www.ssoar.info Društvo u pokretu: novi društveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas Tomić, Đorđe (Ed.); Atanacković, Petar (Ed.) Veröffentlichungsversion / Published Version Konferenzband / conference proceedings Empfohlene Zitierung / Suggested Citation: Tomić, Đ., & Atanacković, P. (Eds.). (2009). Društvo u pokretu: novi društveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas. Novi Sad: Cenzura. https://nbn-resolving.org/urn:nbn:de:0168-ssoar-454211 Nutzungsbedingungen: Terms of use: Dieser Text wird unter einer CC BY-NC-ND Lizenz This document is made available under a CC BY-NC-ND Licence (Namensnennung-Nicht-kommerziell-Keine Bearbeitung) zur (Attribution-Non Comercial-NoDerivatives). For more Information Verfügung gestellt. Nähere Auskünfte zu den CC-Lizenzen finden see: Sie hier: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.de DRUŠTVO U POKRETU Novi društveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas Izdavač: CENZURA Novi Sad Produkcija: Alternativna kulturna organizacija – AKO Novi Sad Ženski informaciono-dokumentacioni centar - ŽINDOK Beograd Urednici: Đorđe Tomić Petar Atanacković Dizajn i priprema za štampu: Mirjana Popović Štampa: ZOLA Štampa, Novi Sad Projekat podržao: ROSA LUXEMBURG STIFTUNG (Berlin – Nemačka) Novi Sad, 2009 DRUŠTVO U POKRETU Novi društveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas CENZURA Novi Sad, 2009 SADRŽAJ Predgovor................................................................................................................... 7 Uvod: Istraživanje društvenih pokreta Đorđe Tomić DRUŠTVENI POKRETI: PITANJA, POJMOVI, TEORIJE, METODE .............................. 12 Studentski pokreti vs. “crvena buržoazija”: 1968. u Jugoslaviji Boris Kanzleiter 1968. U JUGOSLAVIJI TEMA KOJA ČEKA ISTRAŽIVANJE ........................................................................... 30 Milivoj Bešlin UTICAJI “JUNA '68.” NA POLITIČKU SITUACIJU U JUGOSLAVIJI .............................. 49 Umetnost protesta: Uticaji 1968. na umetničku/kulturnu produkciju u Jugoslaviji Krunoslav Stojaković TEATAR POD UTJECAJEM FILOZOFIJE KAZALIŠTE I STUDENTSKI PROTESTI U JUGOSLAVIJI 1960-IH GODINA .................. 66 Branka Ćurčić NOVOSADSKA NEOVANGARDNA SCENA, „TRIBINA MLADIH“ I UTICAJI 1968. GODINE ....................................................................................................... 74 Natalija Kyaw RAČUNAJTE NA NAS. PANK I NOVI TALAS / NOVI VAL U SOCIJALISTIČKOJ JUGOSLAVIJI .......................................................................................................... 81 Vladan Jeremić POLITIKE VIZUELNIH REPREZENTACIJA I INTERPRETACIJA ARHIVA JUGOSLOVENSKOG PANKA I NOVOG TALASA (1979-1984) ................................. 103 Sestrinstvo i jedinstvo? Feminizam u Jugoslaviji Marijana Stojčić PROLETERI SVIH ZEMALJA - KO VAM PERE ČARAPE? FEMINISTIČKI POKRET U JUGOSLAVIJI 1978-1989 .............................................. 108 Lidija Vasiljević ŽENE I PROFESIONALNI I KLASNI IDENTITET ....................................................... 122 Adrijana Zaharijević WOMEN'S LIBERATION, ČETRDESET GODINA KASNIJE ....................................... 141 Pet do dvanaest: (Novi) društveni pokreti i početak kraja Jugoslavije Goran Musić JUGOSLOVENSKI RADNIČKI POKRET 1981-1991 ................................................. 160 Krunoslav Stojaković PREŠUĆENA POVIJEST UJDI I ANTIRATNA OPOZICIJA U JUGOSLAVIJI ...................................................... 169 Sasvim novi protesti? Postjugoslovenski društveni pokreti u doba političke, ekonomske i državne transformacije Đorđe Tomić ULIČNE STUDIJE - ODSEK: PROTESTI! STUDENTSKI PROTESTI TOKOM “ERE MILOŠEVOĆ” ............................................ 184 Petar Atanacković NOVI SOCIJALNI POKRETI U SRBIJI IZMEĐU APATIJE I PROTESTA ........................ 232 Summaries ............................................................................................................. 245 O autorkama i autorima ........................................................................................ 257 Društvo u pokretu Predgovor PREDGOVOR Raspad Jugoslavije do pre nekoliko godina u zemljama nastalim usled tog procesa tumačen je uglavnom kao neophodnost, koja je bila uslovljena navodnom „vekovnom mržnjom“ različitih naroda na ovom prostoru. Dominacijom ovakvih (pseudo)naučnih tumačenja, raspad Jugoslavije konačno je („uspešno“) dovršen. Problem analize krize i kraja jugoslovenske države nije, međutim, samo pojednostavljen – i uzgred, netačan – prikaz uzroka te krize. Osim što je bio posledica, a ne uzrok krvavog raspada Jugoslavije, nacionalizam je ujedno bio i skoro jedina tema naučnog istraživanja vezanog za ovaj period. Teze proizašle iz ovog, nažalost vrlo uticajnog, diskurzivnog pomeranja, do danas utiču i na tumačenje prilika u jugoslovenskom društvu u vreme postojanja jugoslovenske države. Štaviše, naučni prikazi društvene transformacije u postjugoslovenskom periodu često su postavljani u kontekst (novih) nacionalnih (ili pre nacionalističkih) političkih i istorijskih projekata. Jugoslavija i uopšte sve što je iole podsećalo ili moglo da podseća na jugoslovensku državu ili društvo, svesno je prećutkivano. Tvrdnje da se u slučaju Jugoslavije radilo o „veštačkoj tvorevini“ – bez obzira na činjenicu da su sve nacionalne države isto toliko „veštački“ stvarane, koliko su i „prirodne“ – dovele su do toga, da se danas malo ko uopšte i bavi istorijom jugoslovenskog društva u periodu od 1945. do 1990. godine, a kamoli dovodi u pitanje navodni veštački karakter ondašnjeg društva. Ako socijalistička jugoslovenska država zaista nije imala nikakav stvaran društveni legitimet, postavlja se pitanje kako onda objasniti postojanje brojnih pokušaja promene stanja u tom društvu, koje su artikulisali društveni pokreti tokom celog ovog perioda, pritom se ne pozivajući na tzv. nacionalne interese. Počevši od pokreta iz 1968. godine, kao prvog masovnog društvenog pokreta, koji je nastao i bio usmeravan nezavisno od zvaničnih političkih centara, sve češće se postavljalo pitanje pravca budućeg razvoja jugoslovenskog društva. Pritom tzv. nacionalni problem nije igrao značajnu ulogu, budući da, prema uverenjima najvećeg broja savremenika, centralno pitanje u jugoslovenskom društvu tog vremena nije bilo nacionalno, već socijalno pitanje. Raznovrsnost društvenih pokreta, koji su, uprkos jasnoj kritici različitih problema, njihovo rešenje uglavnom tražili upravo u tom jugoslovenskom kontekstu, do sada nije naišla na veće interesovanje ni u naučnim istraživanjima, ni u široj javnosti na prostoru bivše Jugoslavije. Deo ovih (novih) društvenih pokreta, pre svega oni 7 Predgovor Društvo u pokretu značajniji tema su ovog zbornika. Osnovni cilj zbornika jeste usmeravanje pažnje čitalaca na postojanje ovih pokreta, opisujući i objašnjavajući njihove ciljeve i zahteve, uzroke za njihovo nastajanje, zatim njihov razvoj i konačno, posledice njihovog delovanja. Isticanjem prisustva ovih pokreta u jugoslovenskom društvu i analizom njihovih aktivnosti može se uočiti koji su bili (ključni) problemi ondašnjeg društva, ali i društava nastalih raspadom Jugoslavije. Na različitim nivoima i iz različitih teorijskih i disciplinarnih perspektiva, prilozi u zborniku bave se ovim pitanjima, kao i problemima koji iz njih proizilaze, dajući pritom prikaz jedne slike društvene dinamike, delom različite od ondašnjih zvaničnih (državnih) interpretacija. Struktura zbornika odgovara hronološkom toku razvoja prikazanih pokreta. Istovremeno, pojedinačni prilozi tematski grupisani su u nekoliko celina. Prva celina predstavlja uvod u istraživanje društvenih pokreta, namenjen kako naučnoj javnosti, tako i aktivistkinjama i aktivistima različitih društvenih i političkih pokreta na postjugoslovenskom prostoru. Drugo poglavlje posvećeno je studentskom pokretu i protestima 1968. godine, koji predstavljaju istorijski događaj od svetskog značaja, istovremeno markirajući (jedan) vrhunac jednog novog razvoja društvene kritike, čiji uticaj je prisutan u izvesnoj meri sve do danas. Uticajima 1968. godine na umetničku / kulturnu produkciju bavi se treće poglavlje zbornika. Na osnovu kritičkih ideja i novih impulsa u oblasti pozorišta, filma, književnosti i muzike, obrađenim u pojedinačnim prilozima u ovom delu, skicirani su kontinuiteti, odnosno diskontinuiteti protestne prakse, čiji razvoj je i posredno i neposredno podstaknut studentskim protestima 1968. godine. Društvena kritika različitih pokreta u Jugoslaviji imala je bar jednu zajedničku crtu. Skoro svi društveni pokreti nakon 1968. isticali su velike razlike između teorije i prakse u jugoslovenskom socijalističkom sistemu. U četvrtom delu predstavljen je razvoj feminističke kritike (jugoslovenskog) društva od početaka feminizma na ovim prostorima do danas. U petom poglavlju prikazani su društveni pokreti koji su delovali u periodu neposredno pred raspad jugoslovenske države. Ovi pokreti predstavljali su znak društvenog nezadovoljstva pre svega ekonomskom krizom u Jugoslaviji i pokušaj 8 Društvo u pokretu Predgovor borbe za rešenje ključnih društvenih problema. Promene koje su društveni pokreti zahtevali, međutim, odnosile su se – sve do sredine osamdesetih godina – i dalje na celokupno jugoslovensko društvo. Tek krajem osamdesetih godina dolazi do jasnog prekodiranja socijalnog pitanja u razna „nacionalna pitanja“, čime dolazi do eksplicitne zloupotrebe socijalnog nezadovoljstva i nesigurnosti. Ova manipulacija konačno vodi ka masovnom prihvatanju nacionalističkih „istina“, a jačanje nacionalističkih