<BIULETYN WKONSERWATORSKI OJ E WÓDZTWA PODLASKIEGO w o JEWODZK I U R Z Ą D OCHRONY ZABYTKÓW W BIAŁYMSTOKU Spis treści Wstęp str. 5 MATERIAŁY STANISŁAW STAWICKI- Techniczne i technologiczne przekazy źródłowe powstałe dla potrzeb twórczości artystycznej w kręgu kultury bizantyjskiej oraz ich przesłanki ideowe str. 7 ANNA DERENTOWICZ-ZAKRZEWSKA- Konserwacja i restauracja dwóch obrazów tablicowych z Drohiczyna str. 34 KRZYSZTOFST AWE CKI - Konserwacja drewnianej szafki- żertwiennika z cerkwi prawosławnej w Zabłudowie str. 49 MACIEJ CHOYNOWSKI- Meble we wnętrzach Pałacyku Gościnnego w Białymstoku str. 59 ZBIGNIEW ROSTKOWSKI - Dobra starowiejskie w latach rządówSergiusza i Marii z hr. Jezierskich książąt Golicynów (1839-1878) str. 72 ZOFIA CYBULKO - Budownictwo drewniane w krajobrazie współczesnej wsi podlaskiej str. 100 JAROSŁAWSZEWCZYK- Geneza zdobnictwa domów mieszkalnych we wsiach południowej i wschodniej Białostocczyzny str. 108 JóZEFA DROZDOWSKA- Kapliczki św. Jana Nepomucena na terenie powiatu augustowskiego str. 147 DARIUSZ KRASNODĘBSKI- Leonowicze, stanowisko 4- zaginiona wieś Wojszki w starostwie jałowskim, woj. podlaskie str. 169 IRENEUSZ KRY· SKI -Osada ludności kultury cerarniki kreskowanej w Białymstoku str. 186 KOMUNIKATY DARIUSZ STANKIEWICZ- Kościół w Strabli laureatem konkursu Generalnego Konserwatora Zabytków str. 196 BIAŁYSTOK 2006 DOKUMENTACJE WZBIORACH WOJEWÓDZKIEGO URZĘDU OCHRONY ZABYTKÓW W BIAŁYMSTOKU MINH GUTZEIT- Dokumentacje z prac konserwatorskich zabytków ruchornych w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku, Delegatury w Suwałkach, cz. I str. 211 LISTY, OPINIE Korespondencja i informacje prasowe str. 219 Na okładce: I strona: Obraz Ukrzyżowanie, z ok. 1600- pocz. XVII w., stan po konserwacji. Fot. Roman Stasiuk 2005 (do artykułu Anny Derentowicz-Zakrzewskiej). IV strona: Fragment żertwiennika z obrazem Pelikan karmiący swoją krwią młodego w dolnej płycinie. Fot. KrzysztoJStawecki 2005 (do artykułu Krzysztofa Staweckiego). Table oj contens Introduction page 5 MATERIALS STANISŁAWSTAWICKI -Technical and Technological Sources for the Needs of Artistic Work within the Range of Byzantine Culture and Their Ideological Prernises page 7 ANNA DERENTOWICZ-ZAKRZEWSKA - The Conservation and Restoration of Two Table Paintings frorn Drohiczyn page 34 KRzYSZTOF ST AWECKI - The Conservation of a Wooden Proskornidruk frorn the Russian Orthodox Church in Zabłudów page 49 MACIEJ CHOYNOWSKI- Furniture in the Interiors of the Guest Palace in Białystok page 59 ZBIGNIEW ROSTKOWSKI - TheStara Wieś Estate at the Tirne of CountSergiusz and Countess Maria, born Countess Jezierska, Golicyn (1839-1878) page 72 ZOFIA CYBULKO- Wooden Architecture in the Countrysicie Landscape of Contemporary Podlasie page 100 JAROSŁAWSZEWCZYK- The Origin of the Ornamentatian of Residential Houses in Villages of the Southern and Eastern Parts of the Region of Białystok page 108 JóZEFA DROZDOWSKA-Shines of St. John Nepornuk in the County of Augustów page 147 DARrusz KRAsNODĘBSKI- Leonowicze, Site 4- the Lost Village of Wojszki in the Starostwo of Jałówka, Voivodeship of Podlasie) page 169 IRENEUSZ KRYŃSKI-A Settlernent of the Hatched Pottery Population in Białystok page 186 COMMUNIQUES DARIUSZSTANKIEWICZ- The Church in Strabla- Winner of the Competition of the Generał Conservator of Historical Monuments page 196 DOCUMENTATION IN THE COLLECTIONS OF THE VOIVODESHIP OFFICE FOR THE PROTECTION OF HISTOR/CAL MONUMENTS IN BIAŁYSTOK MrNH GUTZE!T- Documentation on the conservation of movable monuments in the collections of the Voivodeship Office for Monuments Protection in Białystok, Delegature in Suwałki, part. 1 page 211 LETTERS, OPINIONS, Correspondence and press information page 219 On the cover: I Page: Crucifixion, painting from about 1600 - early seventeenth century, after conservation. Photo: Roman Stasiuk 2005 (to the artide by Anna Derentowicz-Zakrzewska). IV Page: Fragment of the proskomidnik with Pelican Feeding i ts Blood to Its Young, a painting on the !ower panel. Photo: K. Stawecki 2005 (to the artide by Krzysztof Stawecki). ZESZYT DWUNASTY ZESPÓŁ REDAKCYJNY Krystyna Bieńkowska, Janina Hościłowicz (redaktor zeszytu), ks. Jan Nieciecki, Andrzej Nowakowski, Lucyna Stalończyk (redaktor zeszytu), Stanisław Stawicki Przekład angielski Aleksandra Rodzińska-Chojnowska WYDAWCA: WOJEWÓDZKI URZĄD OCHRONY ZABYTKÓW W BIAŁYMSTOKU Adres redakcji: ul. Dajlidy Fabryczne 23 15-565 Białystok tel. (0-85) 741-23-32 ISSN 1509-071X Opracowanie graficzne KRzYSZTOF TuR Redakcja i korekta ANASTAZJA SZACHOWICZ NAKŁAD 1200 EGZ. REALIZACjA WYDANIA Studio Wydawnicze UNIKAT 15-873 Białystok, ul. Bohaterów Monte Cassino 10 p. 201 [email protected] Druk i oprawa BIAŁOSTOCKIE ZAKŁADY GRAFICZNE SA Białystok, al. Tysiąclecia Państwa Polskiego 2 SZANOWNI l DRODZY CZYTELNICY! Przekazujemy Państwu kolejny, dwunasty zeszyt Biuletynu Kon­ serwatorskiego Województwa Podlaskiego za 2006 rok, wydany przez Woje­ wódzki Urząd Ochrony Zabytków w Białymstoku. Mamy nadzieję, że i tym razem nasi Czytelnicy, po zapoznaniu się z materiałami, będą usatt;sfa kcjonowani wyborem tematów. Jak zawsze sta­ ramy się prezentować na łamach Biuletynu interesujące, często nieznane, bo wciąż odkrywane, różnorodne zabytki, posiadające duże znaczenie historycz­ ne i artystyczne - dzieła sztuki z zakresu malarstwa, rzeźby i rzemiosła arty­ stycznego, obiekty archeologii, urbanistt;ki, architektury i budownictwa, jak również inne zespoły zabytkowe. Zadaniem Biuletynu jest upowszechnianie wiedzy o dziejach nasze­ go regionu, wartościach zachowanych dóbr kultury i sztuki oraz ukazywanie jakże często złożonych problemów ochrony i konserwacji zabytków. Przed­ stawiane w poszczególnych zeszytach prace badawcze i konserwatorskie przy­ czyniają się wciąż do wzbogacania wiedzy na temat dziedzictwa kulturowego tych ziem. Wy danie dwunastego zeszytu Biuletynu było możliwe przede wszystkim dzięki autorom, którzy opracowali materiały bez honorariów, a także konsultantom naukowym i redaktorom. Całemu zespołowi składamy za to serdeczne podziękowania. Z zadowoleniem wysłuchaliśmy wielu opinii ustnych i pisemnych o jedenastym zeszycie, wydanym w 2005 roku. Dziękujemy wszystkim zain­ teresowanym naszym wydawnictwem, że zechcieli do nas zadzwonić i napi­ sać. Niektóre z tych opinii, przesłane w fo rmie pisemnej, zamieściliśmy w dziale listów i opinii. ANDRZEJ NOWAKOWSKI Podlaski Wojewódzki Kons�rwator Zabytków w Białymstoku w imieniu Zespołu Redakcyjnego MATERIAŁY STANISŁAW STAWICKI Warszawa Techniczne i technologiczne przekazy źródłowe powstałe dla potrzeb twórczości artystycznej ·w kręgu kultury bizantyjskiej oraz ich przesłanki ideowe* W kręgu kultury bizantyjskiej i jej wpływów powstała nie tylko wspaniała sztuka, zwłaszcza malarstwo - zresztą nie zawsze doceniane i rozumiane, ale także ciekawa i wartościowa literatura, zawierająca m.in. cenne wskazówki techniczne i technologiczne z zakresu twórczości artystycznej. Literatura ta w różnej postaci i nazwie oraz różnym czasie i miejscu powstania rodziła się i wzbogacała na prze­ strzeni wielu setek lat. Jeśli chodzi o tereny Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskie­ go, to od czasu połączenia się układami w Krewie (1385) i szeregiem późniejszych unii stały się one szczególnie podatne na wpływy kultury bizantyjskiej. Na gruncie kultury łacińskiej, którą zaszczepiono w Polsce co najmniej trzy wieki wcześniej, powstały więc dzieła sztuki bizantyjsko-ruskiej i bizantyjsko-bałkańskiej - głównie malarstwa ściennegol. Do szczególnie wartościowych i interesujących należałoby zaliczyć frag­ mentarycznie zachowane malowidła ścienne z dawnej cerkwi oo. bazylianów w Supraślu, jako że najprawdopodobniej są dziełem Serbina Nektarija - tego sa­ mego, który był także autorem traktatu określonego jako Tipik" o cerkovnom" i o nastennom" pis'me episkopa Nektarfja... Do stosunkowo bardzo dobrze zachowanych i również bardzo cennych należą malowidła ścienne w kościele zamkowym w Lu­ blinie, które powstały ok. 140 lat wcześniej i są zupełnie innej proweniencji pod względem historycznym i technologicznym. Te ostatnie nie posiadają jednak tej szczególnej podbudowy teoretycznej, jaką jest w przypadku malowideł supraskich Tipik Nektarija2. Zagadnienia, które pragnę omówić w niniejszym artykule, obejmują w mia­ rę możliwości szeroki zakres przekazów źródłowych powstałych w kręgu kultury bizantyjsko-bałkańsko-ruskiej, przekraczających daleko tereny d. Rzeczypospoli­ tej Obojga Narodów. Dotyczą one techniki i technologii malarstwa oraz rzemio­ sła artystycznego. Technika i technologia są bowiem ·podstawą budowy, czyli powstania każdego dzieła i jego funkcjonowania, tworzą one tę warstwę mate­ rialną, która warunkuje istnienie warstwy ideowej. Niezależnie od charakteru tej 7 STANISŁAW5TAWICKI ostatniej, motywów jej powstania, sposobu kultu i przekazywania zespołu róż­ nych cech: teologicznych, ikonograficznych, artystycznych, stylistycznych i wielu innych, warstwa materialna -lub inaczej mówiąc substancja materialna każdego dzieła -stanowi absolutnie niezbędny warunek istnienia wszystkich wymienio­ nych wyżej wartości niematerialnych. Już na wstępie zmuszony jestem powie­ dzieć, że wiedza- jaką posiadają historycy sztuki, zabytkoznawcy, artyści pasjo­ nujący się sztuką bizantyjsko-ruską, a także sami konserwatorzy dzieł sztuki - z zakresu przekazów źródłowych i związanych z nimi opracowań naukowych (literatura fachowa) jest bardziej niż skromna, niekiedy zgoła żenująca. Jak moż­ na mówić, pisać3, tworzyć4 dzieła malarskie lub jakiekolwiek inne bez znajomo­ ści fachowej literatury?