Een onderzoek naar de discoursen over huidskleur en etniciteit in Voetbal International Naam student: Erik Kuijper Student nummer: 385327 Begeleid door: Dr. Jacco van Sterkenburg Erasmus School of History, Culture and Communication Erasmus Universiteit Rotterdam Master Media Studies - Media & Cultuur Master thesis 19 juni 2015 Een onderzoek naar de discoursen over huidskleur en etniciteit in Voetbal International Abstract In de sportmedia maken sportjournalisten gebruik van discoursen om betekenis te geven aan gebeurtenissen. Hiertoe behoort onder andere betekenisgeving aan huidskleur en etniciteit. Hoewel er al meerdere onderzoeken zijn uitgevoerd naar de betekenisgeving aan huidskleur en etniciteit in sportcommentaar, is er nog weinig bekend over betekenisgeving aan deze concepten binnen talkshows over sport. De talkshows zijn een populair genre binnen de sportmedia en verdienen meer onderzoek, zodat er inzicht verkregen kan worden in de manier waarop er hier betekenis wordt gegeven aan etnische groepen. In dit onderzoek is met een kwalitatieve inhoudsanalyse onderzocht door middel van welke discoursen er betekenis wordt gegeven aan voetbalspelers die door de tafelheren van Voetbal International worden besproken. Tijdens het geven van betekenis aan gebeurtenissen in de sportwereld kan er door de sportjournalisten gebruik worden gemaakt van stereotypes en door de grote populariteit van sportmedia wordt er een groot publiek bereikt. Dit maakt het onderzoek naar Voetbal International maatschappelijk relevant. De kwalitatieve insteek van het onderzoek levert verdiepend inzicht op in de manier waarop de sportjournalisten van Voetbal International betekenis geven aan huidskleur en etniciteit. De kwalitatieve analyse maakt het mogelijk om patronen te ontdekken die op het eerste oog niet zichtbaar zijn. De analyse is uitgevoerd vanuit het cultural studies perspective waarbij de strijd om betekenisgeving een belangrijk uitgangspunt vormt. Er is dus oog voor zowel het dominante discours als de alternatieve discoursen. Er zijn in totaal 10 afleveringen geanalyseerd die zijn uitgezonden in november en december van 2014. Uit het onderzoek is geconcludeerd dat het zogenaamde mentaal-fysieke discours dominant is en gebruikt wordt om tijdens de betekenisgeving onderscheid te maken in etnische groepen. De bevindingen geven een discours weer waarin de witte spelers positief naar voren komen binnen het mentale thema en de niet-witte spelers positief naar voren komen binnen het fysieke thema. De witte spelers worden omschreven in termen als slim, technisch, leiders en harde werkers. Dit zijn positieve associaties die behoren tot de categorie: mentale kwaliteiten. De niet-witte spelers worden positief omschreven in termen als snel en krachtig, kwaliteiten die behoren tot het fysieke thema. Binnen de context van sportevenementen lijken beide categorieën positief, maar het gaat echter ten koste van de erkenning die de niet-witte sporters krijgen voor hun prestaties. Als we dit binnen de sociaal-economische context plaatsen, zien we dat er bij het invullen van de ‘hogere functies’ in de maatschappij veel waarde wordt gehecht aan de mentale kwaliteiten en dat de fysieke kwaliteiten vooral tot hun recht komen in de ‘lagere functies’ van de arbeidsmarkt. Het mentaal-fysieke discours versterkt dus mogelijk op deze manier de machtspositie van de witte meerderheidsgroep in de westerse samenleving. Keywords: sportmedia, talkshows, discours, huidskleur, etniciteit 2 Voorwoord Deze scriptie vormt de afsluiting van mijn studie Master Media & Cultuur aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. In 2009 begon ik met de studie Communicatie aan de Hogeschool Rotterdam. Tijdens deze vierjarige studie heb ik veel ervaring opgedaan in het werken aan groepsprojecten en daarnaast heb ik ook al een eerste beeld gevormd van hoe het is om een scriptie te schrijven. Na deze opleiding met succes te hebben afgrond werd het tijd voor een nieuwe uitdaging en besloot ik me meer te willen verdiepen in de unieke wereld van de media en de cultuur. Voordat ik begin september van 2014 aan het masterjaar begon, heb ik eerst met veel plezier het schakeljaar doorlopen, waarbij ik kennis heb gemaakt met de unieke manier van denken en het benaderen van vraagstukken op universitair niveau. In het begin van februari 2015 begon ik mijn onderzoek naar de discoursen binnen Voetbal International. Na een periode van voorbereiden van het onderzoek, zoals het transcriberen van de afleveringen van Voetbal International, kon de analyse van de data beginnen. In de maanden hierna begon ik met schrijven aan de scriptie en kreeg het steeds meer vorm. Dit heeft geleid tot de eindversie zoals deze nu voor u ligt. Een woord van dank gaat uit naar mijn ouders die het voor mij mogelijk hebben gemaakt om deze studie te kunnen volgen en mij hierin hebben gesteund. Ten slotte wil ik Dr. Jacco van Sterkenburg bedanken voor de begeleiding gedurende de afstudeerperiode. Erik Kuijper Krimpen aan den IJssel, juni 2015 3 Inhoudsopgave Inleiding………………………………………………………………………………………………………………………………………….6 1.1 Aanleiding…………………………………………………………………………………………………………………………………6 1.2 Onderzoek naar discoursen en sportmedia…….…………………………………………………………………………8 1.3 Over Voetbal International……………………………………………………………………………………………………….9 1.4 Onderzoeksvraag…………………………………………………………………………………………………………………….11 1.5 Relevantie……………………………………………………………………………………………………………………………….11 1.6 De opbouw van de scriptie………………………………………………………………………………………………………13 2. Theoretisch kader…………………………………………………………………………………………………………….………15 2.1 Theoretische lens……………………………………………………………………………………………………………………15 2.2 Centrale concepten………………………………………………………………………………………………………………..16 2.2.1 Etniciteit……………………………………………………………………………………………………………………..16 2.2.2 Discours en representatie…………………………………………………………….................................18 2.3 Discoursen over etniciteit in de sportmedia……………………………………………………………………………20 2.3.1 Stereotypes in de sportmedia………………………………………………………………………………………20 2.3.2 Het mentaal-fysieke discours……………………………………………………………………………………….21 2.3.3 Het whiteness discours………………………………………………………………………………………………..23 2.3.4 Alternatieve discoursen in de sportmedia…………………………………………………………………...24 2.4 Etnische diversiteit in Nederland en het Nederlandse voetbal……………………………………………….25 3. Onderzoeksopzet………………………………………………………………………………………………………………….28 3.1 Methode…………………………………………………………………………………………………………………………………28 3.2 Dataverzameling…………………………………………………………………………………………………………………….28 3.3 Data analyse…………………………………………………………………………………………………………………………..30 4. Resultaten……………………………………………………………………………………………………………………………33 4.1 Het algemene beeld van Voetbal International..…………………………………………………………………….33 4.2 Het fysieke thema…………..………………………………………………………………………………………………………35 4.3 Het mentale thema…………………………………………………………………………………………………………………38 4.4 Tegengeluid…………………………………………………………………………………………………………………………….40 4.5 Algemene gesprekken……………………………..……………………………………………………………………………..42 4.6 Individualiteit………………………………………………………………………………………………………………………….44 4 5. Conclusie en discussie…………………………………………………………………………………………………………..46 5.1 Samenvatting resultaten en antwoord op de hoofdvraag.………………………………………………………46 5.2 Het mentaal/fysieke discours………………………………………………………………………………………………….47 5.3 Maatschappelijke implicaties……….………………………………………….……………………………………………..50 5.4 Whiteness en colour blind racism.…………………………………………………………………………………………..51 5.5 Individualiteit………………………………………………………………………………………………………………………....52 5.6 Aanbevelingen………………………………………………………………………………………………………………………..53 Literatuurlijst…………………………………………………………………………………………………………………….……..55 Bijlage: transcripten………………………………………………………………………………………………………………….58 5 1. Inleiding 1.1 Aanleiding De sportmedia vormen een machtige bron als het gaat om betekenisgeving aan huidskleur en etniciteit. Machtig, doordat sportmedia zeer populair zijn bij het publiek en daardoor een groot bereik hebben. Het is een belangrijke bron voor betekenisgeving aan huidskleur omdat er binnen de sportwereld veel verschillende etnische groepen zijn vertegenwoordigd. Binnen de sportmedia vindt er zowel impliciet als expliciet betekenisgeving plaats aan de prestaties van sporters met een grote diversiteit in huidskleur en etniciteit. Deze combinatie van sport en de etnische diversiteit maakt onder andere dat de sportwereld en de sportmedia regelmatig in verband worden gebracht met stereotypering van spelers en racisme. Stereotypering en racisme binnen de sportmedia kunnen aanwezig zijn aan het oppervlak waardoor het relatief gemakkelijk te herkennen is. Het is niet van de laatste tijd dat sport, stereotypering en racisme met elkaar in verband worden gebracht. In 1983 kwam Thijs Libregts in opspraak na de uitspraak die hij deed over Ruud Gullit waarin hij de huidskleur van Gullit koppelde aan luiheid. De relatie tussen Gullit en Libregts verslechterde hierdoor en Gullit verzamelde met succes een meerderheid tegen het aanblijven van Libregts binnen het Nederlands Elftal waardoor zijn loopbaan als trainer tot een einde kwam (Heldenonline, 2005). Ook zijn er recentelijk incidenten geweest waarbij supporters racistische spreekkoren op donkere spelers hebben gericht. Zo was Jozy Altidore in 2013 slachtoffer van racistische spreekkoren tijdens een wedstrijd in de Nederlandse Eredivisie (NU, 2013). Dani Alves, speler van het Spaanse FC Barcelona, kreeg in 2014 een banaan naar zich toegeworpen vanuit het publiek en dit werd ook als uiting van racisme gezien (NU, 2014). Voetballer Yaya Toure speelde in 2013 met Manchester City uit tegen