Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 WYNIKI MONITORINGU aktualizacja 2012-04-18 3240 Zarośla wierzbowe na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków fot. J. Perzanowska Koordynator: Joanna Perzanowska Eksperci lokalni: Joanna Perzanowska, Jarosław Sochacki, Edward Walusiak, Michał Węgrzyn Typ siedliska przyrodniczego był monitorowany tylko w roku 2010. Liczba i lokalizacja stanowisk i obszarów monitoringowych Siedlisko występuje wyłącznie w regionie alpejskim. Literatura dotycząca zbiorowisk roślinnych wchodzących w skład siedliska, jest uboga. Dotyczy wybranych, pojedynczych rzek, w kontekście wędrówek wzdłuż nich gatunków roślin górskich lub stanowisk gatunku wyróżniającego – wierzby siwej. Badania monitoringowe zaplanowano w 2010 roku w całym zasięgu występowania siedliska, na terenie regionu alpejskiego. COPYRIGHT © GIOŚ Strona 1 z 14 Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 WYNIKI MONITORINGU aktualizacja 2012-04-18 Rys. 1. Rozmieszczenie stanowisk monitoringu na tle zasięgu geograficznego siedliska Czynnikiem antropogenicznym wpływającym na obecność siedliska jest regulacja koryt rzek i potoków górskich. Tworzenie obudowy koryta – opasek betonowych brzegów, progów poprzecznych lub innych spiętrzeń, hamujące przemieszczanie się materiału skalnego z nurtem rzek i odnawianie kamieńców, a w dalszej kolejności także tworzenie zarośli wierzbowych. Dlatego na ciekach, które zostały trwale przekształcone, brak tego gatunku i nie wykształcają się tu zarośla wierzbowe z udziałem wierzby siwej, i na tych ciekach nie lokalizowano stanowisk do monitoringu. Ich rozmieszczenie było natomiast ściśle uzależnione od występowania gatunku wierzby siwej Salix eleagnos. Tab. 1. Zestawienie badanych stanowisk i obszarów Nazwa stanowiska Lokalizacja stanowiska w obszarze Natura 2000 Cisiec - Hańczowa - Przyborów - Siwa Woda - Wieprz - Śnietnica Biała Tarnowska PLH 120090 Bialka - Trybsz Dolina Białki PLH120024 Bialka-Frydman Dolina Białki PLH120024 COPYRIGHT © GIOŚ Strona 2 z 14 Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 WYNIKI MONITORINGU aktualizacja 2012-04-18 Kęty Dolna Soła – PLH120083 Lepietnica Górny Dunajec PLH120086 Nieznajowa Ostoja Magurska PLH180001 - Wisłoka Świątkowa Mała Ostoja Magurska PLH180001 - Wisłoka Pcim Raba z Mszanką PLH120093 Kamienica Gorczańska Środkowy Dunajec z dopływami PLH120088 Ochotnica Środkowy Dunajec z dopływami PLH120088 Dunajec Dębno Środkowy Dunajec z dopływami PLH120088 - Dunajec Wróblówka Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH120016-Czarny Dunajec Myscowa Wisłoka z dopływami PLH 180052 Ropa Wisłoka z dopływami PLH 180052 Do monitoringu zostały wybrane powierzchnie nad rzekami Beskidów Zachodnich, aż po Jasiołkę, gdzie znajduje się wschodnia granica zasięgu wierzby siwej w naszych Karpatach. Były to: Soła, Czarny Dunajec, Lepietnica, Dunajec, Białka, Ochotnica, Kamienica Gorczańska, Raba, Biała Tarnowska, Wisłoka, Ropa. W ten sposób monitoringiem objęto główne rzeki – prawobrzeżne dopływy (pierwszo i drugorzędowe) Wisły, nad którymi stwierdzono występowanie siedliska 3240. Nad rzekami, gdzie powierzchnia zajęta przez płaty siedliska jest duża, lub tworzą one kilka wyraźnych skupień, poprowadzono po 2 transekty. Łącznie badania prowadzono na 19 stanowiskach (tab.1). Znaczna część odcinków badanych rzek, a zarazem 14 spośród stanowisk monitoringowych znajduje się na terenie 9 obszarów Natura 2000. Są to: Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, Białka, Dunajec z dopływami, Tatry, Biała Tarnowska, Wisłoka z dopływami, Ostoja Magurska, Poza obszarami N2000 zlokalizowanych jest 5 spośród badanych stanowisk. Należy podkreślić, że stanowiska monitoringowe obejmują jedynie fragmenty przestrzeni wzdłuż ciągłego, zwykle wielokilometrowego odcinka rzeki i ze względu na praktyczne wnioski co do sposobu ochrony siedliska w przyszłości, analiza wyników powinna być odnoszona do rzeki jako całości. Mniejsze znaczenie ma tu pojedyncze stanowisko. Dotychczas siedlisko nie było monitorowane i nie było przedmiotem zainteresowania służb ochrony przyrody. Wyniki badań i ocena stanu zachowania W obszarach Natura 2000, w których prowadzono obserwacje monitoringowe, wytypowano po 1-3 transekty (w zależności od ilości i wielkości płatów siedliska jak i zróżnicowania samego obszaru Natura 2000) i dzięki temu można uznać, że jest to próbka reprezentatywna dla oceny stanu zachowania siedliska w tych obszarach. Wspomnieć tu należy, że prace inwentaryzacyjne na tych terenach były niezależnie prowadzone także w ramach innych projektów, realizowanych wcześniej przez IOP PAN i rozmieszczenie części płatów siedliska było w przybliżeniu znane. REGION ALPEJSKI Trudno oszacować zasoby siedliska w regionie, można dokonać takich wyliczeń jedynie na podstawie danych zawartych w SFD obszarów, aczkolwiek na ogół są one tylko szacunkowe, natomiast brak jakichkolwiek danych o stanowiskach siedliska poza obszarami Natura 2000. Dlatego też, nie można na tym etapie badań stwierdzić, jaki procent zasobów został poddany obserwacjom monitoringowym. Reprezentatywność wyników, rozmieszczenie stanowisk COPYRIGHT © GIOŚ Strona 3 z 14 Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 WYNIKI MONITORINGU aktualizacja 2012-04-18 Monitoringiem objęto najistotniejsze cieki, nad którymi występuje siedlisko, choć nie wszystkie miejsca jego występowania. Jest to typ siedliska, który nad górskimi ciekami występuje stosunkowo pospolicie, choć zarośla są w różnym stopniu rozwoju i mają zróżnicowany skład florystyczny. Stanowiska monitoringowe rozmieszczono na transekcie przebiegającym od zachodu na wschód przez całe Karpaty, zarówno w obszarach Natura 2000 jak i poza nimi, pozwala więc na wnioskowanie o stanie siedliska 3240 w regionie alpejskim. Dla oceny stanu siedliska w obszarach Natura 2000 obejmujących długie odcinki rzek, należy zwiększyć liczbę stanowisk monitoringowych i dokonać wizji terenowej kluczowych dla tego typu siedliska fragmentów koryt, rozmieszczonych południkowo, wzdłuż ich biegu. Prowadzony obecnie monitoring dotyczy stanowisk rozrzuconych w obrębie całego zasięgu siedliska, ale obejmuje trudną do oszacowania część jego zasobów. Ocena stanu zachowania siedliska 3240 dla obszarów Natura 2000 i dla regionu alpejskiego W obszarach Natura 2000 w których prowadzono obserwacje monitoringowe, wytypowano w zależności od ich wielkości i zasobów siedliska, po 1-3 transekty i dzięki temu można uznać, że jest to próbka reprezentatywna dla oceny stanu zachowania siedliska w tych obszarach. Obszar „Dolina Białki” jest najlepiej ocenionym obszarem pod względem stanu siedliska 3240, co zawdzięcza w dużej mierze naturalnemu charakterowi rzeki, nie poddającej się próbom regulacji. W granicach obszaru znajduje się ponadto największy procent zasobów siedliska spośród pozostałych rzek. Można je traktować jako wzorcowe, a więc proponowana ocena ogólna to FV - stan właściwy. Tak samo wysoko można ocenić stan siedliska w obszarach „Torfowiska Orawsko-Nowotarskie” (rzeka Czarny Dunajec) i „Biała Tarnowska”. Stosunkowo dobrze wykształcone zasoby siedliska, choć mniejsze powierzchniowo, są chronione w obszarze „Środkowy Dunajec z dopływami”, dzięki włączeniu do niego takich rzek, jak Ochotnica i Kamienica Gorczańska (Łącka) – właśnie nad nimi znajdują się pasowo wykształcone płaty siedliska 3240 mimo, że nad główną rzeką obszaru, czyli Dunajcem, praktycznie się nie zachowały. Wydaje się, że Podhale i Spisz stanowią centrum rozmieszczenia tego siedliska w Karpatach polskich, natomiast zarówno na wschód jak i na zachód od niego, stan siedliska się pogarsza, a poszczególne rzeki (w tym obszary Natura 2000) są siedliskiem mniejszych jego płatów. Tak dzieje się w zachodniej części Beskidów, gdzie mimo poszukiwań nie udało się odnaleźć siedliska w Beskidzie Śląskim, natomiast w Beskidzie Żywieckim występuje ono jeszcze nad Sołą i jej głównymi dopływami, ale przede wszystkim w odcinkach przyujściowych. Wyjątek stanowi Koszarawa, gdzie na stanowisku w Przyborowie także stwierdzono obecność tego siedliska. Niewielkie płaty zarośli wierzbowych z wierzba siwą, choć o zaburzonym składzie gatunkowym, stwierdzono nad takimi rzekami, jak: Raba, niewielkimi dopływami Dunajca (Lepietnica), Ropa, Wisłoka, częściowo w granicach obszarów Natura 2000, a częściowo poza nimi. Nad Jasiołką, która uznana była za wschodnią granicę występowania wierzby siwej w Karpatach, nie odnaleziono już stanowisk tego siedliska. O rozmieszczeniu siedliska 3240 decyduje także kryterium wysokościowe. Gatunek ten, nad badanymi rzekami zasadniczo nie był obserwowany poniżej 350 m n.p.m., co wobec południkowego biegu rzek karpackich, zakreśla północne granice występowania tego siedliska; natomiast w górnych odcinkach rzek, np. w Tatrach, prawdopodobnie nie wysokość n.p.m. (bo gatunek np. w Alpach występuje na większych wysokościach), lecz warunki orograficzne (wąskie doliny, brak kamieńców, strome zbocza) nie pozwalały na jego wykształcenie się. Podsumowanie wyników dla poszczególnych wskaźników siedliska na stanowiskach i w obszarach w regionie alpejskim, z uwzględnieniem zróżnicowania geograficznego COPYRIGHT © GIOŚ Strona 4 z 14 Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 WYNIKI MONITORINGU aktualizacja 2012-04-18