een uitgave van Steunpunt Monumenten en Archeologie Noord-Holland Waterland SCHATRIJK Waterland 3 Colofon SCHATRIJK Waterland Beeldverantwoording is een uitgave van het Steunpunt ADC ArcheoProjecten [44, 46, 55, 70 (beemster)] Monumenten en Archeologie Noord- Gemeente Waterland [18] Holland. Het Steunpunt is een Hollandia Archeologen Zaandijk [20, 60-61] Inhoudsopgave samenwerking tussen MOOI Noord- Helga Zwertbroek [66] Holland en Stichting NMF en wordt Kenneth Stamp [56-57, 60] mogelijk gemaakt door de Provincie Linda Verniers [6-7, 11, 28, 32, 34, 38-39, 42, 45, 53, 54, 61, 62-63, Omslag en binnenzijde Voorwoord | Jack Chr. van der Hoek 4 Noord-Holland en de RCE. 64, 65, 67] omslag, speelgoedknikkers Interview | Rob van Eerden 8 [email protected] Open Data Provinciaal Depot voor Archeologie Noord-Holland 1650-1850, Wormerland Artikel | De ondergrond van Waterland 12 www.steunpunterfgoednh.nl [Omslag, 2, 30, 34-35, 36, 47, 48-49, 71] Interview | Laura Bromet 18 J. Pauptit, Collectie Faculteit Archeologie Universiteit Leiden [26] Artikel | Wonen in Waterland 24 Tekst en redactie Linda Verniers, Peter Saal [24-25, 50-51] Recept | Scheepsbeschuit 37 Stichting NMF Purmerends Museum [30] Interview | Wouter Waldus 38 Ontwerp en opmaak Lonneke Provincie Noord-Holland [12-13, 16boven] Vondsten | Sint Jacob 47 Beukenholdt, BLKVLD Uitgevers | RAAP/Karin Andersson [14] Vondsten | Bewonderen 48 Gelegenheidsboeken RAAP/Michiel Hooyberg [33 boven] Artikel | De strijd tegen het water 50 Siebe Swart, Collectie RCE 12461-39390 [8] Artikel | De Stelling van Amsterdam 56 Met dank aan Laura Bromet (wethouder Stichting NMF [52, 69] Artikel | Beleven en benutten 62 gemeente Waterland); Marieke Leeverink Sprekend Vondsten in de Tijd 72 (gemeente Waterland); Rob van Eerden FKG Architecten aan de Zaan [68] Vondsten | Bewonderen 74 (provincie Noord-Holland); Jan Colaris en Zuiderzeecollectie [69] Bertien van der Kolk (Waterlandmuseum www.despeeltoren.nl [25] De Speeltoren); Martin Schabbink (RAAP) www.oldmapsonline.org [27] Sjeng Dautzenberg, Joris Brattinga en geheugenvannederland.nl [31] Pieter Floore (Hollandia Archeologen); Wikimedia [16onder en 17, 27,37, 40, 43, 47, 52 portret, 59] Wouter Waldus en Annelies van Benthem Zorgvuldigheid is betracht om van elke foto (ADC ArcheoProjecten); Marco Feenstra de eigenaar c.q. fotograaf te vermelden. (AWN Waterland); Kenneth Stamp Organisaties en personen die menen dat (fotograaf); Archeologische Werkgroep bepaalde rechten bij hen liggen, kunnen Purmerend ; Peter Saal, Helga Zwertbroek, contact opnemen met de redactie. Eliza van Rooijen, Monica Dütting, Yvette Burnier (stichting NMF) Maart 2018 4 Voorwoord | Jack Chr. van der Hoek SCHATRIJK Waterland 5 een onafzienbare grijsbruine vlakte: hoogveen. Meters boven “Van grijsbruine de zeespiegel, dat wel. Maar slechts bestaand uit natte, zure, hoog op elkaar gestapelde waterplanten en mossen. Het is onvoorstelbaar dat een gebied dat in de 17e eeuw enorm tot vlakte naar bloei zou komen met havens voor walvisvaart, scheepsbouw, zaagmolens en andere ‘industrie avant la lettre’, er tot ver in de middeleeuwen bij lag als een hopeloze, verlate en kansloze hippe woonplek.” wereld. Door de ontwatering, eerst door het graven van sloten en later Je staat er niet zo vaak bij stil, maar het landschap om ons ook door windmolens, werd het veen letterlijk te gelde gemaakt. heen verandert voortdurend. Oude kaarten, prenten en later Hoe? Dat is een zeer interessant verhaal van harde arbeid, foto’s laten ons zien wat er in een gebied is gebeurd. Wie slimme kansenbenutting en Hollandse handelsgeest. Het gebied daar meer over wil weten kan bijvoorbeeld de collectie van werd, mede door de polders die ontstonden uit drooggemalen de Provinciale Atlas raadplegen. Maar ook de bodem zelf zoetwatermeren, de voorraadkast van Amsterdam. En later vertelt ons van alles over de ontstaansgeschiedenis van een ook: de “hippe” woonplek van rijke Amsterdamse kooplui, die gebied. Gebruiksvoorwerpen, botmateriaal en patronen in de buitenplaatsen lieten bouwen in droogmakerijen die inmiddels aardlagen maken het mogelijk terug te gaan in de tijd en de door hun unieke historische vooruitstrevendheid, werelderfgoed geschiedenis te reconstrueren. Fascinerend, leerzaam en leuk! zijn geworden. Het is belangrijk dat we deze informatie niet achterhouden maar beschikbaar stellen voor iedereen. Dat is de reden dat De regio Waterland, met de gemeenten Waterland, Purmerend, we in Castricum het bezoekerscentrum Huis van Hilde hebben Beemster, Edam-Volendam, Landsmeer en de Overgemeenten gebouwd. Het is dé plek in Noord-Holland waar iedereen alles (Oostzaan en Wormerland) zijn Hollandser dan Hollands, met te weten kan komen over de ontstaansgeschiedenis van onze de veenweiden, polders, de uit hout opgetrokken dorpen, provincie. spiegelende waterplassen, goed onderhouden wind-molens en natuurlijk diverse generaties industriële ontwik-keling. Niet veel mensen weten dat Noord-Holland is opgedeeld in tien archeologiegebieden. Welke gebieden zijn dat? Hoe zijn ze Veel meer hierover in deze uitgave van SCHATRIJK. ontstaan? Wat is het verhaal van een gebied? Dat kun je allemaal lezen in de archeologische tijdschriften van SCHATRIJK. De reeks Laat u verrassen en inspireren. Ik weet zeker dat u na het lezen is gestart met een themanummer over Wieringen. In deze editie van dit nummer de regio Waterland met andere ogen gaat staat Waterland centraal. bekijken. Een vogel die in de prehistorie boven het gebied vloog dat we Jack Chr. van der Hoek nu de Zaanstreek, Waterland en Beemster noemen, zag slechts Gedeputeerde Cultuur, Provincie Noord-Holland 6 SCHATRIJK Waterland 7 Waterland 8 Interview | Rob van Eerden SCHATRIJK Waterland 9 “De regio Waterland heeft het meest oer- Hollandse landschap” Rob van Eerden De provincie Noord-Holland heeft tien archeologiegebieden is beleidsadviseur aangewezen. Ieder gebied is aangemerkt vanuit de kenmerkende bij de provincie achtergrond van dat gebied. Vaak liggen aan deze aanwijzingen Noord Holland ook verschillende redenen ten grondslag, maar ieder aangewezen archeologiegebied is van provinciaal belang. Dat wil zeggen, van bovengemeentelijk belang. De reden of achtergrond van een aanwijzing kan de aanwezigheid van archeologische vindplaatsen zijn of het feit dat de betekenis van de archeologische rijkdommen voor meer dan één gemeente van belang is. Maar de reden kan ook de overeenkomsten zijn tussen de (oorspronkelijke) landschappen, of de geologie. Kijkende naar de archeologieregio Waterland, vallen twee typen landschap op: het veenweidegebied en de polders met de Op de voorgrond de droogmakerijen. Waarom vormen deze samen één regio? onregelmatige veenweide Kenmerkend voor deze regio is het metersdikke pakket hoogveen, verkaveling van de dat weliswaar veel dunner is geworden, maar toch nog steeds Eilandspolder, met de het landschap bepaalt. Het veen ontstond in het zoete water strakke geometrische dat zich door regen en rivieren achter de duinen opstuwde. Hier verkaveling van de ontwikkelde het hoogveen zich goed. Dit geldt voor het hele Beemster op gebied tussen grofweg Amsterdam, de strandwallen bij de kust en de achtergrond West-Friesland. Dat veen werd in cultuur gebracht, waardoor het slotenrijke landschap ontstond. 10 Interview | Rob van Eerden SCHATRIJK Waterland 11 Daar waar de mens het veen te rigoureus afgroef en de wind vrij Wat ook een fascinerend feit is, is dat het oorspronkelijke gebied spel had, ontstonden meren, die met behulp van dijken en molens meters boven NAP lag. Door de ontginning van het veen en het drooggemalen werden. Na het droogleggen van deze meren, is afsteken van turf voor de kachels, is het gebied vele meters gezakt de oorspronkelijke kleigrond aan het oppervlak komen te liggen en wordt het nu omschreven als ‘Laag Holland’. Het Nederlandse (wat goede landbouwgrond opleverde). Het rationeel ingerichte landschap is zelf gemaakt, maar wel nadat we het oorspronkelijke landschap was zijn tijd ver vooruit. Het maakte wel dat het westen land hebben opgesoupeerd. van ons land van boven, naar ónder NAP zakte. Het droogmaken van de meren werd betaald door rijke investeerders, onder andere uit En wat kunnen we in Waterland nu met archeologie en erfgoed? Amsterdam. Na de drooglegging lieten zij hier hun zomerverblijven Erfgoed, en zeker archeologie, inspireert. De regio heeft een bouwen. Daarom vind je in deze gebieden nu grote landgoederen. unieke identiteit, met enerzijds de veenweidegebieden waar volop gerecreëerd wordt op de fiets en zeker ook per boot. Een grape (linksonder, Anderzijds is er het landschap van de droogmakerijen dat tot het “Waterland is het 1675-1750, Purmerend), een Werelderfgoed behoort. Oude terpen en dijken, de vele haast hengselpot (links, 1450- vergeten oude molenplaatsen en resten van verdwenen veen- toppunt van 1500, Edam) en een grape ontginningsdorpen zijn in de bodem verborgen; het zijn allemaal (rechts, 1450-1500, Edam) potentiële ‘verhalenvertellers’ van deze regio. Laten we de Stelling cultuurlandschap van Amsterdam als onderdeel van het Werelderfgoed ook niet vergeten. Juist hier zie je dat de unieke identiteit van de forten door boeren gebouwd.” wordt gebruikt bij de nieuwe bestemming van deze monumenten. Daar heeft iedereen profijt van. ◊ Waarom is deze regio belangrijk? Omdat hier een compleet gebied helemaal ontgonnen is. Het belangrijkste moment daarbij is het moment waarop mensen met de primitieve middelen die ze hadden, een tot dan toe onbewoonbaar gebied introkken. Hier wierpen ze terpen op om hun boerderijen