uart ↪Q Nr 1(35)/2015 Shylock i Jessica – Maurycy Gottlieb jako malarz * Michał Haake Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu � * Tekst jest rozszerzoną wersją wystą- wórczość Maurycego Gottlieba była dotąd rozpatrywana w ścisłej pienia na sesji „Wokół Gottlieba. Idee zależności od jego biografii, jako wizualizacja jego „życiowych po- uwolnione”, zorganizowanej 4 XII 2014 T w Muzeum Sztuki w Łodzi i towarzyszą- szukiwań, rozterek [...], uczuć” 1. Obrazy malarza pojmowano jako ko- cej wystawie „Maurycy Gottlieb. W po- szukiwaniu tożsamości” (Muzeum Sztu- mentarz do społecznych uwarunkowań jego życiowych decyzji, próbu- ki w Łodzi – Pałac Herbsta, 3 X 2014 – 1 II 2015), przygotowanej przez M. Mi- jąc przy tym rozstrzygnąć, czy był on artystą „polsko-żydowskim”, czy lanowską. „żydowsko-polskim” 2, czy tylko żydowskim 3. Miarą trudności, jakich 1 R. Piątkowska, Maurycy Gottlieb przysparza rozstrzygnięcie tej kwestii, są niedawne rozważania Ezry (1856–1879), „Biuletyn Żydowskiego In- stytutu Historycznego w Polsce” 1991, Mendelsohna, który na pytania: „Czy Gottlieb był artystą żydowskim?” nr 2, s. 45. Por. podstawowe publikacje i „Czy tworzył żydowską sztukę?”, odpowiada twierdząco, by zaraz po- monograficzne o artyście: A. Gottlieb, Maurycy Gottlieb. Życie i twórczość, tem przyznać, że „postrzegał siebie jako artystę europejskiego, a dokład- „Miesięcznik Żydowski” 1932, nr 3; M. Waldman, Maurycy Gottlieb 1856– niej – polskiego”, następnie zaś dowodzić słuszności pierwszej diagnozy 1879. Biografia artystyczna, Kraków w sposób całkowicie nieuzasadniony. Zostanie to wykazane w odniesie- 1932; N. Guralnik, In the Flower of Yo- uth. Maurycy Gottlieb (1856–1879) [kat. niu do dzieła będącego przedmiotem niniejszego tekstu, o czym dalej 4. wystawy], contrib. E. Kolb, J. Malinowski, Tel Aviv 1991; Maurycy Gottlieb 1856– W niniejszym artykule podejmuję próbę weryfikacji owej perspektywy, 1879 [kat. wystawy], oprac. J. Malinow- czyniąc punktem wyjścia dla rozważań o spuściźnie Gottlieba jeden ski, Muzeum Narodowe w Warszawie, 19 VIII – 20 X 1991, Warszawa 1991; z jego obrazów. Sposobność do rozpoznania specyfiki języka malarskie- idem, Maurycy Gottlieb, Warszawa 1997; L. Silver, Jewish Identity in Art and Hi- go dają dzieła oparte na tekstach, gdyż wówczas zadaniem twórcy staje story: Maurycy Gottlieb as Early Jewish się wynalezienie wizualności dla tego, co jedynie opisane; dzieła takie Artist, [w:] Jewish Identity in Modern Art History, ed. C. M. Soussloff, Ber- odzwierciedlają stopień artystycznej inwencji. keley 1999; E. Mendelsohn, Painting a People. Maurycy Gottlieb and the Je- Przełomowym okresem w biografii malarza miały być studia w kra- wish Art, Hanover–London 2002; Mau- rycy Gottlieb. W poszukiwaniu tożsamo- kowskiej Szkole Sztuk Pięknych, rozpoczęte w końcu r. 1873. W ich trak- ści [kat. wystawy], red. M. Milanowska, cie Gottlieb kształcił się pod okiem uwielbianego przez siebie Jana Ma- Muzeum Sztuki w Łodzi – Pałac Herbsta, 5 3 X 2014 – 1 II 2015, Łódź 2014. tejki . Miał wtedy także doświadczyć przejawów antysemityzmu, w kon- 2 Jeden z rozdziałów książki N. Gural- sekwencji czego opuścił Kraków, wyzbywając się nadziei na asymilację nik (op. cit.) nosi tytuł Maurycy Gottlieb w społeczeństwie polskim 6. Porzucając silnie go uprzednio zajmującą – Ahaswer i Marzyciel, polsko-żydowski czy żydowsko-polski artysta. tematykę polskiej historii, skupił się na obrazowaniu wątków żydow- 3 Określenie Gottlieba jako „pierworod- skich – czy to związanych z dziejami narodu wybranego, czy to porusza- nego syna sztuki żydowskiej”: A. Gott- nych w literaturze, czy to występujących w obyczajowości współczesnej lieb, op. cit., s. 208. mu diaspory. 4 Zob. E. Mendelsohn, Maurycy Gottlieb: /20/ il. 1 M. Gottlieb, Shylock i Jessica, 1876, zaginiony; reprodukcja za: „Kłosy” 1880, nr 758 /21/ uart ↪Q Nr 1(35)/2015 � artysta żydowski?, [w:] Maurycy Gottlieb. Szczególna sytuacja, w której Gottlieb zmuszony był do ponowienia W poszukiwaniu..., s. 108, 110. pytania o własną kulturową tożsamość i próby jej zdefiniowania, zaowo- 5 Na zarzut profesora C. Wurzingera, iż cować miała m.in. obrazem Shylock i Jessica z r. 1876 [il. 1, 2]. Jego kanwą nazbyt wzoruje się na malarstwie Ma- tejki, Gottlieb odpowiedział: „jakkolwiek był Szekspirowski Kupiec wenecki. Na marginesie warto przypomnieć, naśladuję Matejkę, należę mimo to do że z korespondencji artysty wynika, iż decyzję o skoncentrowaniu się najlepszych uczniów tej Akademii, co Pan Profesor własnoręcznie na moim świa- na tematyce własnego narodu podjął on dwa lata po namalowaniu tego dectwie zaznaczył”, i dodał, że „gdyby tysiąc Wurzingerów rezonowało prze- obrazu („Wtedy przysiągłem stanowczo i święcie, że siłę mi daną poświę- ciwko Matejce, wrażenia, które dają jego 7 obrazy, nie potrafi żadną siłą wymazać” cę na usługi mego narodu” ). (list M. Gottlieba do W. Krycińskiego, Płótno przedstawia żydowskiego kupca, który udając się na ucztę, 1875; cyt. za: M. Waldman, op. cit., s. 19. Por. Z. Sołtysowa, Dzieło Maurycego przekazuje córce klucze od domu z zaleceniem, by go pilnowała, a tak- Gottlieba, „Rocznik Krakowski” 1977, nr 47, s. 153; J. Malinowski, op. cit., że wyznaje, że śnił „worki z pieniędzmi” zapowiadające „coś niefortun- s. 25. nego” (dalej nazywam to przedstawienie sceną przekazania kluczy 8). 6 Zob. M. Waldman, op. cit., s. 21. W świetle dotychczasowych interpretacji, dzieło to: 1) obrazowało dra- 7 Ibidem, s. 43. mat „tkliwego i kochającego swą Jessicę ojca”, „zdradzonego przez cór- kę” 9, 2) odzwierciedlało relację Gottlieba z ojcem, do którego malarz był 8 Zob. W. Szekspir, Kupiec wenecki, akt II, scena V, przeł. J. Paszkowski, „Biblio- uczuciowo przywiązany, ale zarazem odczuwał przeciwne postawie tam- teka Warszawska” 1858, t. 1, s. 330–332: „pilnuj domu, moje dziecko”, „pozamy- tego, „świadomego swej odrębności kulturowej i religijnej”, „pragnienie kajże drzwi szczelnie”, „zarygluj drzwi”; uczestnictwa w świecie europejskich wartości” 10, 3) unaoczniało „dwie „coś niefortunnego / Kłuje się przeciw mojej spokojności / Bo mi się śniły wor- postawy wobec tradycji żydowskiej – postawę utożsamienia (Shylock ki z pieniędzmi”. Gottliebowi, władają- cemu bieglej językiem niemieckim niż reprezentujący typ zachowań wykształcony w diasporze) i asymilacji polskim, tekst sztuki znany był zapewne (Jessica odchodząca w świat chrześcijan)” 11, 4) ukazywało Shylocka jako w najpopularniejszym wówczas tłuma- czeniu A. W. Schlegla. Zob. H. Blinn, W. G. postać „żyjącą między dwoma światami, nienależącą tak naprawdę do Schmidt, Shakespeare-deutsch. Biblio- 12 graphie der Übersetzungen und Bearbei- żadnego z nich” . tungen, Berlin 2003, s. 28, 159–165. Z jednej strony zatem, akcentuje się solidarność Gottlieba z Shyloc- 9 A. Ryszkiewicz, J. Dąbrowski, Szek- kiem, z drugiej – uznaje, że obraz wyraża rosnący dystans malarza do tej spir w plastyce polskiej, Wrocław 1965, s. 37. postaci. Jednak wspólne tym interpretacjom jest leżące u ich podstawy 10 J. Malinowski, op. cit., s. 25; zob. też przeświadczenie o konieczności ich odniesienia do kwestii tożsamości M. Czekanowska-Gutman, W poszuki- artysty. Obraz nie mówi wszakże, które z tych odczytań jest właściwe. waniu inspiracji historią, literaturą i Bi- blią. Refleksje nad wybranymi postacia- Nie rozstrzyga m.in., czy należy widzieć w Jessice wyłącznie zdrajczy- mi z twórczości Maurycego Gottlieba, [w:] Maurycy Gottlieb. W poszukiwaniu..., nię, czy Gottlieb dostrzegł w niej również osobę dążącą do asymilacji s. 76. z chrześcijanami – bynajmniej nie zasługującą ad hoc na potępienie. 11 J. Malinowski, Malarstwo i rzeźba Ży- Pytanie o to, co w takim razie mówi obraz, winno więc zostać ponownie dów Polskich w XIX i XX wieku, Warszawa 2000, s. 28. postawione. Innymi słowy, podporządkowanie interpretacji założeniu, 12 że płótno jest odzwierciedleniem problemów związanych z kwestią toż- E. Mendelsohn, Maurycy..., s. 112. samości artysty, ośmielam się stwierdzić, nie pozwala określić specy- 13 N. Styrna, Maurycy Gottlieb z nieco innej perspektywy, „Modus” t. 5 (2004), fiki jego malarskiego języka, co jest celem niniejszego studium. Służy s. 182. ono także temu, by wykazać bezpodstawność opinii Nataszy Styrny, iż 14 Zob. http://matrikel.adbk.de/05ordner w przypadku Gottlieba „historycy sztuki wyczerpali większość możliwo- /mb_1841-1884/jahr_1875/matrikel-03 228/?searchterm=technische%20 malk- ści interpretacyjnych”, poza sprecyzowaniem „kierunku, w jakim mogła lasse (data dostępu: 26 II 2015). pójść” jego twórczość 13. 15 Opis struktury dydaktycznej ASP Obraz Shylock i Jessica powstał w czasie studiów Gottlieba na Aka- w Monachium: H. Stępień, Artyści pol- scy w środowisku monachijskim w la- demii Sztuk Pięknych w Monachium, do której malarz został przyjęty tach 1856–1914, Warszawa 2003, s. 50. Por. List do Lucjana Siemieńskiego, Mün- 25 X 1875 (jako Moritz Gottlieb). Nota bene, na tej samej karcie księ- chen, 30 stycznia (?) 1870, [w:] Pisma gi immatrykulacyjnej, dwie rubryki wyżej, znajduje się poświadczenie Adama Chmielowskiego (św. Brata Al- berta) (1845–1916), wyd. 2, popr., uzup., przyjęcia Leona Wyczółkowskiego 14. Gottlieb udał się do Monachium Kraków 2004, s. 30. z napisanym przez Matejkę listem polecającym do Karla von Pilo- tyego, dyrektora akademii od 1874 r., prowadzącego wówczas jedną z klas /22/ Michał Haake / Shylock i Jessica – Maurycy Gottlieb jako malarz kompozycji (Komponierschule / Komponierklasse), do których uczniowie il. 2 Maurycy Gottlieb w swojej pra- trafiali na ostatnim etapie studiów 15. W liście z 27 VI 1876 młody artysta cowni przed obrazem