PRACA DOKTORSKA AUTORSKIE DYREKCJE W TEATRACH INSTYTUCJONALNYCH Joanna Zdebska-Schmidt Opiekun naukowy Prof. dr hab. Emil Orzechowski Instytut Kultury Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytet Jagielloński Kraków 2014 Rzeczywistość nigdy nie gwarantuje powodzenia, stwarza tylko bezmiar możliwości, które w oczach ludzi dzielnych zasługują na to, by je wypróbować, zanimby się miało udzielić odpowiedzi kapitulanckiej na Hamletowe pytanie Być albo nie być? Tadeusz Kotarbiński 2 Dziękuję Profesorowi Emilowi Orzechowskiemu za dodającą skrzydeł wiarę w możliwości swojej doktorantki. Dziękuję wszystkim Rozmówcom – za poświęcony czas. Dziękuję wszystkim cierpliwym Czytelnikom, których krytyczne uwagi sprawiły, że ta praca przybrała kształt bliski wymarzonemu. 3 SPIS TREŚCI Wstęp Motywacje, inspiracje, cel ....................................................................................... 6 CZĘŚĆ I TŁO TEORETYCZNE Definicje, konotacje, podstawy funkcjonowania. Wprowadzenie ....................................................................................................... 10 Rozdział I Zakres tematyczny rozprawy Obiekt badań .......................................................................................................... 11 Teatr „normalny” ...................................................................................... 11 Teatr instytucjonalny .................................................................................. 13 Teatr publiczny ........................................................................................... 15 Teatr jako dzieło ........................................................................................ 21 Teatr ........................................................................................................... 22 Przedmiot badań..................................................................................................... 23 Przywództwo .............................................................................................. 27 Reprezentacja ............................................................................................. 31 Zarządzanie ................................................................................................ 34 Rozdział II Dyrektor – Menedżer – Autor Wprowadzenie ....................................................................................................... 36 Dyrektor ................................................................................................................. 38 Menedżer teatru ..................................................................................................... 52 Autor ...................................................................................................................... 60 Wprowadzenie............................................................................................ 60 Autor – założyciel....................................................................................... 62 Autor – reżyser ........................................................................................... 66 Autor – „dostarczyciel” ............................................................................. 70 Autor – wizjoner ....................................................................................... 74 Autor – wykonawca ................................................................................... 76 Autor – dyrektor ......................................................................................... 78 Rozdział III Podstawowe założenia badawcze Wprowadzenie ....................................................................................................... 84 Założenia ontologiczne .......................................................................................... 84 Wybór paradygmatu .................................................................................. 84 4 Paradygmat interpretatywno-symboliczny................................................. 86 Założenia Epistemologiczne – kultura jako metafora rdzenna .............................. 88 Metodologia badań ................................................................................................ 91 Problem badawczy ..................................................................................... 94 Wybór badanych instytucji ........................................................................ 94 Wykorzystane metody i techniki badawcze ............................................... 96 CZĘŚĆ II DYREKCJA W PRAKTYCE Rozmowy i obserwacje. Wprowadzenie ...................................................................................................... 99 Dyrekcja Teatru Łaźnia Nowa. Narcyzm – Kontekst – Przydatność Wprowadzenie ......................................................................................... 100 Początki .................................................................................................... 101 Narcyzm ................................................................................................... 105 Kontekst ................................................................................................... 115 Przydatność .............................................................................................. 124 Dyrekcja Teatru Polskiego we Wrocławiu. Autorytet – Radykalizacja – Inny wymiar Wprowadzenie.......................................................................................... 135 Autorytet .................................................................................................. 139 Radykalizm ............................................................................................. 146 Inny wymiar ............................................................................................. 156 Dyrekcja Teatru Witkacego. Metafizyka – Schronisko – Krąg Wprowadzenie.......................................................................................... 170 Początki .................................................................................................... 171 Metafizyka................................................................................................ 175 Schronisko ............................................................................................... 181 Krąg .......................................................................................................... 191 Podsumowanie Teatr (dyrektora) ................................................................................................. 200 Czucie i wiara dyrektora ...................................................................................... 202 Autorstwo jako nadawanie sensu ............................................................. 203 Zakończenie – Otwarcie? ............................................................................................. 204 Spis rysunków ................................................................................................................ 206 Spis ilustracji .................................................................................................................. 206 Bibliografia ..................................................................................................................... 207 5 WSTĘP Teatr jest taki jak jego dyrektor. Erwin Axer Motywacje, inspiracje, cel Pomysł podjęcia badań nad specyficznymi relacjami pomiędzy dyrektorami teatrów a prowadzonymi przez nich placówkami zrodził się pod wpływem lektury artykułów prasowych dotyczących funkcjonowania poszczególnych instytucji artystycznych. W tekstach tych1 zaintrygowało mnie powtarzane często stwierdzenie, że „wszystko zależy od dyrektora”. Zaczęłam się zastanawiać co to właściwie oznacza oraz jak owa całkowita zależność wygląda w praktyce i na czym polega. W medialnym dyskursie nazwisko dyrektora często jest swoistym kluczem, którym krytycy posługują się, by określić profil artystyczny teatru. Nie bez znaczenia jest też fakt, że większość dyrektorów teatrów jest z wykształcenia właśnie artystami: reżyserami, aktorami, scenografami. Przykładowo Paweł Łysak (reżyser) jako dyrektor tworzy teatr eksperymentalny i zaangażowany społecznie: taki według krytyków był pod jego rządami Teatr Polski w Poznaniu, a obecnie jest Teatr im. Hieronima Konieczki w Bydgoszczy2. Jacek Głąb (reżyser) stał się swoistym symbolem legnickiego teatru, budując instytucję silnie osadzoną w lokalnej społeczności. Maciej Englert (aktor i reżyser, dyrektor Teatru Współczesnego) kojarzy się z klasycznym, dobrze skrojonym repertuarem, a Waldemar Zawodziński (reżyser i scenograf, dyrektor Teatru Jaracza) – ze światową klasyką i amerykańskimi dramatami. Niektórzy dyrektorzy sami przyznają, że nadają prowadzonym przez siebie instytucjom ściśle określony, zgodny z własną wrażliwością, kształt artystyczny. Andrzej Seweryn (aktor), obejmując dyrekcję Teatru Polskiego w Warszawie, na pytanie o swoje motywacje odparł: „uznałem, że warto przyczynić się do rozszerzenia różnorodności teatru w Polsce”3. Podobny klucz obowiązuje w odniesieniu do historii teatru. Często mówi się o wyjątkowych czy charakterystycznych okresach w funkcjonowaniu poszczególnych scen, posługując się właśnie nazwiskami dyrektorów, na przykład: o Teatrze 1 Nie dobieranych celowo, ale czytanych przy okazji, w różnych źródłach: zarówno czasopismach branżowych jak i codziennej prasie. 2 Według informacji z 5.02.2014 – Paweł Łysak wygrał konkurs na stanowisko dyrektora Teatru Powszechnego w Warszawie, w związku z tym