ING. P.VIJZELAAR 7‘ * •••• ■ V , m■ m f t ■ V v.' yP.Vf-% ' „\ t • ✓ f \ / ' I \ 1 70 JAAR RADIO-QMROEPZENDERS ' i INt NEDERLAND i Ontwikkeling van het Nederlandse zenderpark op lange- en middengolf in ( Ie periode 1919-1989 / i i / / \ t \ j v > \ \ o ■k-i I I • ! f I t i i i ■■■ mi ■■■ h ’ ui" o f ~~ I- ' •****+J fis •<£ - *.7~ • 7j/r & - de Historie v/d Radic I I B%|tólllll§ |||§|f|; OÓN~': >*3.1 KLUWER TECHNISCHE BOEKEN I I I t " t /■ B1BU0 r' - ■ .H.V.H ni« 70 JAAR RADIO-OMROEPZENDERS IN NEDERLAND ] . : | ; ! ' j » i } : i : ' j . 1 Ing. P. Vijzelaar Eertijds Hoofdmedewerker van de Stafafdeling Technisch - Facilitaire Ontwikkelingen, N.O.S. - Facilitair Bedrijf, Hilversum 70 JAAR RADIO-OMROEPZENDERS IN NEDERLAND Ontwikkeling van het Nederlandse zenderpark op lange- en middengolf in de periode 1919 - 1989 Kluwer Technische Boeken bv - Deventer Manuscript afgesloten: medio 1990 Uitgave kwam tot stand door initiatief van de Stichting Nederlands Omroepmuseum, in samenwerking met NOZEMA Hilversum, 1990 ISBN 90 201 2522 2 D/1991 /0l 08/160 NUG1 832/433 © 1991 Kluwer Technische Boeken B.V. De redactie van Kluwer Technische Boeken heeft veel zorg gewijd aan de samenstelling van de tekst. Een fout in deze uitgave is echter niet uitgesloten. Kluwer Technische Boeken BV aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaan­ de schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurs­ wet 1912 j’ het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. Inhoudsopgave Inleiding............................................................ 9 1 Het prille begin: Idzerda's PCGG-zender . 11 2 Langegolf NSF/HDO-zender te Hilversum 16 3 Administratieve conferentie te Washington, 1927 ........................................... 19 4 Frequentieplannings-conferentie te Praag, 1929 ...................................................... 21 5 Middengolf NSF/HDO-zender te Hilversum (995 kHz)......................................................... 24 6 Langegolfzender van de NSF te Huizen (160 kHz)................................................ 26 7 PTT-langegolfzender te Kootwijk (160 kHz) 28 8 Verzorgingsgebieden van de Nederlandse langegolfzenders........................................... 31 9 LG/MG - planningsconferentie van Luzem, 1933 ................................................................. 34 9.1 Praktische resultaten van 'Luzem 1933' voor Nederland ...................................................... 37 9.2 Algemene conclusies..................................... 37 10 Middengolfzender Jaarsveld op 722 kHz (tot 1944)......................................................... 39 11 Planningsconferentie te Montreux, 1939 ... 41 12 Nieuw middengolf-zenderpark te Lopik (tot 1945) 43 13 Noodzenders 'Herrijzend Nederland' .... 47 13.1 Philips noodzender te Eindhoven (HN-1) ... 48 13.2 PTT-noodzender te 's Gravenha ge (HN-2) . 53 13.3 SHAEF-noodzender te Ruinerwold (HN-3) . 54 13.4 Noodzender te Hoogezand 58 14 Jaarsveldzender na 1945 . 60 15 Middengolfzenders te Lopik (1945 -1950) . 64 16 Administratieve conferentie te Atlantic City (USA), 1947 68 17 Planningsconferentie te Kopenhagen, 1948 . 70 18 120 kW - middengolfzenders te Lopik (1950 -1980) ...................................................... 75 19 Verzorgingsgebieden van de 120 kW-midden- golfzenders te Lopik ........................................ 77 20 Marconizender te Lopik (1250 en 674 kHz) . 80 21 Regionale zenders Hoogezand, Hengelo/Ov. en Hulsberg ................................................... 81 21.1 Zender Hoogezand ........................................ 81 21.2 Zender Hengelo/Ov. ..................................... 83 21.3 Zender Hulsberg (tot 1985)............................ 85 22 Lokale radiozender 'STAD' (Amsterdam) ... 87 23 LG/MG-planningsconferentie te Genève, 1974/75 .............................................................. 89 23.1 Internationale en nationale voorbereiding op het eerste conferentiedeel............................... 92 23.2 Organisatie, verloop en resultaten van het eerste conferentiedeel (1974)......................... 95 23.3 Conclusie en nabeschouwing van de eerste zitting (1974) ................................................... 102 23.4 Nationale en internationale voorbereiding op het tweede conferentiedeel............................ 104 23.5 Organisatie en verloop van het tweede het conferentiedeel (1975)............................... 109 23.6 Commissie 4 ................................................. 110 23.7 Commissie 5 ................................................. 113 23.8 LG-zender 173 kHz ..................................... 114 23.9 De Overeenkomst, het Frequentieplan en de Nederlandse frequentie- toewijzingen ... 115 23.9.1 De Overeenkomst ........................................ 115 23.9.2 Het Frequentieplan en de Nederlandse frequentietoewijzingen ................................ 117 23.10 Aan de Overeenkomst toegevoegde lands- verklaringen (z.g. Protocols)....................... 122 23.11 Praktische toepassing van de Nederlandse frequentietoewijzingen ................................ 124 23.12 Aanpassing van de bandgrenzen en LG-frequentieverschuivingen .................... 125 23.13 Nabeschouwing ........................................... 128 24 Nieuw middengolf - zenderpark in Flevoland 133 25 Steunzenders te Hulsberg op 891 en 1251 kHz (1985) ...................................................... 136 26 'DELTA' - plan voor langegolfzender op 173 kHz ................................................ 137 27 'Kerk' - zender te Bloemendaal 143 28 Bronverantwoording en dankwoord 145 29 Besluit 148 Annex 1 Toelichting op enkele technische grootheden en begrippen .... 149 Annex 2 Geraadpleegde bronnen van informatie .................................. 155 Annex 3 Toelichting op gebruikte afkortingen . 158 T Inleiding 70 jaar radio-omroepzettders in Nederland - Ontwikkeling van het Nederlandse zenderpark op lange- en middengolf in de periode 1919 - 1989 - Vijftig jaar geleden vond in Montreux (Zwitserland) een ITU-conferentie plaats, teneinde een verbeterde frequen­ tieverdeling voor de Europese lange- en middengolfzen- ders vast te stellen. Het steeds groeiende aantal zenders, met name op de middengolf, waarvan een groot deel zich niet meer hield aan de frequentieafspraken van voorgaande plannings- conferenties, maakte 'Montreux 1939' broodnodig. Im­ mers, vele landen bleken niet meer in staat om hun grondgebied als gevolg van toenemende onderlinge sto­ ringen (met name in de avondlijke uren) adequaat te ver­ zorgen. In datzelfde jaar brak echter de Tweede Wereldoorlog uit, waardoor het Verdrag van Montreux nooit 'kracht van uitvoering' heeft gekregen. De Europese zenders, door de bezetter in beslag genomen en voor eigen doeleinden ge­ bruikt, bleven op de bestaande frequenties operationeel of werden (uiteraard zonder enige internationale afspraken) naar willekeur door de bezetter gewijzigd. Dit gegeven, gevoegd bij het feit dat over het werkelijk verloop van de discussies tijdens de Montreux-conferentie 1939 helaas weinig interessante aspecten zijn overgeble­ ven, hebben er toe geleid dat de auteur deze conferentie niet meer centraal stelde, doch het Europese zendergebeu- ren over een breder tijdsbestek ging beschouwen. Het is puur toeval dat hij zich bij het verzamelen van de nodige gegevens plotseling realiseerde dat het vorig jaar, in 1989, precies 70 jaar geleden,was dat de eerste werkelijke om- roep-uitzendingen in Nederland plaats vonden. Daarom besloot hij om alle zend-faciliteiten in de periode van 1919 tot 1989 na te gaan en in beeld te brengen, dus van 'Idzer- da' tot 'Flevoland'. Getracht is om het aantal zenders dat ooit in Nederland voor landelijke 'omroep' op lange- en middengolf werd (en wordt) gebruikt, hun frequentie, locatie en vermogen, hun levensduur en het programmatisch gebruik etc. zo nauwkeurig mogelijk te bepalen. Wellicht bevinden zich hier en daar nog enkele hiaten of kleinere onjuistheden. De oorzaak hiervan moet worden 9 gezocht in het feit dat zich in de veelheid van geraad­ pleegde informatie (zie de lijst van bronvermeldingen in Annex 2 van dit boek) een groot aantal onvolkomenheden bevindt, terwijl zij zich bovendien onderling op sommige plaatsen (meestal data) tegenspreken. Nochtans méént auteur erin te zijn geslaagd de lezer een vrijwel compleet en in elk geval overzichtelijk beeld te kunnen geven van het Nederlandse LG/MG-zenderpark van de afgelopen zeventig jaar. Ter ondersteuning van de tekst werd in afb. 1 in chronolo­ gische volgorde dit zenderpark afgebeeld, waarbij is geko­ zen voor een indeling per gebruikte frequentie. 10 1. Het prille begin: Idzerda's PCGG - zender Wanneer