TRADYCJA I WŁADZA KRÓLESTWO WŁOCH POD PANOWANIEM KAROLINGÓW 774-875 MONOGRAFIE FUNDACJI NA RZECZ NAUKI POLSKIEJ Rada Wydawnicza Henryk Samsonowicz, Janusz Sławiński, Lech Szczucki, Marek Ziółkowski b FUNDACJA NA RZECZ NAUKI POLSKIEJ ANETA PIENIĄDZ TRADYCJA I WŁADZA KRÓLESTWO WŁOCH POD PANOWANIEM KAROLINGÓW 774-875 WROCŁAW 2007 Redaktor tomu Agnieszka Flasińska Projekt obwoluty Barbara Kaczmarek /¡MoIftCf. , © Copyright by Aneta Pieniądz and Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Sp. z o.o., Wrocław 2007 ISBN 978-83-229-2786-1 Opracowanie redakcyjne i przygotowanie do druku Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Sp. z o.o. 50-137 Wrocław, pl. Uniwersytecki 15 Druk i oprawa Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN im. S. Kulczyńskiego Sp. z o.o. 53-505 Wrocław, ul. Lelewela 4 BU U AM i EO J A WYKAZ SKRÓTÓW Ann. Bert. Amales Bertiniani Ann. r. Franc. Amales regni Francorum... ASI „Archivio Storico Italiano” ASL „Archivio Storico Lombardo” Atti CISAM Atti del Congresso Intemazionale di Studi sull’Alto Medio­ evo, Spoletol952- BISIM „Bollettino delFIstituto storico italiano per il Medioevo e Ar­ chivio Muratoriano” BM 2 J.F. Böhmer, E. Mühlbacher, Die Regesten des Kaiserreichs unter den Karolingern (751-918), wyd. II, opr. C. Brühl, H.K. Kaminsky, Hildesheim 1966 (Regesta imperii, t. I, 2) BM 3/i J.F. Böhmer, H. Zielinski, Die Regesten des Kaiserreichs unter den Karolingern 751-918 (926), t. 3: Die Regesten des Re- gnum Italiae und der burgundischen Regna, cz. 1: D ie K aro­ linger im Regnum Italiae 840-887 (888), K öln-W ien 1991 (Regesta imperii 1.1, 3, I) Boretius Capitularía regum Francorum, t. 1 BSBS „Bollettino storico-bibliografico subalpino” BSSS Biblioteca della Societá Storica Subalpina I capitolari italici / capitolari italici. Storia e diritto della dominazione carolin- gia in Italia, wyd. C. Azzara, P. Moro, Roma 1998 CDA Codex Diplomaticus Amiatinus... CDB Códice diplomático del monastero di San Colombano di Bob­ bio... CDL Códice Diplomático Longobardo CDL PL Codex Diplomaticus Langobardiae CDV Códice Diplomático Veronese DBI Dizionario Biográfico degli Italiani, 1.1-, Roma 1960- DD. Kar. Pippini, Carlomanni, Caroli Magni Diplómala DD. Kar. III Karoli III D iplom ata DD. Loth. I Lotharii I et Lotharii II Diplomata DD. Lud. II Ludovici II Diplomata EHR „English Historical Review” EME „Early Medieval Europe” FS „Frühmittelalterliche Studien” FSI Fonti per la storia d’Italia HJb „Historische Jahrbuch” HZ „Historische Zeitschrift” LexMa Lexikon des Mittelalters, t. 1-10, M ünchen- Zürich 1980-1999 Liber Pontificalis Le Liber pontificalis. Texte, introduction et commentaire LL Le leggi dei Longobardi Storia, memoria e diritto di un popo- lo germánico, wyd. C. Azzara, S. Gasparri, Milano 1992 LL Aist. Le leggi dei Longobardi, Le leggi di Aistolfo LL Liut. Le leggi dei Longobardi, Le leggi di Liutprando LL Ratch. Le leggi dei Longobardi, Le leggi di Ratchis LL Roth. Le leggi dei Longobardi, Editto di Rothari Manaresi / placiti dei ‘Regnum Italiae ’ MEFR „Mélanges de l’École française de Rome” Memorie e documenti Memorie e documenti per servire all’istoria dei Ducato di Lucca MGH Monumenta Germaniae Histórica MGH EE Monumenta Germaniae Histórica Epistolae MGH PLat. Monumenta Germaniae Histórica, Poetae Latini Medii aevi MGH SS Monumenta Germaniae Histórica Scriptores MGH SS rer. Germ. Monumenta Germaniae Histórica Scriptores rerum Germani- in us. schol. carum in usum scholarum MGH SS rer. Lang. Monumenta Germaniae Histórica Scriptores rerum Langobar- dicarum et Italicarum saec. VI-IX, Hannoverae 1878 MIOG „Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsfor­ schung” PBSR „Papers of the British School at Rome” PD HL Pauli Diaconi Historia Langobardorum Pergamene Le pergamene degli archivi di Bergamo a. 740-1000, wyd. di Bergamo M. Cortesi, Bergamo 1988 PL Patrologiae Cursus Completus. Series Latina, wyd. J.-P. Mi- gne, Parisiis 1841-1864 QFIAB „Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bi­ bliotheken” QM „Quademi Medievali” RChI Regesta Chartarum Italiae Regesto di Farfa II Regesto di Farfa compilato da Gregorio di Catino RSI „Rivista Storica Italiana” SCIAM Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sull’Alto M edioevo SM „Studi Medievali” Volpini R. Volpini, Iplaciti dei ‘Regnum Italiae' (secc. IX-XI)... ZRG GA „Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Germa­ nische Abteilung” WSTĘP Tak skończyło się Królestwo Longobardów i zaczęło Królestwo Włoch, za spra­ wą najsławniejszego Karola, króla Franków. Ten oto, wspomożyciel i obrońca św. Pio­ tra, Księcia Apostołów, podążył do Italii, by domagać się dla Niego sprawiedliwości. Lecz nie kierowała nim żądza zysku, ale został pobożnym i miłosiernym pomocni­ kiem Dobra. I chociaż mógł wszystko spustoszyć, stał się łagodnym opiekunem. I li­ tościwy, nadał Longobardom prawa swej ojczyzny, a także według woli przydał swo­ je, których Longobardowie potrzebowali. I darował winy niezliczonym mężom, którzy zawinili wobec niego1. Historia Langobardorum Codicis Gothani, cap. 9 Gdy [Karol] przybył do Włoch przeciw Longobardom, z bożego wyroku padł na Longobardów wielki strach, i bez ciężkiej bitwy opanował Italię [...] i było wielkie cierpienie w Italii; jedni zginęli od miecza, inni powaleni głodem, jeszcze inni zabici przez dzikie zwierzęta, tak że ledwo nieliczni pozostali we wsiach i w miastach2. Andrzej z Bergamo, H istoria, cap. 4 Te dwie relacje, spisane przez włoskich dziejopisarzy pod koniec IX w., ukazują, w jak różny sposób początki panowania Karolingów w Króle­ stwie Longobardów zapisały się w pamięci elit politycznych i intelektu­ alnych wczesnośredniowiecznych Włoch. Kilkadziesiąt lat po opisy­ wanych wypadkach w wykształconych kręgach społeczeństwa Italii 1 Hicfmitum est regnum langobardorum, et incoavit regnum italiae per gloriosis- simum carvlum regem francorum; qui adiutor et defensator domni petri principis apos- tolorum ab italia perrexerat eius iusticiam requirendum. Nam nulli lucń cupiditas per­ agrare, sed bono pius et misericors factus est adiuvator; et sicut poterat omnia demol- lire, factus est clemens indultor. Et paternae patriae leges langobardis misertus con­ cessit, et suas, ut voluit, quae necessaria erant langobardis, adiunxit; et innumerabilibus viris, qui eidem culparunt incessanter, culpas dimisit, Historia Langobardorum Codi­ cis Gothani, LL, s. 286-288 [wszystkie tłumaczenia pochodzą od autorki, chyba że za­ znaczono inaczej], 2 [Karolus] Italia contra Langobardos veniens, divino iudicio terror in Langu- bardus inruit, absque grave pugna Italiam invasit [...] tantaque tribulatio fuit in Ita­ lia; alii gladio interempti, alii fame perculsi, aliis bestiis occisi, ut vix pauci remane- rent in vicos vel in civitates, Andreae Bergomatis Historia, wyd. G. Waitz, MGH SS rer. Lang., s. 224. 7 nie było zgodności ani co do oceny przebiegu, ani konsekwencji frankij- skiego najazdu. Różne doświadczenia, potrzeby i oczekiwania odbiorców skłaniały autorów do odmiennego konstruowania obrazu nieodległej prze­ cież przeszłości. Dzisiejszy badacz, który na podstawie skromnych źródeł chciałby wyrobić sobie pogląd na bieg spraw włoskich ok. 774 r., natra­ fi na dodatkową trudność - wszystkie współczesne wydarzeniom relacje 0 podboju Italii przez Karola Wielkiego pochodzą od zwycięzców - po­ konani, jak to często bywa, skazani zostali na milczenie. Jednego może­ my być pewni: zarówno w świadomości longobardzkich elit północno- włoskiego królestwa, jak i w opinii frankijskich zdobywców triumfalny wjazd Karola do Pawii był faktem o przełomowym znaczeniu. Dla nie­ małej części miejscowej arystokracji rozpoczynał się okres niepewności 1 upadku, czasem trudnej walki o zachowanie dotychczasowej pozycji w nowych warunkach politycznych. W oczach Franków zadziwiająco łatwe zwycięstwo nad Longobardami i upokorzenie ich władcy otwie­ rały epokę największych sukcesów politycznych i ekspansji militarnej. Profrankijscy dziejopisowie skłonni byli widzieć w tym nie tylko świa­ dectwo talentów wojennych Karola, ale przede wszystkim szczególnej łaski bożej, jaką cieszył się jako obrońca papieża i Kościoła przed nie- godziwością nefandissimae gentis Langobardorunr'. Przychylni Longo­ bardom późniejsi autorzy odsądzali frankijskiego monarchę od czci i wiary, tłumacząc jego zwycięstwa podstępami niegodnymi prawdzi­ wego chrześcijańskiego władcy, którego uosobieniem był ostatni król Longobardów Dezyderiusz. Ten polemiczny ton pobrzmiewa zwłaszcza w dziełach historiograficznych powstających na południu Włoch, gdzie odwoływanie się do tradycji niezależnego Królestwa Longobardów sta­ wało się narzędziem walki politycznej i budowania tożsamości zbioro­ wej elit longobardzkich księstw Benewentu, Salemo i Kapui4. 3 Annales regni Francorum inde ab a. 741 usąue ad a. 829 qui dicuntur Annales Laurissenses maiores et Einhardi, wyd. F. Kurze, MGH SS rer. Germ. in us. schol., t. 6, Hannoverae 1895 [dalej: Ann. r. Franc.]; Einhardi Vita Karoli Magni, wyd. O. Holder- -Egger, MGH SS rer. Germ. in us. schol., t. 25, Hannoverae 1911; Notkeri Balbuli Gesta Karoli Magni imperatoris, wyd. H.F. Haefele, MGH SS, s.n., t. 12, Hannoverae 1958. 4 Zob. też np. prolog do praw Adelchisa, księcia Benewentu, w: LL, s. 272-274; szerzej: L. Capo, La polémica longobarda sulla caduta del regno, RS1, 108, 1996, z. 1, s. 5-35; zob. też J. Kuj awiński, Le immagini dell''altro’ nella cronachistica W pamięci historycznej społeczeństw komunalnych Włoch dzieje longobardzkiego królestwa i panowanie frankijskie były już jednak nie­ mal nieobecne. Ledwie odległym echem dawnych sporów była czarna legenda