University of Groningen Zestig jaar VVD van Schie, Patrick; Voerman, Gerrit IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2008 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): van Schie, P., & Voerman, G. (editors) (2008). Zestig jaar VVD. Boom. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). The publication may also be distributed here under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license. More information can be found on the University of Groningen website: https://www.rug.nl/library/open-access/self-archiving-pure/taverne- amendment. Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date: 10-10-2021 patrick van schie & gerrit voerman [ redactie ] met bijdragen van fleur de beaufort, erwin dijk, paul lucardie, uri rosenthal, patrick van schie, henk te velde, & gerrit voerman boom amsterdam Zestig jaar VVD [pp.1&3].indd 2 06-01-2008 13:40:09 Omslagontwerp: René van der Vooren, Amsterdam Zetwerk: Velotekst (B.L. van Popering), Zoetermeer © 2008 de auteurs Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher. isbn 978 90 8506 544 9 nur 680 www.uitgeverijboom.nl Inhoud Voorwoord 7 Inleiding 9 De positie van de vvd in het Nederlandse partijstelsel: 13 Invloedrijk maar excentrisch? Paul Lucardie De partij van Oud en Wiegel 27 Leiderschap in de vvd en het primaat van het electoraat Henk te Velde Zwevende kiezers, zwevende partijen 53 Electorale trends Uri Rosenthal ‘Van kiesvereniging tot moderne politieke partij’ 93 De ontwikkeling van de organisatie en cultuur van de vvd Gerrit Voerman en Erwin Dijk Vrijheid, en vervolgens… 137 De ideologische ontwikkeling van de vvd Fleur de Beaufort en Patrick van Schie 5 inhoud De bijdrage van de vvd aan de vormgeving van Nederland 165 Verworvenheden, tekortkomingen en toekomst Fleur de Beaufort,Patrick van Schie en Gerrit Voerman Noten 177 Interviews 199 Bijlagen Ledentallen vvd, 1949-2007 201 Verkiezingsuitslagen vvd, 1948-2006 202 Voorzitters Eerste Kamerfractie, 1948-2008 203 Voorzitters Tweede Kamerfractie, 1948-2008 204 Partijvoorzitters, 1948-2008 205 Personenregister 207 Over de auteurs 211 6 Voorwoord Zestig jaar Volkspartij voor Vrijheid en Democratie. Een prestatie van formaat. Wat Stikker en Oud – en vele anderen – ooit begonnen, staat nog steeds fier overeind. Succesvolle jaren en perioden wisselen minder fortuinlijke af, maar nog steeds is de vvd een politieke partij die praktisch en principieel als liberale club een betekenisvolle functie vervult in de Nederlandse politiek. Landelijk en Europees in de parlementaire fracties, vaak ook in de regering vertegen- woordigd. Provinciaal en gemeentelijk geldt hetzelfde. Met 1307 gemeente- raadsleden en 101 statenleden, 273 wethouders, dertien gedeputeerden en 120 burgemeesters, speelt de vvd ook lokaal en in de provincie een belangrijke rol. Met zo’n veertigduizend leden en een kleine vierhonderd afdelingen is de vvd bijna overal in ons land vertegenwoordigd. De organisatie bestaat ook na zestig jaar nog steeds bij de gratie van de vele honderden vrijwilligers die in afdelings- en kamercentralebesturen en in het hoofdbestuur hun werk voor de vereniging verrichten. Het Algemeen Secretariaat (het partijbureau) aan de Laan Copes van Cattenburch telt 23 professionals die zich inzetten voor de organisatie van de vvd. Een uitstekend functionerend opleidings- en trainings- instituut, de Haya van Somerenstichting, ten slotte, zorgt al geruime tijd voor nieuwe – en steeds beter opgeleide – talenten. Hoe het komt dat goede en slechte tijden elkaar voor de Nederlandse liberalen afwisselen is een vraag waarop geen eenvoudig antwoord mogelijk is. Hangt het succes vooral samen met de personen – en persoonlijkheden – die aan de vvd leiding en gezicht geven? Is het de geest van de tijd, die soms wind mee en dan weer wind tegen geeft? Of is het een mengeling van beide? Kent onze liberale volkspartij vleugels, of (alleen maar) vlerken? Is de kiezer minder trouw aan de liberale beginselen, of is de vvd dat? Te veel, te weinig? Zijn veel liberale idealen bereikt en/of inmiddels gemeengoed geworden? Verliezen wij daarom aan aantrekkelijkheid? Of zijn er – in moderne termen gesproken – nog steeds 7 voorwoord liberale unique selling points die ons ook de komende decennia leidend zullen doen zijn in het publieke debat en bij het electoraat? Misschien staren we ons – vrij naar Oud – een enkele keer blind op de korte golf (van het succes of het falen), terwijl we ons – volhoudend, met geduld en waar liberaal – vooral dienen te richten op de lange golf. De lange golf die hoe jehetookwendtofkeertsinds1948 een gestage ontwikkeling van groei heeft getoond. In zetels en in maatschappelijke ontwikkeling in liberale richting. Een geheim van de Nederlandse liberalen is bovendien de doorgaans zeer goede sfeer waarin wordt samengewerkt. Sportief verschillen wij van mening. On- baatzuchtig dienen wij vanuit onze liberale opvattingen het algemeen belang. In perioden dat dit niet vanzelfsprekend is – vrij naar Zalm: de bloedbaden wisselen de warme af – keldert ook onmiddellijk onze electorale aantrekkelijk- heid. Kent iedereen dat geheim eigenlijk nog? Of heeft het ontspannen beeld van ‘losjes’ politiek bedrijven in werkelijkheid nooit bestaan? Immers – om met Stikker te spreken – de vloek van het liberalisme is: amateurisme. Allemaal vragen en veronderstellingen die opkomen als je nadenkt over zestig jaar vvd. Vooraanstaande auteurs geven in dit boek antwoord – althans een begin daarvan – op veel van hetgeen ik zojuist naar voren bracht. Zo hoort dat bij een zestigjarige politieke partij. Paul Lucardie schetst de politieke plaatsbe- paling van de vvd in vergelijkend perspectief. Hoe het met het leiderschap in de vvd zit, wordt door Henk te Velde uiteengezet. Zweven de kiezers of de partijen, zo vraagt Uri Rosenthal zich af. De organisatie en de cultuur binnen de vvd krijgen aandacht in de bijdrage van Gerrit Voerman en Erwin Dijk. Fleur de Beaufort en Patrick van Schie besteden uitvoerig aandacht aan onze ideologische ontwikkeling. Tot slot wordt teruggekeken op de bijdrage van de vvd aan de vormgeving van Nederland in de afgelopen zestig jaar. Wat er allemaal van zij, liberalen bewezen in Nederland na de Tweede Wereldoorlog hun bestaansrecht. Uniek. Uniek voor Nederland én voor libe- ralen. De afgelopen zestig jaar tonen met alle ups en downs aan dat het kan. Prestaties in het recente verleden geven weliswaar geen garantie voor de nabije toekomst. Maar toch. Een brede liberale politieke partij. Het kan in Nederland. Al zestig jaar. Als vrolijke vrijwilliger droeg en draag ik daar samen met heel veel anderen graag aan bij. vvd’ers, liberalen, van harte gelukgewenst! Jan van Zanen partijvoorzitter Amstelveen, november 2007 8 Inleiding Kleio heeft lange tijd weinig oog gehad voor de liberalen. Waar het verleden van andere politieke stromingen veelvuldig is geboekstaafd, is de belangstelling voor de liberale historie in het algemeen betrekkelijk gering geweest. Dat lag in de eerste plaats aan de liberalen zelf. Zeker in de twintigste eeuw was hun verhouding tot de eigen geschiedenis problematisch. Massapartijen als de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij, de Rooms-Katholieke Staatspartij en deAnti-RevolutionairePartij,diedepolitieke exponent van hun zuil waren, hadden het een stuk eenvoudiger. Bij jubilea legden zij uitgebreid hun verwor- venheden in gedenkboeken vast. Daarbij richtten deze partijen de blik niet alleen op het verleden, maar ook op de toekomst. De behaalde successen werden in het licht geplaatst van de grote idealen die de emancipatiebeweging nastreef- de. Deze geschiedschrijving had zo een duidelijke functie: zij moest mobiliseren, de partij een zingevend verleden verschaffen, de bewustwording en inspiratie van de achterban bevorderen, het zelfvertrouwen en het gevoel van innerlijke 1 kracht versterken. In liberale kringlagditallemaalgeheelanders.Hetindividualistisch ingestelde liberalisme had immers weinig op met organisatie en verzuiling.2 Bovendien was voor hen de eigen geschiedschrijving geen pepmiddel, maar eerder het tegendeel. Na de glorietijd, tot ongeveer 1900, raakten de verdeelde liberalen in politiek opzicht in toenemende mate in de verdrukking door de opkomende antirevolutionairen, katholieken en sociaal-democraten. ‘Over hen is geen verhaal te vertellen van glorieuze machtsopbouw,