagxkbZ HkRrk vo’ks”k rFkk le;eku osrueku dk ykHk u nsus ds laca/k esa izLrqr dhA iz’kklu }kjk dk;Zokgh fd, tkus ij ;g lwfpr fd;k x;k fd ifjoknh ds osru ls ekg ekpZ ls twu] 2001 rd th-ih-ih- dVkSrh ugha gq;h vkSj mUgsa tek th-ih-,Q- C;kt lfgr :0 2]45]012@&] vafre :0 5]819@& vkSj Mh0,0 ,fj;j :0 3206@& dk Hkqxrku fd;k tk pqdk gSA 16 o”kZ dh lsok ij p;u osrueku ns; gksrk gS] blls iwoZ gh ifjoknh dh inksUufr gks x;h] vr% mUgsa ns; ugha gSA bl izdkj f’kdk;r dk fujkdj.k djkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 294&2013 ifjoknh dk uke & Jh fd’kksj dqekj] irk & e0ua0&155] iqjkuk cksfMZax gkml] lk.Mh jksM] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r izLrqr dh fd mls th-ih-,Q- ds vfrfjDr isa’ku vkfn fdlh ns;d dk Hkqxrku ugha gqvk gSA ftykf/kdkjh] gjnksbZ ls i=kpkj fd;k x;k vkSj ;g voxr djk;k x;k fd ifjoknh }kjk dqy 1236 fnu dk fpfdRlkodk’k fy;k x;k tks Lohd`r ugha Fkk ftl dkj.k Hkqxrku ugha fd;k tk ldkA rnksijkUr ifjoknh ls fpfdRlkodk’k dh fyf[kr lgefr ysdj] ijh{k.kksijkUr muds th-ih-,Q- ,oa vodk’k uxnhdj.k dk Hkqxrku dj fn;k x;kA vafre :i ls ifjoknh ds leLr yfEcr ns;dksa miknku] isa’ku dk jkf’kdj.k o ikfjokfjd isa’ku dk fu/kkZj.k fd, tkus dk mYys[k fd;k x;k] ftldh iqf”V ifjoknh ls djk;h x;h] fdUrq mlus dksbZ lwpuk ugha izsf”kr dhA 184 lwpuk ds vHkko esa ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks Hkqxrku izkIr gks x, gksaxs] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 187&2013 ifjoknh dk uke & Jh pUnz nso jk;] irk & ,p-vkbZ-th-&12] dkVtw ckx dkykSuh] pk¡niqj lyksjh] rsfy;jxat tuin&bykgkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r ;k=k HkRrk :0 4709@&ds Hkqxrku djkus vkSj eq[; dks”kkf/kdkjh dysDVªsV dks”kkxkj bykgkckn }kjk ,fj;j ds Hkqxrku esa vM+pus iSnk djus ds vkjksi ds lkFk izLrqr fd;kA bl iz’kklu }kjk i=kpkj fd, tkus ij ifjoknh dks :0 4709@& Hkqxrku dj fn, tkus ls lwfpr fd;k x;k rFkk eq[; dks”kkf/kdkjh ds fo:) vkjksi lk{; ds vHkko esa fl) u gksus vkSj ifjoknh dh eq[; f’kdk;r dk fujkdj.k gks tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 3222&2012 ifjokfnuh dk uke & Jherh fxjtk nsoh] irk & cs:vk dksBh] flusek jksM] fudV , 0th0oh0 dksBh] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjokfnuh us ;g f’kdk;r de ikfjokfjd isa’ku vkSj isa’ku fcdzh dk /ku u izkIr djk, tkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk i=kpkj fd, tkus ij foRr fu;a=d csfld f’k{kk] bykgkckn us voxr djk;k fd isa’ku fcdzh dh /kujkf’k dk Hkqxrku ifjokfnuh ds ifr dks muds thoudky esa gh fd;k tk pqdk gS rFkk isa’ku lgh fu/kkZfjr dj ifjokfnuh dks ns; ikfjokfjd isa’ku :0 6712@& dk Hkqxrku fd;k tk jgk gSA eagxkbZ HkRrk :0 1995@& dk Hkqxrku psd }kjk cSad [kkrs esa izsf”kr dj fn;k x;k gSA ifjokfnuh ls mDr Hkqxrkuksa dh iqf”V fo”k;d lwpuk vizkIr gksus ds dkj.k izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2724&2012 185 ifjoknh dk uke & Jh folqu n;ky ;kno] irk & pUnzHkkuiqj] e0ua0&63 lqes/kk ik.Ms ds edku esa] eÅukFk Hkatu] tuin&eÅA lekfIr dk fnuk¡d & 13&09&2013 ifjoknh us ;g ifjokn lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku djkus ds laca/k esa izLrqr fd;kA bl iz’kklu }kjk i=kpkj fd, tkus ij voxr djk;k x;k fd ifjoknh dks 19 o”kZ dh larks”ktud lsok ij izFke ,oa 24 o”kZ ij f}rh; mPp oS;fDrd osrueku ,oa ‘kklukns’k fnuk¡d 08&12&2008 ds vuqlkj osru fu/kkZj.k Lohd`r dj fn;k x;k gSA ifjoknh ls iqf”V fo”k;d lwpuk vizkIr gksus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 113&2013 ifjoknh dk uke & Jh enu flag] irk & ,y0vkbZ0th0&141] ‘kkL=huxj vkoklh; dkyksuh] tuin&xksj[kiqjA lekfIr dk fnuk¡d & 24&09&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r isa’ku iqujhf{kr u fd, tkus ds laca/k esa izLrqr dhA i=kpkj fd, tkus ij eq[; dks”kkf/kdkjh] xksj[kiqj us lwfpr fd;k fd isa’ku dk lgh vkx.ku djds iqujhf{kr isa’ku dk Hkqxrku dks”kkxkj }kjk fd;k tk jgk gSA i= Hkstdj ifjoknh ls izR;qRrj ekWxk x;k] fdUrq mlus dksbZ mRrj ugha fn;kA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks isa’ku iqujh{k.k ds ckjs esa dqN ugha dguk gS] izdj.k bl iz’kklu esa lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1050&2013 ifjoknh dk uke & Jh inekdj lsB] irk & e0ua0&403] eksgYyk&fljokjk jksM] flfoy ykbu ua0&1] tuin&lqYrkuiqjA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r lsokfuo`fRr ds mijkUr ,0lh0ih0] miknku] cdk;k isa’ku Mh0,0 dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa izLrqr dhA vf/k’kklh vf/kdkjh uxj ikfydk ifj”kn 186 lqYrkuiqj us ;g lwfpr fd;k :0 5]358@& isa’ku] c<+s gq, eagxkbZ HkRrk rFkk miknku :0 3]38]646@& nsus dh Lohd`fr iznku dh x;h gSA ifjoknh dh cdk;k isa’ku :0 21]432@& ,oa eagxkbZ :0 13]932@& rFkk miknku dqy 3]35]603 dk Hkqxrku djus dh lwpuk nh x;hA ifjoknh us Hkh vius i= esa leLr ns; /kujkf’k izkIr gksus dh iqf”V dhA jkgr fnykus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1031&2013 ifjoknh dk uke & Jh x;k izlkn] irk & xzke xgksjk] ‘kkgckn] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r izkfoMsUV Q.M ,oa vfrfjDr isa’ku ij C;kt fnykus ds laca/k esa izLrqr dhA ftyk csfld f’k{kk vf/kdkjh] gjnksbZ ls i=kpkj fd;k x;k vkSj mUgksaus ;g lwfpr fd;k fd vo’ks”k isa’ku :0 1]30]887@&] lkewfgd thou chek :0 18]460@&rFkk izkfoMsUV Q.M dk vxf.kr C;kt :0 14]579@&dk Hkqxrku dj fn;k x;k gSA ifjoknh ls iqf”V fo”k;d lwpuk vizkIr gksus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4534&2012 ifjoknh dk uke & Jh t; d`”.k JhokLro] irk & 3@3@40] mfeZyk uxj] dVjk /kksfc;kuk] fudV v’kQhZ Hkou pkSjkgk] v;ks/;k] tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 lsokfuo`fRr mijkUr vodk’k uxnhdj.k o cdk;k isa’ku Hkqxrku u djus ds laca/k esa ifjoknh us ;g f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk i=kpkj fd, tkus ds QyLo:i vf/k’kklh vf/kdkjh uxj ikfydk ijf”kn QStkckn us isa’ku en esa ns; /kujkf’k :0 57]141@& vkSj miknku :0 2]46125@& dqy :0 3]03]266@& dk Hkqxrku dj fn, tkus dh lwpuk izsf”kr dhA ifjoknh ls iqf”V fo”k;d lwpuk ds vHkko esa izdj.k lekIr dj fn;k x;kA 187 i=koyh la[;k & 1733&2012 ifjoknh dk uke & Jh jke’;ke voLFkh] irk & 4@51] egknso izlkn LVªhV] tuin&Q:Z[kkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r osru iqujhf{kr dj la’kksf/kr isa’ku] ,fj;j] miknku dk vUrj] vodk’k udnhdj.k] rFkk jkf’kdj.k vUrj dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa izLrqr dhA vij funs’kd] dks”kkxkj ,oa isa’ku] dkuiqj us la’kksf/kr isa’ku izkf/kdkj i= layXu dj lwfpr fd;k fd ifjoknh dks ekfld isa’ku :0 6]915@& $ jkgr] miknku :0 2]55]503@& jkf’kdj.k :0 1]83]055 izkIr gksxhA ifjoknh dks i= Hkstdj iqf”V djk;h x;h] fdUrq dksbZ lwpuk ugha miyC/k djk;h x;hA lwpuk ds vHkko esa izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 687&2012 ifjokfnuh dk uke & Jherh feB~Bu nsoh] irk & ’kkUrh uxj] >kWlh jksM] mjbZ] tuin&tkykSuA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjokfnuh us ;g f’kdk;r th0ih0,Q0] fyad chek vkSj vuqdEik fuf/k fnykus ds laca/k esa izLrqr dhA cUnkscLr vf/kdkjh] pdcUnh] tkykSu us i= fnuk¡d 05&10&2012 } kjk lwfpr fd;k fd th0ih0,Q0 o fyad chek dh /kujkf’k dk Hkqxrku dj fn;k x;kA blds vfrfjDr vuqdEik fuf/k :0 49]560@& dk Hkqxrku cSad Mªk¶V }kjk fd, tkus ls Hkh voxr djk;k x;kA ifjoknh ls visf{kr lwpuk vizkIr gksus ds dkj.k izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4120&2011 ifjoknh dk uke & Jh lqjtu yky] irk & xzke&ihjiqj] iksLV o Fkkuk&nsodyh tuin&y[kheiqj[khjhA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r ,fj;j dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk i=kpkj fd, tkus ij ;g lwfpr fd;k 188 x;k fd fnuk¡d 01&07&79 ls 31&07&2007 rd dh vof/k ds ,fj;j :0 2]35]901@& dk Hkqxrku psd }kjk dj fn;k x;k gSA rnksijkUr fnuk¡d 01&07&2003 ls 30&06&2007 rd dk osruo`f) ,fj;j] eagxkbZ HkRrs dk ,fj;j dqy :0 1]70]922@& vkSj uxnhdj.k dk vo’ks”k :0 69]800@& ifjoknh ds [kkrs esa tek djk fn, tkus ls lwfpr fd;k x;kA bl izdkj ifjoknh dks jkgr fnyk fn, tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 435&2008 ifjoknh dk uke & Jh d`”.k iky flag] irk & 713&bZ0MC;w0,l0 ch&Cykd vkokl fodkl dkyksuh] tuin&mUukoA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us ;g ifjokn lsokfuo`fRrd ns;dksa dk Hkqxrku u djus ds laca/k esa izLrqr fd;kA i=kpkj djus ij ifjoknh Lrj ls isa’ku izi= o vns;rk izek.k i= u nsuk] isa’ku u fn, tkus dk dkj.k O;Dr fd;k x;k vkSj vafre :i ls ifjoknh dh isa’ku fu/kkZfjr djus] f}rh; izksUur osrueku :0 29]056@& vo’ks”k la’kksf/kr uxnhdj.k :0 2]84]138@& o xzsP;qVh Hkqxrku dk izkf/kdkj i= fuxZr djus] chek :0 37]338@&] 10 izfr’kr th-ih-,Q- :0 55]417@& vkSj Mh0,0,fj;j ds Hkqxrku dh lwpuk izsf”kr dh x;hA i=koyh la[;k & 1135&2009 ifjoknh dk uke & Jh nsoh pj.k deyoa’kh] irk & xzke&diwjiqj Hkou] chjkeÅ Fkkuk&f’kojktiqj tuin&dkuiqj uxjA lekfIr dk fnuk¡d & 03&10&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r lsokfuo`fRrd ns;dksa o vo’ks”k osru dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls ifjoknh dks chek :0 7626@&th-ih-,Q- 86]071@&] th-ih-,Q- vafre :0 66]466@&] isa’ku :0 4389 $jkgr] xzsP;qVh :0 2]46]230@& jkf’kdj.k :0 2]60]917@& vkSj 207 fnu dk fpfdRlk vodk’k :0 86]058@& dk 189Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA bl izdkj f’kdk;r dk fujkdj.k gksus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1507&2013 ifjoknh dk uke & Jh egs’k pUnz dqyJs”B] irk & }kjk Jh vkj-ih- dqyJs”B] 12] vej okfVdk] ds0ds0 uxj ds ihNs] fldUnjk] tuin&vkxjkA lekfIr dk fnuk¡d & 04&10&2013 ifjoknh us izksUur osrueku u fn, tkus dh f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu ds iz;klksa ds ifjek.kLo:i ofj”B foRr ,oa ys[kkf/kdkjh] csfld f’k{kk] fQjkstkckn us lwfpr fd;k fd ch0,l0,0 }kjk izksUur osrueku Lohd`r fd, tkus ds ckn ifjoknh dks izksUufr dk vo’ks”k osru o isa’ku dk izkf/kdkj i= fuxZr dj fn;k x;k gSA bl izdkj ifjoknh dh leL;k dk lek/kku djk fn, tkus ds mijkUr izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4538&2012 ifjoknh dk uke & Jh larjke] irk & xzke&lw;ZHkkuiqj] iksLV&xksikyiqj] tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 30&09&2013 ifjoknh us Lohd`fr mijkUr Hkh isa’ku o miknku dk Hkqxrku u fd, tkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk vf/k’kklh vf/kdkjh] uxj ikfydk ifj”kn] QStkckn ls i=kpkj fd, tkus ij isa’ku en esa :0 1]30]169@& o miknku en esa :0 1]99]485@& dqy :0 329654@& dk Hkqxrku ifjoknh dks lqfuf’pr djk;k x;kA f’kdk;r ds lek/kku gksus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2326&2011 ifjoknh dk uke & Jh f’ko izdk’k dfV;kj] irk & xzke o iksLV&jktiqj iVsyuxj] tuin&jekckbZ uxjA lekfIr dk fnuk¡d & 25&10&2013 190 ifjoknh us ;g f’kdk;r lsokfuo`Rrd ns;dksa ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA bl iz’kklu }kjk izdj.k esa dk;Zokgh dh x;h ftlds QyLo:i ifjoknh dk fnuk¡d 01&04&2003 ls 31&07&2003 rd dk vo’ks”k osru :0 39]539@&] uxnhdj.k :0 93]244 vkSj chek :0 33]743 dk Hkqxrku dj fn, tkus dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA ifjoknh ds fo:) yfEcr tk¡p esa yksd lsok vk;ksx m0iz0 bykgkckn dh lgefr ls ifjoknh dh iw.kZ isa’ku vkSj xzsP;qVh tCr fd, tkus ls nf.Mr fd;k x;kA bl izdkj ;FkklaHko jkgr fnykus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2009&2012 ifjoknh dk uke & Jh ;ksxsUnz ukFk frokjh] irk & ’kadjiqj] Mkd?kj e>kSyh] Fkkuk&cklMhgjksM tuin&cfy;kA lekfIr dk fnuk¡d & 15&10&2013 ifjoknh us =qfViw.kZ th-ih-,Q- iklcqd rS;kj djus o lsokfuo`Rrd ns;dksa ds Hkqxrku esa ck/kk Mkyus ds laaca/k esa ifjokn izLrqr fd;kA bl iz’kklu }kjk dk;Zokgh fd, tkus ds QyLo:i o”kZ 2007&08 dk ,fj;j :0 26]102] isa’ku :0 10]900@& $ jkgr] miknku :0 4]19]040 dk Hkqxrku ifjoknh dks lqfuf’pr djk;k x;kA ifjoknh us O;fDrxr :i ls bl iz’kklu esa mifLFkr gksdj la;qDr izos’k ijh{kk vkSj yksd lHkk lkekU; pquko ds ikfjJfed ,oa ;k=k HkRrk Hkqxrku izkIr gksuk Lohdkj fd;kA rnksijkUr ifjoknh }kjk vius osru ls lacaf/kr ;kfpdk ;ksftr dj fn, tkus ds i’pkr izdj.k bl iz’kklu esa lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 815&2013 ifjoknh dk uke & Jh mek’kadj yky] irk & xzke esgj vyhiqj mQZ Hkojh] iksLV & jlwyiqj dU/kokjk Fkkuk taxhiqj] tuin&xkthiqjA lekfIr dk fnuk¡d & 21&10&2013 ifjoknh us lsokfuo`fRrd ns;dksa dk Hkqxrku djkus gsrq ;g ifjokn izLrqr fd;kA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls ifjoknh 191 dk th-ih-,Q- :0 2]43]755@&] th-vkbZ-,l- :0 34]507@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA ifjoknh us isa’ku Hkqxrku dks ekuuh; mPp U;k;ky; ds vkns’k ds fo:) crk;k] U;k;ky; ls lacaf/kr ekeyk gksus rFkk ifjokn esa mfYyf[kr dfri; fcUnq ,d o”kZ ls iwoZ ds gksus ds vk/kkj ij izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2340&2011 ifjoknh dk uke & Jh felckgqy glu] irk & lh&11@9 dkyh egy] pSrxat] tuin&okjk.klhA lekfIr dk fnuk¡d & 21&10&2013 ifjoknh us lsokfuo`fRrd ns;d dk Hkqxrku djkus gsrq ;g f’kdk;r dhA bl iz’kklu ds iz;klksa ls ifjoknh dks foi{kh }kjk chek :0 15]447@&] th-ih-,Q- :0 26]299@& cksul o”kZ 2008&09 :0 1727@& Mh0,0,fj;j :0 3768@&] 1275@& NBs osruk;ksx dk ,fj;j :0 15]776@& vo’ks”k miknku :0 3]31]666@& vo’ks”k vftZr vodk’k :0 1]74]830@&] 41]080 dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA , 0lh0ih0 ,fj;j ds laca/k esa lwfpr fd;k x;k fd ifjoknh ofj”Brk dze esa 105 ij lwphc) gSa rFkk Hkqxrku Q.M dh miyC/krk ij fd;k tk;sxkA bl izdkj jkgr fnykus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2224&2012 ifjoknh dk uke & Jh c`tukFk yky] irk & eksgYyk gjiqj] ubZ cLrh] gjs’ojiqjh dkyksuh] tuin&cfy;kA lekfIr dk fnuk¡d & 22&10&2013 ifjoknh us vo’ks”k izksUur osrueku dk Hkqxrku u gksus ds dkj.k isa’ku izHkkfor gksus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu ds iz;klksa ls inksUur osru ,fj;j :0 26]024@& dk Hkqxrku djk;k x;kA rnksijkUr iqujhf{kr izkf/kdkj i= fuxZr djrs gq, iqujhf{kr isa’ku :0 14]111@& iqujhf{kr miknku :0 2]887@& iqujhf{kr jkf’kdj.k :0 3]532@& ds Hkqxrku dh lwpuk izsf”kr dh 192 x;hA ifjoknh ls iqf”V fo”k;d lwpuk ds vHkko esa izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 3587&2011 ifjoknh dk uke & Jh gfj’pUnz] irk & xzke eyks[kj] iks0o Fkk0 eqxyljk;] tuin&pUnkSyhA lekfIr dk fnuk¡d & 23&10&2013 ifjoknh us fjo’r ekWxs tkus dk vkjksi yxkrs gq, lsokfuo`fRrd ns;dksa dk iw.kZ Hkqxrku u djus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk dk;Zokgh fd, tkus ij ;g lwfpr fd;k x;k fd ifjoknh dks fu;fer :i ls isa’ku dk Hkqxrku fd;k tk jgk gS rFkk 90 izfr’kr xzsP;qVh :0 2]22]091 rFkk 10 izfr’kr xzsP;qVh :0 5994@& dk Hkqxrku dj fn;k x;k gSA ifjoknh us foyEc ls gq, Hkqxrku gsrq C;kt dh ek¡x dh] tks bl iz’kklu }kjk fnyk;k tkuk laHko u ikrs gq, izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2277&2010 ifjoknh dk uke & Jh uUn fd’kksj xqIrk] irk & 344 ljk; ‘ks[k vkye] /kufxfj eafnj ds ikl] [kqtkZ] tuin&cqyUn’kgjA lekfIr dk fnuk¡d & 29&10&2013 ifjoknh us ;g ifjokn lsokfuo`fRrd ns;dksa dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr fd;kA bl iz’kklu ds iz;klksa ds QyLo:i xzsP;qVh :0 1]71]847@&] th0ih0,Q0 :0 37]989@&] vodk’k osru :0 61]297@& chek :0 12077@&] cdk;k isa’ku :0 151123@&] ,fj;j :0 63833@& vkSj 6ekg dk cdk;k osru :0 44]820@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA bl izdkj jkgr fnykus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1390&2012 ifjoknh dk uke & Jh nqcjh nqcs] irk & fuoklh&ch&48] lsDVj&bZ] vyhxat] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 12&11&2013 193 ifjoknh us viuh vk¡[k ds vkijs’ku dh fpfdRlk izfriwfrZ ds laca/k esa ;g ifjokn izLrqr fd;kA bl iz’kklu ds iz;kl ds QyLo:i ifjoknh dks :0 49]200@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA bldh iqf”V djrs gq, ifjoknh us dgk fd] *eSa yksdk;qDr dk vkHkkjh gw¡] ftudh dìk ls eq>s fpfdRlk O;; dh izfriwfrZ jktLo ifj”kn }kjk dh x;h gSA* bl izdkj ifjoknh dks jkgr fnykdj izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 686&2012 ifjoknh dk uke & Jherh ‘kkfUr nsoh] irk & eqgYyk vEcsMdjuxj] vthrey] tuin&vkSjS;kA lekfIr dk fnuk¡d & 06&11&2013 ifjokfnuh us ;g f’kdk;r vius ifr ds vle; e`R;q ds mijkUr vuqdEik fuf/k o fyad chek Hkqxrku djkus ds laca/k esa izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk dk;Zokgh fd;s tkus ij ifjokfnuh dks vuqdEik fuf/k :0 36]600@& dk Hkqxrku dj fn;k x;kA Hkqxrku dh iqf”V gsrq ifjokfnuh dks i= izsf”kr fd;k x;k] fdUrq mUgksaus dksbZ mRrj ugha fn;kA vUrr% izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 5414&2011 ifjoknh dk uke & eksgEen bLekbZy] irk & eks0 Mkd caxyk] ,l0Mh0,e0 dkykSuh] tuin&cnk;w¡A lekfIr dk fnuk¡d & 13&11&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r xzsP;qVh] jkf’kdj.k o isa’ku dk Hkqxrku u fd, tkus ds laca/k esa izLrqr dhA bl iz’kklu } kjk i=kpkj fd, tkus ij isa’ku ,FkkVhZ i= layXu dj] isa’ku] xzsP;qVh o jkf’kdj.k dk Hkqxrku fd;k tkuk voxr djk;k x;kA bldh iqf”V ifjoknh us vius i= fnuk¡d 22&09&2013 esa ;g dgdj dh fd og lgk;rk dk lnSo vkHkkjh jgsxkA i=koyh la[;k & 5414&2011 ifjoknh dk uke & Jh us=iky flag dq’kokgk] irk & eksgYyk&dNiqjk] vokx<+] tuin&,VkA 194 lekfIr dk fnuk¡d & 13&11&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r lsokfuo`fRr ds mijkUr Hkqxrku u fd, tkus ds laca/k esa izLrqr dhA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls ifjoknh dks i`Fkd&i`Fkd i=ksa }kjk :0 40]122@&] :0 59]688@&] :0 50]093@& vkSj :0 63]670@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;k vkSj ifjoknh us le;≤ ij izkIr Hkqxrkuksa dh iqf”V Hkh dh] fdUrq vafre fd’r ds Hkqxrku dh iqf”V ugha dhA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks Hkqxrku izkIr gks x;k gksxk] vU;Fkk og bldk [k.Mu vo’; djrk] izdj.k bl iz’kklu esa lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 923&2013 ifjoknh dk uke & Jh ih0,u0 f=ikBh] irk & 7@9@135] xkW/khuxj ukdk eqt¶Qjk] tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 12&11&2013 ifjoknh us ;g ifjokn izk/;kid osrueku 16400&22400 iznku djkus ds laca/k esa izLrqr fd;kA bl iz’kklu }kjk dk;Zokgh fd, tkus ij funs’kd] iz’kklu ,oa ifjoh{k.k] ujsUnz nso d`f”k ,oa izkS|ksfxd fo’ofo|ky; us voxr djk;k fd ifjoknh dks izk/;kid dk osrueku :0 16400&22400 fnuk¡d 31&10&2001 ls vuqeU; dj fn;k x;k gSA mDr osru Lohd`r fd, tkus dh iqf”V ifjoknh us vius i= fnuk¡d 16&09&2013 esa Hkh dhA ifjoknh dks jkgr fnykus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 104&2012 ifjoknh dk uke & Jh lqHkk”k pUnz lDlsuk] irk & pdcUnhdrkZ jksM ua0&1] jkeuxj dkyksuh] fudV dEckbUM dksfpax] bTtruxj tuin&cjsyhA lekfIr dk fnuk¡d & 18&11&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r inksUur osrueku o ,fj;j dk Hkqxrku fnykus ds laca/k esa izLrqr dhA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls foi{kh us vo’ks”k ns;d ,fj;j :0 50]636@& Mªk¶V }kjk Hkqxrku dj fn, tkus dh lwpuk izsf”kr dhA 195 ifjoknh ls iqf”V fo”k;d lwpuk pkgh x;h] fdUrq mlus dksbZ lwpuk ugha nhA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks Hkqxrku izkIr gks x;k gksxk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 105&2013 ifjoknh dk uke & Jh uUgsyky dukSft;k] irk & 441th@20] xkS’kkyjksM dh Qkfrek xyh] ckykxat] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 18&11&2013 ifjoknh us isa’ku iqujhf{kr djkus ds laca/k esa ;g ifjokn izLrqr fd;kA bl laxBu }kjk dk;Zokgh fd, tkus ij ifjoknh dk isa’ku iqujh{k.k ,FkkVhZ fuxZr fd;k x;k] ftlds vuqlkj isa’ku :0 10]765@& $ jkgr o iwjd miknku :0 22]622@&] iwjd jkf’kdj.k :0 21]239@& Lohd`r fd;k x;kA ifjoknh ls Hkqxrku izkfIr dh lwpuk ekWxh x;h] fdUrq mUgksaus dksbZ lwpuk ugha nhA vr% ;g vuqekfur djrs gq, fd ifjoknh dks Hkqxrku izkIr gks x;k gksxk] vU;Fkk og bldk [k.Mu djrk] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 45&2009 ifjoknh dk uke & Jh egsUnz iky ‘kekZ] irk & 53@10] U;w eFkqjk uxj] tuin&fQjkstkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 21&11&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r lsokfuo`fRrd ns;dksa dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr dhA bl iz’kklu ds iz;klksa ls ifjoknh dks mldk vodk’k uxnhdj.k :0 2]42]701@& lkewfgd chek :0 11]713@& th0ih0,Q0 :0 22]569@& rFkk iqujhf{kr isa’ku dk ,fj;j o xzsP;qVh :0 1]05]025 dk Hkqxrku djk;k x;kA isa’ku dh vo’ks”k /kujkf’k ds laca/k esa lwfpr fd;k x;k fd ifjoknh dks lsokfuo`Rr deZpkfj;ksa dh lwph ds dzekuqlkj Hkqxrku dj fn;k tk;sxk vkSj vUrr% iqujhf{kr isa’ku dh vo’ks”k /kujkf’k :0 35]000@& ds Hkqxrku dh lwpuk izsf”kr dh x;h] ftldh iqf”V ifjoknh us ;g dgdj dh fd mls lHkh /kujkf’k izkIr gks x;h gSA bl izdkj izdj.k dks fuLrkfjr fd;k x;kA 196 i=koyh la[;k & 1611&2012 ifjoknh dk uke & Jh vej flag] irk & 82 dlxjku fcgkjhiqj] Fkkuk&dksrokyh tuin&csjyhA lekfIr dk fnuk¡d & 09&12&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku gsrq izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk dk;Zokgh fd;s tkus ij ifjoknh ds 10 izfr’kr th0ih0,Q0 :0 36]076@& rFkk fpfdRlk en esa :0 7]426@& ,oa :0 2]63]360@& dk Hkqxrku fd;s tkus dh lwpuk izsf”kr dh x;hA isa’ku] xzsP;qVh@jkf’kdj.k] cksul esa dVkSrh dk izdj.k U;k;ky; esa fopkjk/khu gksus ds dkj.k bl iz’kklu }kjk dksbZ dk;Zokgh fd;k tkuk laHko u ikrs gq, izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1010&2012 ifjoknh dk uke & Jh ohjiky flag] irk & lwjtiqj fuLQh] ckn’kkgiqj iapxkbZ] tuin & cqyUn’kgjA lekfIr dk fnuk¡d & 17&12&2013 ifjoknh us dEiksftV xzkUV o ;k=k HkRrk Hkqxrku gsrq ;g f’kdk;r izLrqr dhA dEiksftr xzkUV ds laca/k esa lwfpr fd;k x;k fd mDr xzkUV mUgsa vuqeU; ugha gSA eq[; fpfdRlkf/kdkjh vkxjk us i= fnuk¡d 05&10&2013 }kjk ;k=k HkRrk nkok :0 9]529@& dk Hkqxrku dj fn, tkus ls voxr djk;kA i= Hkstdj iqf”V fo”k;d lwpuk ifjoknh ls ekWxh x;h fdUrq mlus dksbZ lwpuk ugha izsf”kr dh] ftlds vHkko esa izdj.k bl iz’kklu esa lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 61&2013 ifjoknh dk uke & Jh j?kqjkt flag ;kno] irk & ea0ua0&200] vktkniqjk] Hkjriqjk gkml] tuin&yfyriqjA lekfIr dk fnuk¡d & 19&12&2013 197 ifjoknh us lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku gsrq ;g ifjokn izLrqr fd;kA bl iz’kklu ds iz;klksa ls ifjoknh dks th0ih0,Q0 :0 1]47]120@&] la’kksf/kr isa’ku xzsP;qVh o ,fj;j :0 3]20]847@& vodk’k uxnhdj.k :0 4]62]680@& vkSj chek :0 67]401@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;k ftldh izkfIr dh lwpuk ifjoknh us Hkh nhA rnksijUr~ osru ,fj;j :0 3]20]847@& dk Hkqxrku fd;k x;k] mDr Hkqxrku izkfIr dh lwpuk ds vHkko esa izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1206&2012 ifjoknh dk uke & Jh e/kqlwnu xxZ] irk & fuoklh Hkk;yk jksM] nsocUn] tuin&lgkjuiqjA lekfIr dk fnuk¡d & 11&11&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku djkus gsrq izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk dk;Zokgh fd, tkus ij ifjoknh ds ,fj;j :0 20]060@&] o”kZ 2009&10 dk cksul :0 3456@& dk Hkqxrku dj fn, tkus dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA LFkkukUrj.k ;k=k HkRrs ds laca/k esa voxr djk;k x;k fd fcy dkykrhr gksus ds dkj.k dksbZ dk;Zokgh laHko ugha gSA ifjoknh us mijksDr Hkqxrkuksa dh iqf”V dhA vo’ks”k eagxkbZ HkRrs dk izdj.k lsok ls lacaf/kr gksus ds dkj.k dksbZ dk;Zokgh fd;k tkuk laHko u ikrs gq,] izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 986&2012 ifjoknh dk uke & Jh jkeukFk] irk & xzke&eEejiqjok] rR;kSjk] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 26&12&2013 ifjoknh us vius lsokfuo`Rrd ns;dksa ds Hkqxrku gsrq ;g ifjokn izLrqr fd;kA bl iz’kklu ds iz;kl ls iqujhf{kr isa’ku :0 12]803@&]xzsP;qVh :0 3]52]275@&]jkf’kdj.k : 0 3]35]244@& th0ih0,0 :0 6]14]708@&rFkk NBs is deh’ku dk ,fj;j :0 28]195 dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA bl izdkj ifjoknh dks Hkqxrku djkdj izdj.k lekIr dj fn;k x;kA 198 i=koyh la[;k & 1355&2008 ifjoknh dk uke & Jh e/kqlwnu izlkn feJk] irk & edku la0&1580] ukFkZ vkokl fodkl dkykSuh] dVjk] tuin&cLrhA lekfIr dk fnuk¡d & 24&12&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r th0ih0,Q0 dk Hkqxrku u nsus ds laca/k esa izLrqr dhA i=kpkj djus ij ifjoknh dks th0vkbZ0,l0 :0 34]111@& rFkk 90 izfr’kr th0ih0,Q0 :0 2]15]498@& vkSj 10 izfr’kr :0 24]673@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA egkys[kkdkj dh ,FkkVhZ ij :0 17]170@& ifjoknh dks Hkqxrku fd;k x;kA bl izdkj jkgr fnyk fn, tkus ds ckn izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 526&2013 ifjoknh dk uke & Jh izse ukFk flag] irk & bZ0Mh0191] lsDVj D;w0] vyhxat] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 24&12&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r lsokfuo`fRrd ns;dksa ds Hkqxrku gsrq izLrqr dhA bl iz’kklu ds iz;klksa ls th0ih0,Q0 :0 5]97]531@& vkSj lkewfgd chek dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA lsokdky ds vo’ks”k dk osru ekuuh; mPp U;k;ky; esa fopkjk/khu gksus ds dkj.k bl iz’kklu }kjk dksbZ dk;Zokgh fd;k tkuk laHko u ikrs gq, izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2529&2013 ifjoknh dk uke & Jh eksgEen tkosn] irk & eksgEen uxj dkyksuh] iknjh cktkj] ‘kkgiqj] tuin&xksj[kiqjA lekfIr dk fnuk¡d & 17&12&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r xzsP;qVh Hkqxrku djkus gsrq izLrqr dhA i=kpkj ds mijkUr ifjoknh dks :0 10]06]286@& dk Hkqxrku bZ&Vksdu ds ek/;e ls dj fn, tkus dh lwpuk izsf”kr dh x;hA Hkqxrku izkfIr dh iqf”V djrs gq, ifjoknh us 199 bl iz’kklu ds izfr vuqxzghr gksus dk dFku Hkh izLrqr fd;kA i=koyh la[;k & 1608&2013 ifjoknh dk uke & Jh clUr yky ‘kekZ] irk & gjukjk;u] iqjkuk cktkj] lkseuk jksM] dLck [kSj] tuin&vyhx<+A lekfIr dk fnuk¡d & 17&12&2013 ifjoknh us 03@2009 ls 06@2009 rd ds osru Hkqxrku djkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA i=kpkj ds QyLo:i ifjoknh dks :0 9156@& dk Hkqxrku djk;k x;kA ifjoknh us mDr Hkqxrku djk;s tkus gsrq gkfnZd d`rKrk O;Dr dhA i=koyh la[;k & 3094&2012 ifjoknh dk uke & Jh izseukFk flag] irk & xzke i`Fohiqj ok;k jkeiqj] tuin&tkSuiqjA lekfIr dk fnuk¡d & 30&12&2012 ifjoknh us ;g f’kdk;r th0ih0,Q0 dk Hkqxrku djkus gsrq izLrqr dhA lacaf/kr foHkkx }kjk th0ih0,Q0 dk Hkqxrku bZ&isesUV dk Vksdu izkIr gksus ds ckn fd;s tkus ls voxr djk;kA ifjoknh ls iqf”V fo”k;d lwpuk ds vHkko esa izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 3962&2012 ifjoknh dk uke & Jh vkse izdk’k jk;] irk & 557@15@1] vkseuxj vkyeckx] tuin&y[kuÅA lekfIr dk fnuk¡d & 31&12&2012 ifjoknh us lsokfuo`fRrd ns;dksa dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu ds iz;klksa ls ifjoknh dks ,fj;j :0 79]277@& vo’ks”k osru :0 5]462@&] lkewfgd chek :0 14]182@&] eagxkbZ HkRrk :0 7078] 9065] 7]330@& xzsP;qVh :0 3]15]122@& vkSj isa’ku ,fj;j :0 71]898@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA izkIr 200Hkqxrku dh iqf”V djrs gq, ifjoknh us dFku izLrqr fd;k fd mlds leLr Hkqxrku izkIr gks x, gSa vkSj blds fy, og lnSo vkHkkjh jgsxkA i=koyh la[;k & 1962&2013 ifjoknh dk uke & Jherh ‘;kek nsoh] irk & xzke cq<+ukeÅ] iksLV&Qrsgx<+] tuin&Q:Z[kkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 18&12&2012 ifjoknh us vius ifr dh vlkef;d e`R;q mijkUr vo’ks”k ykHk fnyk;s tkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls lkekU; Hkfo”; fuf/k :0 259778] lkewfgd chek :0 144519] vodk’k uxnhdj.k :0 179999] fyad bU’;ksjsal 30]000@&] ,0lh0ih0 ,fj;j :0 45040@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;k vkSj iqujhf{kr isa’ku Hkqxrku gsrq ns;d dks”kkxkj esa izLrqr dj fn, tkus dh lwpuk izsf”kr dhA ifjoknh ls iqf”V fo”k;d lwpuk vizkIr gksus ds dkj.k izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1817&2013 ifjoknh dk uke & Jh vfer lksudj] irk & xzke o iksLV&jlwyiqj LVsV] nksgjh? kkV tuin&eÅA lekfIr dk fnuk¡d & 27&12&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r vius firk dh ikfjokfjd isa’ku fnyk;s tkus ds laca/k esa izLrqr dhA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls ifjoknh dks fookg@iquZfookg vFkok 25 o”kZ dh vk;q rd vFkok thfodksiktZu dh frfFk tks igys gks rd fn, tkus ls voxr djk;k x;kA ifjoknh ls iqf”V fo”k;d lwpuk ds vHkko esa izdj.k bl iz’kklu esa lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 3330&2011 ifjoknh dk uke & Jh xtjkt] irk & xzke uxyk yks/kk] etjk vokx<+] iksLV cjbZ dfy;kuiqj Fkkuk vokx<+] tuin&,VkA 201 lekfIr dk fnuk¡d & 27&12&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r iqujhf{kr osrueku rFkk Mh0,0 ,fj;j vkfn dk Hkqxrku djk;s tkus ds lca/k esa izLrqr dhA bl iz’kklu ds iz;klksa ls ifjoknh dks cdk;k osru :0 1]82]906@&iqujhf{kr osrueku :0 64]482@&]cdk;k ih0,Q0 :0 60]000@&] ls-fu- vodk’k /kujkf’k 59]875@&iqujhf{kr cdk;k osru :0 17029@& vkSj edku HkRrk ,fj;j :0 2115@& dk Hkqxrku lqfuf’pr djk;k x;kA mDr Hkqxrkuksa dh iqf”V ifjoknh us ;g dgdj dh fd vc mldk dksbZ Hkqxrku vo’ks”k ugha gSA vr% ifjoknh dks jkgr fnykdj izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2726&2012 ifjoknh dk uke & Jh rhFkZjkt ik.Ms;] irk & xzke xkslkbZiqj ¼[ktqjuh½] jkeiqj xkSjh] tuin&izrkix<+A lekfIr dk fnuk¡d & 30&12&2013 ifjoknh us lsokfuo`Rrd ns;dksa dk Hkqxrku djkus gsrq ;g f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk i=kpkj fd, tkus ij ifjoknh dks isa’ku :0 15]180@&] xzsP;qVh :0 7]91]489@&] jkf’kdj.k :0 5]97]047@&] ,fj;j isa’ku :0 40]900@&] th0ih0,Q0 :0 11]10]425@& ] yho bUdS’kesUV :0 4]58]436@& vkSj ostcksMZ dk ,fj;j :0 75]442@& ds Hkqxrku dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA ifjoknh ds Lrj ls iqf”Vfo”k;d lwpuk vizkIr gksus ds dkj.k izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1416&2012 ifjoknh dk uke & Jh t; izdk’k nhf{kr] irk & fjBkuh] nsgyh jksM] tuin&esjBA lekfIr dk fnuk¡d & 02&01&2014 ifjoknh us ;g f’kdk;r ys[kk laoxZ dks vuqeU; fd, tkus okys osruekuksa ds leku osru Hkqxrku djk;s tkus dk vuqjks/k fd;kA bl iz’kklu ds iz;kl ls ifjoknh dks ns; ,fj;j dk Hkqxrku fd, tkus dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA ifjoknh ls 202Hkqxrku izkfIr dh iqf”V fo”k;d lwpuk vizkIr gksus ds dkj.k izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4217&2012 ifjoknh dk uke & Jh lkscju flag] irk & xzke o iksLV lnjiqj] Fkkuk&fcyxzke] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 02&01&2014 ifjoknh us ;g f’kdk;r xzsP;qVh ,oa iqujhf{kr iqjkuh o ubZ isa’ku dk vUrj Hkqxrku gsrq izLrqr dhA xzsP;qVh ds laca/k esa foHkkx }kjk lwfpr fd;k x;k fd NBsa osrueku ds vuqlkj xzsP;qVh dk ykHk vuqeU; ugha gSA ifjoknh dks isa’ku ,fj;j :0 50]000@& izFke fd’r rFkk ‘ks”k /kujkf’k :0 40]974@& dk Hkqxrku dj fn, tkus dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA ifjoknh ls iqf”V fo”k;d lwpuk vizkIr gksus ds dkj.k izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 4166&2012 ifjoknh dk uke & Jh ‘kadj yky] irk & 5@2@313 lkgcxat] ckYnk] uxj dksrokyh] tuin&QStkcknA lekfIr dk fnuk¡d & 31&12&2013 ifjoknh us ;g f’kdk;r lsokfuo`Rrd ns;dksa ds Hkqxrku gsrq izLrqr dhA bl iz’kklu ds gLr{ksi ls ifjoknh dks vodk’k uxnhdj.k :0 58]118@&] miknku :0 2]18]675@& vkSj vo’ks”k isa’ku :0 1]44]158@& dk Hkqxrku djus dh lwpuk izsf”kr dh x;hA ifjoknh ls iqf”V fo”k;d lwpuk vizkIr gksus ds dkj.k izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 916&2012 ifjoknh dk uke & Jherh mek JhokLro] irk & e0ua0&201] eks0 ‘kkgiqjk dksBh] tuin&y[kheiqj [khjhA lekfIr dk fnuk¡d & 07&01&2014 ifjokfnuh us vius ifr dh isa’ku iqujh{k.k u fd, tkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk dk;Zokgh 203 fd;s tkus ij iqujhf{kr isa’ku] ikfjokfjd isa’ku ,FkkVhZ fuxZr fd;k x;k] ftlds vuqlkj vafre osru :0 13]960@& $ jkgr o la’kksf/kr ikfjokfjd isa’ku 4400 $ jkgr rFkk miknku :0 80]270@&] jkf’kdj.k :0 87]087@& Lohd`r fd;k x;kA ifjokfnuh us i= izsf”kr dj vkifRr izLrqr dh] ftl ij bl iz’kklu }kjk dk;Zokgh dk vk/kkj u ikrs gq, izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 2218&2013 ifjokfnuh dk uke & Jherh equhjk ckuks] irk & xzke o iksLV&VqeqdhZ] ef>yk] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 09&01&2014 ifjokfnuh us ;g f’kdk;r isa’ku o vU; ns;ksa dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa izLrqr dhA i=kpkjksijkUr 7@12 ls 11@12 rd vo’ks”k /kujkf’k :0 1]09]150@& dk Hkqxrku djus o fnlEcj 12 ls fu;fer isa’ku dk Hkqxrku fd;s tkus dh lwpuk miyC/k djk;h x;hA th0ih0,Q0 en esa :0 27]226@& dk Hkqxrku psd }kjk dj fn, tkus ls Hkh voxr djk;k x;kA ifjokfnuh ls iqf”V fo”k;d lwpuk vizkIr gksus ds vk/kkj ij izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1793&2013 ifjokfnuh dk uke & Jherh NqUuk nsoh] irk & eks0&lqHkk”k uxj] tuin&gjnksbZA lekfIr dk fnuk¡d & 09&01&2013 ifjokfnuh us ikfjokfjd isa’ku dk Hkqxrku u fd, tkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu ds iz;kl ls ifjokfnuh dks 60@& :0 izfrekg dh nj ls ikfjokfjd isa’ku fnlEcj 2012 ls vDVwcj] 2013 rd ,fj;j :0 660@& dk Hkqxrku djk;k x;kA ifjokfnuh ls lwpuk ds vHkko esa izdj.k lekIr dj fn;k x;kA i=koyh la[;k & 1930&2013 ifjoknh dk uke & Jh jke vkSrkj] irk & c`tfogkj dkyksuh] r{kf’kyk Ldwy ds lkeus] vaVk pkSjkgk] 204 tuin&’kkgtgkWiqjA lekfIr dk fnuk¡d & 09&01&2013 ifjoknh us isa’ku ,fj;j o iwoZ esa dh x;h jktdh; lsok dks tksM+dj isa’ku vUrj dk Hkqxrku djkus ds laca/k esa ;g f’kdk;r izLrqr dhA bl iz’kklu }kjk dk;Zokgh fd, tkus ij ;g voxr djk;k x;k fd iqujhf{kr isa’ku :0 4]136@& gksrh gS] ftlesa ls :0 3]500@& $ eagxkbZ HkRrk dks”kkxkj } kjk rFkk :0 636-00 $eagxkbZ HkRrk dk Hkqxrku ifj”kn } kjk fd;k tk jgk gS rFkk rhu fd’rksa esa isa’ku ,fj;j dk Hkqxrku fd;k tk pqdk gS vkSj vo’ks”k cdk;k ugha gSA ifjoknh us i= izsf”kr dj dfri; vkifRr izLrqr dha] ftl ij bl iz’kklu }kjk dksbZ dk;Zokgh fd;k tkuk laHko u ikrs gq, izdj.k lekIr dj fn;k x;kA &&& 205 yksd vk;qDr iz’kklu] mRrj izns'k dk foRrh; o”kZ 2013&14 dk ctV d en dk uke rFkk dksM dqy z- /kujkf’k la ¼gtkj : - 0½ esa 1 osru ¼01½ 205020 00 2 etnwjh ¼02½ 100000 3 egaxkbZ HkRrk ¼03½ 164600 00 4 ;k=k O;; ¼04½ 780000 5 LFkkukUrj.k ;k=k O;; ¼05½ 50000 6 vU; HkRrs ¼06½ 320000 0 7 ekuns; ¼07½ 50000 8 dk;kZy; O;; ¼08½ 600000 9 fo|qr ns; ¼09½ 151000 0 1 Tkydj@ty izHkkj ¼10½ 800000 0 1 ys[ku lkexzh ,oa QkeksZ dh NikbZ 350000 1 ¼11½ 1 dk;kZy; QuhZpj ,oa midj.k ¼12½ 100000 2 1 VsyhQksu O;; ¼13½ 400000 3 1 dk;kZy; iz;ksxkFkZ LVkQ dkj dk dz; 698735 4 ¼14½ 1 xkfM+;ksa dk vuqj{k.k] isVªksy vkfn dh 500000 5 [kjhn ¼15½ 1 O;kolkf;d ,oa fo’ks”k lsokvksa ds fy, 550000 6 Hkqxrku ¼16½ 1 fdjk;k mi’kqYd o dj LokfeRo ¼17½ 700000 2067 1 foKkiu] fcdzh ,oa fo[;kiu O;; ¼19½ 300000 8 1 vuqj{k.k ¼29½ 200000 9 2 vU; O;; ¼42½ 150000 0 2 izf’k{k.k gsrq ;k=k O;; ,oa vU; izklafxd 120000 1 O;; ¼44½ 2 vodk'k ;k=k O;; ¼45½ 360000 2 2 dEI;wVj gkMZos;j ¼46½ 150000 3 2 dEI;wVj vuqj{k.k ,oa rRlaca/kh LVs’kujh 120000 4 vkfn dk dz; ¼47½ 2 fpfdRlk O;; ¼49½ 600000 5 2 onhZ O;; ¼51½ 35000 6 ;ksx 4]93]85 ]735 ¼:i;s pkj djksM+ frjkucs yk[k ipklh gtkj lkr lkS iSafrl ek=½ 207 yksd vk;qDr iz’kklu mRrj izns'k esa 31 fnlEcj] 2013 rd l`ftr inks dk fooj.k d inksa dk uke Lohd osrueku z `r - inks l a dh a la[;k - 1 lfpo] 1 vius lEoxZ ds vuqlkj vkbZ-,-,l-@,p-ts-,l- @ih-lh-,l- 2 eq[; vUos”k.k 1 vius lEoxZ ds vuqlkj vf/kdkjh] vkbZ-ih-,l-@,p-ts-,l- 3 mi lfpo 1 osru cS.M&3 15600&39100 xzsM osru&7600 4 vuq lfpo dk ,d 2 osru cS.M&3 LFkk;h in fnukad 15600&39100 xzsM 8&12&97 ls osru&6600 vkLFkfxr 5 vUos”k.k vf/kdkjh] 3 vius lEoxZ ds vuqlkj ¼iqfyl mik/kh{kd Lrj½ 6 vuqHkkx vf/kdkjh 1 osru cS.M&3 15600&39100 xzsM osru&5400 7 tu lEidZ vf/kdkjh 1 osru cS.M&3 15600&39100 xzsM osru&5400 8 futh lfpo 3 osru cS.M&3 15600&39100 xzsM osru&5400 9 leh{kk vf/kdkjh 7 osru cS.M&2 9300&34800 208 xzsM osru&4800 1 vij futh lfpo 3 osru cS.M&2 9300&34800 0 xzsM osru&4800 1 leh{kk vf/kdkjh 1 osru cS.M&2 9300&34800 1 ¼ys[kk½ xzsM osru&4800 1 lgk;d leh{kk 3 osru cS.M&2 9300&34800 2 vf/kdkjh xzsM osru&4200 1 vk’kqfyfid ¼iqfyl 1 osru cS.M&1 5200&20200 3 foHkkx ds xzsM osru&2800 mifujh{kd fefuLVh;y ¼Mh0vkbZ0,e0½@ lh/kh HkrhZ½ 1 lgk;d fyfid ¼iqfyl 1 osru cS.M&1 5200&20200 4 foHkkx ds lgk;d xzsM osru&2400 mifujh{kd fefuLVh;y ¼,0,l0vkbZ0,e0½@ lh/kh HkrhZ½ 1 Mªkboj 6 osru cS.M&1 5200&20200 5 xzsM osru&1900 1 dkUlVscy 3 osru cS.M&1 5200&20200 6 xzsM osru&1900 1 teknkj@vnZyh 3 osru cS.M&1 5200&20200 7 xzsM osru&1800 1 nQ~rjh 1 osru cS.M&1 5200&20200 8 xzsM osru&1800 1 QjkZ’k 2 osru cS.M&1 5200&20200 9 xzsM osru&1800 2 ekyh 1 osru cS.M&1 5200&20200 0 xzsM osru&1800 2 pkSdhnkj 1 osru cS.M&1 5200&20200 1 xzsM osru&1800 2 pijklh 11 osru cS.M&1 5200&20200 2 xzsM osru&1800 2 Lohizsl 2 osru cS.M&1 5200&20200 2093 xzsM osru&1800 2 dqd 1 osru cS.M&1 5200&20200 4 xzsM osru&1800 ;ksx 60 210 ekg tuojh] 2013 ls ekg fnlEcj] 2013 ds e/; yfEcr ,oa fuLrkfjr ifjoknksa dk fooj.kA ekg izkIr lh/ks fu{ksi fd;s 4 u;s ifjoknks fuLrkj.k iwoZ 9 fuLrkf fuLrkj.k d ifjoknks x;s ifjokn vkSj dh Js.kh gsrq ls 10 jr gsrq z- dh la[;k lwpuk vf/kdkj 5 dk f'kdk vfHkd fy;s x;s yfEc ;ks ifjokn yfEcr la iqfLrdk {ks= ls ;ksx ;r Fku dqy r x ks dh ifjokn - ckgj ifjokn ifjok la[;k 11&12 n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1 tuojh] 328 65 235 300 19 9 28 808 83 52 784 2013 6 2 Qjojh] 312 50 235 285 15 12 27 784 81 55 756 2013 1 3 ekpZ] 368 57 273 330 19 19 38 756 79 46 748 2013 4 4 vizSy] 389 66 295 361 16 12 28 748 77 40 736 2013 6 5 ebZ] 350 36 295 331 11 8 19 736 75 33 722 2013 5 2116 twu] 356 59 275 334 12 10 22 722 74 68 676 2013 4 7 tqykbZ 327 51 261 312 9 6 15 676 69 48 643 ] 2013 1 8 vxLRk] 295 39 234 273 18 4 22 643 66 30 635 2013 5 9 flrEcj] 330 31 268 299 16 15 31 635 66 55 611 2013 6 1 vDVwcj 307 49 227 276 19 12 31 611 64 33 609 0 ] 2013 2 1 uoEcj] 246 31 192 223 21 2 23 609 63 34 598 1 2013 2 1 fnlEcj] 324 46 253 299 20 5 25 598 62 29 594 2 2013 3 ;ksx 3932 580 3043 362 195 114 309 523 3212 izns’k dks Hkz”Vkpkj@dqiz’kklu eqDr cukus gsrq turk ls vihy yksd vk;qDr vkSj mi yksd vk;qDr] mRrj izns’k ds lHkh yksd lsodksa] eaf=;ksa] fo/kk;dksa] LFkkuh; fudk;ksa ds v/;{kksa] lHkh vf/klwfpr jktdh; fuxeksa] laLFkkuksa ,oa lkslk;fV;ksa ds fo:) Hkz”Vkpkj vkSj dqiz’kklu dh 213 izkIr fyf[kr f’kdk;rksa ij tkWp djrs gSaA izns’k dks Hkz”Vkpkj eqDr ,oa lqiz’kklu LFkkfir djkus esa lHkh ukxfjdksa dk lg;ksx visf{kr gSaA tu lEidZ vf/kdkjh] yksd vk;qDr dk;kZy;] mRrj izns'kA irk %& 46@oh&1] foHkwfr [k.M] xkserh uxj] y[kuÅ&226010 nwjHkk”k %& ¼0522½ 2305760] 2306088] 2306717] 2305086] 2306412] 2306160¼ih-ch-,Dl-½ QSDl %& ¼0522½ 2306647 Web Site :- www.lokayukta.up.nic.in E-mail :- [email protected]

Yksd Vk;Qdr

Details

Download

Copyright

We respect the copyrights and intellectual property rights of all users. All uploaded documents are either original works of the uploader or authorized works of the rightful owners.

Support