Językowe symbole polityczne dwudziestolecia międzywojennego (na materiale stenogramów sejmowych) Katarzyna Grzegorek Praca doktorska napisana w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza pod kierunkiem prof. dr. hab. Bogdana Walczaka Poznań 2017 Składam serdeczne podziękowania na ręce Pana Profesora Doktora Habilitowanego Bogdana Walczaka za opiekę promotorską, wskazówki oraz poświęcony czas. Pamięci Taty poświęcam. Spis treści Wstęp ....................................................................................................................................................... 3 1. Dwudziestolecie międzywojenne a język polityki .............................................................................. 6 2. Status języka polityki ........................................................................................................................ 13 3. Stan badań nad językiem polityki...................................................................................................... 20 4. Język polityki na tle dziejów polszczyzny ........................................................................................ 29 5. Metodologia badań. Pojęcie językowych symboli politycznych ....................................................... 41 5.1 Język polityki a dyskurs polityczny ............................................................................................ 41 5.2 Krytyczna Analiza Dyskursu ....................................................................................................... 44 5.3 Dyskurs w językoznawstwie polonistycznym ............................................................................. 46 5.4 Językowe symbole polityczne ..................................................................................................... 48 5.5 Językowe symbole polityczne a frazeologia i frazematyka ......................................................... 52 6. Tło historyczne .................................................................................................................................. 57 6.1 Sejm Ustawodawczy (1919-1922) .............................................................................................. 64 6.2 Sejm I kadencji (1922-1927) ....................................................................................................... 66 6.3 Sejm II kadencji (1928-1930) ...................................................................................................... 72 6.4 Sejm III Kadencji (1930-1935) ................................................................................................... 73 6.5 Sejm IV kadencji (1935-1938) .................................................................................................... 76 6.6 Sejm V kadencji (1938-1939) ..................................................................................................... 77 6.7 Podsumowanie............................................................................................................................. 78 7. Językowe symbole polityczne II Rzeczypospolitej ........................................................................... 80 7.1. Charakterystyka analizowanego materiału. Założenia analizy ................................................... 80 7.2 Mniejszości narodowe ................................................................................................................. 83 7.2.1 Ukraińcy ................................................................................................................................... 84 7.2.1.1 Podziały wśród Ukraińców ................................................................................................ 87 7.2.1.2 Rusini i Ukraińcy ............................................................................................................... 91 7.2.1.3 Nazwy geograficzne ........................................................................................................ 102 7.2.1.4 Stosunku polsko-ukraińskie, sytuacja mniejszości ukraińskiej ....................................... 106 7.2.1.5 Mniejszość ukraińska – podsumowanie .......................................................................... 112 7.2.2 Białorusini .............................................................................................................................. 114 7.2.2.3 Naród białoruski w języku polityki ................................................................................. 117 7.2.2.4 Białorusini – podsumowanie .......................................................................................... 124 7.2.3 Żydzi ....................................................................................................................................... 125 7.2.3.1 Mniejszość żydowska w dyskursie politycznym ............................................................. 129 1 7.2.3.2 Elementy tożsamości żydowskiej .................................................................................... 131 7.2.3.3 Antysemityzm a język polityki ........................................................................................ 134 7.2.3.4 Formacje słowotwórcze od nazwy Żyd ........................................................................... 139 7.2.3.5 Numerus clausus, rasizm gospodarczy i propaganda III Rzeszy ..................................... 141 7.2.3.6 Żydzi – podsumowanie.................................................................................................... 145 7.2.4 Niemcy ................................................................................................................................... 147 7.2.4.1 Charakterystyka mniejszości ........................................................................................... 147 7.2.4.2 Konotacje nazwy Niemcy ................................................................................................ 148 7.2.4.3 Niemcy – podsumowanie ................................................................................................ 155 7.3 Nazwy zjawisk i wydarzeń ........................................................................................................ 156 7.3.1 Sejmowładztwo/sejmokracja .............................................................................................. 157 7.3.2 Sanacja ................................................................................................................................ 162 7.3.3 Przewrót majowy ................................................................................................................ 178 7.4 Postaci historyczne. Józef Piłsudski .......................................................................................... 193 7.4.1 Bohater narodowy .............................................................................................................. 194 7.4.2 Wódz i symbol .................................................................................................................... 198 7.4.3 Dyktator .............................................................................................................................. 200 7.4.4 Pseudonimy i przezwiska ................................................................................................... 204 7.4.5 Podsumowanie .................................................................................................................... 207 8. Podsumowanie................................................................................................................................. 210 Spis skrótów nazw partii i ugrupowań politycznych ........................................................................... 216 Spis tabel ............................................................................................................................................. 218 Bibliografia .......................................................................................................................................... 219 2 Wstęp Celem niniejszej rozprawy jest analiza pragmatyczno-leksykalna pewnych charakterystycznych dla języka polityki dwudziestolecia międzywojennego konstrukcji oraz leksemów, nazywanych językowymi symbolami politycznymi. Rozdział pierwszy przybliża zagadnienie obecności odwołań do międzywojnia w dzisiejszym języku, a w szczególności w tej odmianie funkcjonalnej, jaką stanowi język polityki. Zawiera też katalog cech tej odmiany, ustalony na podstawie literatury przedmiotu. W rozdziale drugim zostaną definicje języka polityki, pojawiające się w pracach językoznawców. Wprowadzone zostanie także pojęcie dyskursu. W dalszej części pojawią się opisy dyskursów, jakie według takich badawczy, jak Jerzy Bralczyk, Katarzyna Kłosińska i Kazimierz Ożóg funkcjonują w polskim języku politycznym po roku 1989. Następnie przywołane zostaną ustalenia Jerzego Bartmińskiego, dotyczące głównych cech języka polityki. Według lubelskiego językoznawcy jest on odmianą funkcjonalną, o dominującej funkcji perswazyjnej, zaś głównym jego celem jest ustalanie podziałów pomiędzy uczestnikami komunikacji. Wartym odnotowania jest fakt, że wymienione przez Bartmińskiego cechy tej odmiany w dużym stopniu pokrywają się z definicją, zaproponowana przez Bogdana Walczaka w 1994 roku. Tę definicje akceptuje także Ożóg, została ona przyjęta jako obowiązująca także w niniejszej rozprawie. Rozdział trzeci stanowi przegląd stanu badań nad językiem polityki, który nieprzerwanie do 1989 roku stanowi przedmiot analiz językoznawców należących