Drikkevondet Ei gransking av folkemeininga kring alkohol og alkoholstyring i perioden frå 1814 fram til folkerøystinga i 1919 med vekt på Telemark Per Eriksen Ormestøyl Masteroppgåve i historie ved Institutt for arkeologi, konservering og historie, IAKH Universitetet i Oslo Hausten 2014 ii Drikkevondet Ei gransking av folkemeininga kring alkohol og alkoholstyring i perioden 1814 fram til folkerøystinga i 1919 med vekt på Telemark iii © Per Eriksen Ormestøyl 2014 Drikkevondet: Ei gransking av folkemeininga kring alkohol og alkoholstyring i perioden 1814 fram til folkerøystinga i 1919 med vekt på Telemark. Per Eriksen Ormestøyl http://www.duo.uio.no/ Trykk: Reprosentralen, Universitetet i Oslo iv Samandrag Frå 1814 fram til forbodstida i 1919 vart synet på alkohol forandra kraftig. Frå å vere ei vare dei fleste folk nytta tidleg på 1800-talet, vart sal og skjenking av brennevin og hetvin forbode ved lov med grunnlag i ei folkerøysting i 1919. Folkerøystinga viste eit overveldande fleirtal for forbod. I løpet av den kring hundre år lange perioden, skjedde det ei stor utvikling i det norske organisasjonslivet. Blant dei største organisasjonen høyrde fråhaldsrørsla som på byrjinga av 1900-talet samla ein tiandedel av den norske befolkninga. Fråhaldsrørsla vaks fram kring 1830; fyrst som ei måtehalden rørsle, men snart også som ei totalfråhaldande. Framveksten av rørsla kom som fylgje av overstadig drukkenskap med røter i ei Brennevinslov av 1816 som oppmoda folk i landdistrikta til å produsere brenne- vin. Det gjorde dei. Frå Telemark fortel kjeldene om ei rekkje tilfelle der forbruket av brennevin var svært høgt. Ut av dette vaks «drikkevondet» - den negative oppfatninga av alkoholen. Drikke- vondet vart motarbeida både av fråhaldsrørsla og styresmaktene. På 1830- og 1840-talet kom det ei rekkje nye lover som innskrenka alkoholtilgangen. I fråhaldsrørsla jobba ein meir systematisk for å finne korleis drikkevondet skulle stoppast. Ei undersøking frå 1850-åra kategoriserte Noreg sine gifte menn og enkemenn etter kor mykje dei drakk. Slik kunne ein jobbe meir direkte mot dei områda i samfunnet der drukkenskapen var mest utbredt. Gjennombrotet for fråhaldsrørsla kom i 1880-åra. Då vaks totalfråhaldsrørsla for alvor fram, mellom anna som fylgje av høgt forbruk i 1870-åra. På 1880-talet vart forbods- stemninga undersøkt gjennom ei underskriftskampanje. Denne viste at det fanst forbodsvilje lenge før forbodet vart ein realitet. Før dette hadde styresmaktene lagt om alkoholpolitikken og innførte ei samlagsordning der sals- og skjenkerettane i stor grad fall under offentleg styring. Denne vart forsterka gjennom ei Brennevinslov av 1894 som innførte samlags- røystingar som avgjerande for eit samlag sitt beståande. Kvinnene vart innlemma i den dels demokratiske avgjersla. Blant dei politiske partia hadde Venstre nærast band til fråhaldsrørsla. Ved stortings- valet i 1906 hadde ein innført eit nytt valsystem som bestemte at veljarane skulle stemme på enkeltkandidatar i staden for på parti. Dette gav fråhaldsrørsla moglegheita til å påverke vala i større grad. Dei oppretta «Fråhaldspartiet», som vart eit viktig pressorgan på Stortinget. Folk vart oppmoda til berre å stemme på kandidatar som støtta partiet sitt program. Før folke- røystinga skaffa dei fråhaldsfolket fleirtal på Stortinget ved fleire høve. v I løpet av Fyrste Verdskrig vart det innført ei rekkje provisoriske forbod. Desse hadde mykje å seie for avgjersla som vart tatt ved folkerøystinga i 1919. Frå Telemark kom det ei rekkje meldingar som oppmoda styresmaktene om å oppretthalde forbodet. Mange hadde sett det provisoriske forbodet som positivt for edruelegdomen. I 1919 viste folkerøystinga eit stort fleirtal for forbod. I mange tilfelle var den kvinnelege valdeltakinga avgjerande for utfallet av valet. Telemark var det fylket på Austlandet der Ja-fleirtalet var størst. Der stemte kring 72 prosent av befolkninga «Ja». vi Føreord Då ein landhandlar i nabobygda mi vart omtalt i riksdekkjande aviser fordi han selde hår- og etterbarberingsvatn til bygda sine tørste sjeler på 1950-talet, trudde han neppe det ville resultere i ei masteroppgåve om folkemeininga kring alkohol og alkoholstyring i Telemark. Eg må difor takke landhandlaren i Eidsborg – visst namn alle kjenner, men som eg likevel ikkje nemner i denne samanheng. Takk til min fantastiske rettleiar, professor Jan Eivind Myhre. Då glaset var tomt, fylte du det opp at; alltid med ekte vare, aldri med laddevin og æther. Takk for at du hadde trua på meg og hjalp meg dit eg er i dag. Takk til professor Hilde Sandvik. Utan deg hadde eg aldri hamna i tredje etasje. Takk óg til Kjetil ved Norsk Industriarbeidermuseum, Ingrid ved Lokalhistorisk arkiv i Vinje, Steinar og Bjørn Ole ved Statsarkivet i Kongsberg, Åse Marit ved Vinmonopolet sitt arkiv, og alle arkivarane ved Riksarkivet og Nasjonalbiblioteket. Utan dykkar hjelp hadde eg leita med promille frå 1833. Eg ynskjer også å rette ein takk til alle andre som har vist interesse for oppgåva mi; særleg Telemark Historielag, og mine medstudentar. Eg har fått mange nyttige innspel i jakta på drikkevondet. Ikkje minst Pappa, som har lagt ned mange timar i gjennomlesing av oppgåva. Ein betre språkvaskar finst ikkje – ei heller far. Utan deg ville eg aldri vorte nøgd. Takk óg til alle dykk som har hjelpa meg å studere temaet i praksis. Både familie og vener, nye og gamle, spelemenn og skodespelarar. Det har vore ein fantastisk fest. Eg har lika de- batten. No gler eg meg til nachspielet, og håpar det varar lenge. Per Eriksen Ormestøyl Oslo, november 2014 vii viii Innhaldsliste Samandrag .................................................................................................................................. v Kapittel 1: Eit edrueleg vegskilje ............................................................................................... 1 Vestlandsfanatismen – ein sagablott? .................................................................................................. 1 Kor mykje hadde hundre år å seie for ei folkemeining? ...................................................................... 2 Primærkjelder ...................................................................................................................................... 3 Trykte kjelder ...................................................................................................................................... 4 Litteratur .............................................................................................................................................. 5 Kapittel 2: Oppdaginga av drikkevondet: 1814-1836 ................................................................ 7 Rettane for tilverking av brennevin kring 1814 .................................................................................. 8 Brennevinslova av 1816 ...................................................................................................................... 9 Brennevinslova sine konsekvensar .................................................................................................... 11 «Festdrykk» vert «kvardagsdrykk» ................................................................................................... 12 Kapittel 3: Motarbeidinga av drikkevondet: 1836-1859 .......................................................... 17 Måtehaldsrørsla veks fram ................................................................................................................ 17 Reformering av Brennevinslova av 1816 .......................................................................................... 19 Frå måtehald til fråhald ..................................................................................................................... 20 Fråhaldstanken kjem til Telemark ..................................................................................................... 20 Raud-Smitt og vinbyggjarane ............................................................................................................ 22 Husbrenninga vert ein sagablott ........................................................................................................ 23 Handhevinga av lovene ..................................................................................................................... 24 Utan bruk, inga misbruk .................................................................................................................... 27 Om Eilert Sundt og Telemarkingen ................................................................................................... 28 Om resultatet i undersøkinga ............................................................................................................. 31 Om problema ved undersøkinga ........................................................................................................ 32 Om ytre og indre bygdelag ................................................................................................................ 33 Om eigedoms- og arbeidsklassa ........................................................................................................ 33 «Ædrueligheds-Tilstanden» i skuledistrikta ...................................................................................... 35 Forventningane frå omgivnadane ...................................................................................................... 35 Kapittel 4: Mot totalfråhald: 1859-1871 .................................................................................