PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000 Arkusz GNIEZNO (436) Warszawa 2005 Autorzy: Barbara Ptak**, Izabela Bojakowska**, Aleksandra Dusza**, Elżbieta Osendowska*, Anna Pasieczna**, Hanna Tomassi-Morawiec** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Katarzyna Strzemińska** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska** * Przedsiębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” S.A. w Warszawie – Zakład w Łodzi **Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN . Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2005 Spis treści I. Wstęp – B. Ptak .............................................................................................................4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Ptak...................................................5 III. Budowa geologiczna – B. Ptak.......................................................................................8 IV. Złoża kopalin – B. Ptak................................................................................................11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Ptak ................................................................14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – B. Ptak ............................................16 VII. Warunki wodne – B. Ptak ............................................................................................18 1. Wody powierzchniowe .............................................................................................18 2. Wody podziemne......................................................................................................20 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................22 1. Gleby – A. Pasieczna, A. Dusza ................................................................................22 2. Osady wodne – I. Bojakowska...................................................................................25 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec.............................................26 IX. Składowanie odpadów – E. Osendowska......................................................................29 X. Warunki podłoża budowlanego – B. Ptak.....................................................................40 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Ptak .....................................................................42 XII. Zabytki kultury – B. Ptak.............................................................................................45 XIII. Podsumowanie – B. Ptak .............................................................................................47 XIV. Literatura.....................................................................................................................48 I. Wstęp Arkusz Gniezno Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wyko- nany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie zgodnie z „Instrukcją...” (2005). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Gniezno Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2001 w Przedsiębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” S.A. w Warszawie – Zakład w Łodzi (Osendowska, 2001 a, b). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w pięciu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowania odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną po- moc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dla wykonania mapy wykorzystano materiały zebrane w: Wydziale Środowiska i Rol- nictwa Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Poznaniu, Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Poznaniu, Ośrodku Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego w Warszawie, Centralnym Archiwum Geo- logicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawoże- nia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadleśnictwie Gniezno, Nadleśnictwie Gołąbki, Starostwie Powiatowym w Gnieźnie, Urzędzie Gminy w Gnieźnie i Rogowie oraz u użytkowników złóż. Dla uzupełnienia danych archiwalnych przeprowadzono także zwiad terenowy. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy o złożach. 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Gniezno znajduje się między 17º30´ a 17º45´ długości geograficznej wschodniej oraz 52º30´ a 52º40´ szerokości geograficznej północnej. W układzie administracyjnym omawiany obszar znajduje się w granicach województw: wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego. W obrębie województwa wielkopolskiego obszar arkusza znajduje się w powiecie gnieźnieńskim obejmującym fragmenty gmin: Gniezno i miasto Gniezno, Mieleszyn, Kłecko, Łubowo, Niechanowo, Witkowo oraz Trzemeszno. Obszar znajdujący się w granicach województwa kujawsko-pomorskiego należy do powiatu żnińskiego i obejmuje fragment gminy Rogowo. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001) teren arkusza Gniezno należy do prowin- cji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich, makrore- gionu Pojezierza Wielkopolskiego i mezoregionu Pojezierza Gnieźnieńskiego. Niewielka po- łudniowa jego część położona jest w mezoregionie Równina Wrzesińska (Fig. 1). Obszar arkusza ma charakter rzeźby młodoglacjalnej. Przeważającą część zajmują wy- soczyzny polodowcowe, na powierzchni których znajduje się wiele jezior wytopiskowych i rynnowych. W środkowej i południowej części występują równoleżnikowe, niewysokie cią- gi pagórków morenowych fazy poznańskiej (Pojezierze Gnieźnieńskie), urozmaicone liczny- mi niewielkimi jeziorami, a także płaskie lub faliste równiny moreny dennej z kopalnymi ryn- nami jeziornymi oraz na południowym skraju obszaru arkusza niewielkie pola sandrowe (Równina Wrzesińska). Pojezierze Gnieźnieńskie cechuje się dużym nagromadzeniem rynien jeziornych zorien- towanych południkowo, które odegrały istotną rolę w kształtowaniu sieci hydrograficznej. Jedną z takich rynien wykorzystuje rzeka Wełna biorąca początek z Jeziora Wierzbiczańskie- go, przepływająca ku północy przez szereg jezior rynnowych i uchodząca do Warty w Obor- nikach (poza obszarem arkusza). Przez środek arkusza przebiega pasmo wzgórz czołowomorenowych, znaczące maksy- malny zasięg fazy poznańskiej, które ciągnie się na północ od Gniezna po Trzemeszno (już poza granicami omawianego obszaru). Są to moreny spiętrzone w wyniku oscylacji gnieź- nieńskiej. Szerokość tego pasma moren dochodzi do 2-3 km, a jego wysokość do 20-25 m nad powierzchnię falistej wysoczyzny polodowcowej. Równina Wrzesińska, zajmująca południową część obszaru arkusza, ma rzeźbę mało urozmaiconą z nielicznymi, niewielkimi jeziorami. Geomorfologicznie jest to płaska równina sandrowa (117-123 m n.p.m.), nieznacznie nachylona ku południowi. 5 Fig. 1 Położenie arkusza Gniezno na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica mezoregionu Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.53 – Pojezierze Chodzieskie, 315.54 – Pojezierze Gnieźnieńskie, 315.56 – Równina Wrzesińska Klimat na omawianym obszarze, jest z racji swego położenia otwarty dla wpływów przeważających mas powietrza napływających z zachodu. Przenikanie się klimatu oceanicz- nego i kontynentalnego powoduje dużą zmienność stanów pogodowych. Średnioroczna suma opadów z wielolecia należy do najniższych w Polsce i wynosi 550 mm, przy średniej krajo- wej 650 mm. Ten teoretyczny niedobór wody niwelowany jest w znacznym stopniu korzyst- nym ukształtowaniem terenu. Średnia temperatura roczna powietrza wynosi 8ºC, przy czym najcieplejszym miesiącem jest lipiec z temperaturą średnią 18ºC, najchłodniejszy natomiast styczeń –2ºC. Lokalny wpływ na wahania temperatury i ilość opadów mają tutaj licznie wy- stępujące jeziora (Woś, 1994). Rzeźba powierzchni ziemi, procesy geomorfologiczne, litologia oraz klimat mają bez- pośredni wpływ na rodzaj gleb występujących na terenie omawianego obszaru. Grunty rolne wysokich klas bonitacyjnych I-IVa stanowią około 60% powierzchni i znajdują się głównie w zachodniej i środkowej części obszaru arkusza Gniezno. Obniżenia rynien lodowcowych, 6 zagłębień terenowych oraz tarasów niskich dolin rzecznych, wyścielone osadami piaszczysto- żwirowymi oraz osadami torfowymi, zajęte są przez użytki zielone. Gleby na omawianym obszarze wytworzone są głównie z glin zwałowych, piasków na glinach i pyłów. Jest to region z przewagą gleb dobrych i bardzo dobrych: brunatnych, bagien- nych, czarnych ziem i gleb płowych. Na piaskach sandrowych występują gleby bielicowe, a w dolinach rzek i cieków mady, gleby glejowe i murszowe. Przeważają gleby w klasach II-III.