Bu kitab “Sağlam ĠnkiĢaf və Maarifləndirmə” ictimai birliyi tərəfindən Azərbaycan Respublikasının Gənclər və Ġdman Nazirliyinin maliyyə dəstəyi ilə “ĠĢğal olunmuĢ torpaqlarımızı unutmayaq” layihəsi çərçivəsində çap olunmuĢdur. Layihənin rəhbəri və materialları toplayan: Anar Əhməd oğlu Xəlilov BaĢ məsləhətçi: Qasım Hacıyev, tarix elmləri doktoru Məsləhətçi: Həmidə Əliyeva, filologiya e.n. dossent Redaktor: Vüsalə Hüseynova Korrektor: Tural Əliyev Dizayner və tərtibatçı: Sənan Gülalıyev E-mail: [email protected] Bakı, “MHS – poliqraf”, 2010, 192 səh. ĠSBN: 978 – 9952 – 459 – 01 – 2 © “MHS – poliqraf”, 2010 “Bu gün Azərbaycanın əsas problemi 20 faiz torpaqlarının Ermənistan tərəfindən işğalı və bunun nəticəsində 1 milyondan çox qaçqın və məcburi köçkünün olmasıdır”. Ġlham Əliyev Azərbaycan Respublikasının prezidenti “Qərəz, ermənilərin belə nahaq qanlara bais olmalari, qəddarlığa yol vermələri axırda onların özlərini də məhv edəcəkdir. Bircə ermənilərə sual edən yoxdur ki, ay ermənilər, Azərbaycanda aılış- verişlə məşğul olduğunuz, zavod və karxanalar işlətdiyiniz, pul və malınız əlinizdə, çoxunuz milyonçu olduğunuz halda və kimsənin sizə gözün üstündə qaşın var demədiyi bir vaxtda Qafqaz vilayətinə saldığınız bu fitnə-fəsad nə üçündür?! Mir Mövsün Nəvvab (XX əsrin əvvəli) ÖN SÖZ Məhəbbətin ən böyüyü Allaha, Vətənə, ata-anaya inamdan doğur. Bu məhəbbəti uĢaqlara, gənc nəslə aĢılamaq onları, sözün əsl mənasında xalqına, millətinə layiq, vətənini sevən, həm də onun dar günündə sinə gərməyi bacaran vətəndaĢ kimi formalaĢdırmaq valideynlərin və biz ziyalıların ən mühüm vəzifəsidir. Əziz gənclər! Azərbaycanın ərazi bütövlüyü parçalanmıĢ, torpaqlarımızın 20 faizi iĢğal altında qalmıĢdır. ġuĢa, Ağdam, Füzuli, Zəngilan, Cəbrayıl, Qubadlı, Laçın, Kəlbəcər, Xocavənd, Xankəndi düĢmən tapdağındadır. Gənc nəsil xalqımızın baĢına gətirilən bu fəlakəti, törədilən bu iĢğalçı siyasəti heç bir zaman unutmamalıdır. “Böyük Ermənistan” yaratmaq arzusu ilə baĢlanan bu məkrli siyasət zaman-zaman xalqımıza ağır zərbələr vurmuĢ, insanların dinc həyat tərzi pozulmuĢ, onlar yurd-yuvasından didərgin düĢmüĢlər. Bu siyasətin acı fəsadlarını heç vaxt unutmayaraq vaxtında və yerində cəzalandırmağı və hər vasitə ilə cavabını verməyi bacaran gənclərə ehtiyacımız var. Biz gələcəyə nikbin baxan gəncliyimizlə qürur duyuruq. Ümid edirik ki, bu nikbin baxıĢlar qalibiyyətli sonluqla nəticələnəcəkdir. Aparılan mübarizə, ardıcıl siyasət öz gözəl bəhrəsini verəcək, biz torpaqlarımızı qaytaracağıq. Qarabağsız yaĢamağımıza birdəfəlik son qoyulacaqdır. Bu zaman təkcə Qarabağ deyil, çox arzularımız gerçəkləĢəcəkdir. Sizə təqdim olunan bu kitabda iĢğal altında olan rayonlar haqqında geniĢ məlumat verilmiĢdir. Qarabağı görməyən, onun sehrinə düĢməyən insanlar təqdim olunan bu kitabın köməkliyi ilə bu torpağın təbii sərvəti, coğrafı mövqeyi, baĢına gətirilən müsibətləri, tarixi və mədəniyyət abidələri haqqında məlumatlandırılacaq, tarixin yaddaĢında yaĢayan salnamələrimizlə yaxından tanıĢ olmaq imkanı qazanacaqlar. ġübhəsiz ki, “Sağlam inkiĢaf və Maarifləndirmə” Ġctimai Birliyinin gənclərə təqdim etdiyi bu kitabdakı məlumatların əsas qayəsi məhz bundan ibarətdir: gənc nəsildə vətən sevgisi, torpaq yanğısı yaratmaq, Qarabağ dərdlərini unutmamaqdır. Bayram Səfərov. Şuşa rayon Icra Hakimiyyətinin başçısı. Azərbaycan Respublikası “Dağlıq Qarabağ Bölgəsinin Azərbaycanlı İcması” Ictimai Birliyinin sədri. AZƏRBAYCANIN QARABAĞ BÖLGƏSĠ ƏN QƏDĠM DÖVRDƏ Qarabağ dünyanın ən qədim insan məskənlərindən biri olan Azıx, Tağlar düĢərgəsi insanlarının yaĢadığı ərazidir. Bu yer ġelldən əvvəlki mədəniyyətin daĢıyıcılarının tarixini davam etdirən tarixi-coğrafı ərazidir. Qarabağ ərazisi paleolit dövrünün Quruçay (1 milyon 200 min ildən artıq tarixə malikdir) (Hüseynov M. M. Azıx mağarası.) sonrakı Kür-Araz və Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətlərinin davamçılarının yaĢayıĢ məskənidir (Hüseynov M. M. Azıx mağarası.). AZƏRBAYCANIN QARABAĞ BÖLGƏSĠ ANTĠK DÖVRDƏ Azərbaycanın dövlətçilik tarixi qədər də onun bölgələrindən biri olan Qarabağ böyük tarixi ənənəyə malikdir. Antik dövrdə Qarabağ ərazisi Albaniyanın tərkibində ən iri vilayətləri əhatə etmiĢdir. Bütünlüklə Kürün sağ sahil boyu alban tayfaları yayılmıĢdı. Alban tayfaları - utilər, sovdeylər və qarqarlar Qarabağda yerləĢirdilər. Qaynaqlar Qarabağ bölgəsinin tayfalarının alban mənĢəli olması və bu ərazinin Albaniya dövlətinə məxsus olmasını təsdiq edir. Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi I-III əsrlərdə alban arĢakilərinin hakimiyyəti altında olmuĢdur. Tədqiqatlar göstərir ki, Qafqaz Albaniyasının, onun tərkib hissəsi - Qarabağ ərazisinin iqtisadi və mədəni tarixi baĢlıca olaraq öz əksini antik yazıçıların əsərlərində və arxeoloji materiallarda tapmıĢdır. Əsrlər boyu dəyiĢməyən “Böyük Ermənistan” barədə yazan müəlliflər Favstos Buzand, Movses Xorenli kimi orta əsr erməni tarixçilərinin əsərlərinə əsaslanırlar. Bu zaman onlar son dərəcə vacib bir cəhəti unudurlar: Favstos Buzandın, yaxud Movses Xorenlinin yaratdığı görünüĢ – “onların əsas ideyaları - yalnız zərdüĢt Ġranının təhlükəsinə qarĢı Ermənistanı birləĢdirmək” idi ki, bu da real həqiqətləri əks etdirmir (Алиев И. Г. Нагорный Карабах: история, факты событие, Баку, 1989, c. 49). Ancaq bu zaman ermənilərin əcdadlarının bir vaxtlar uzaq Balkanlardakı Frakiyadan gəlməsi “unudulur”, bu ərazilərdə alloxtonluğu kimi uydurma yaranır. Qarabağ torpaqları heç cür Ermənistanın “əzəli” torpağı, tarixi ərazisi ola bilməzdi. Bu mifologiya orta əsr erməni müəlliflərinin uydurmasıdır və indiyə qədər erməni tarixĢünaslığına daxil edilmiĢdir. “Qafqaz Ermənistanı” anlayıĢı XX əsrdə meydana çıxmıĢdır ki, bu da Azərbaycan xanlıqları - Naxçıvan və Ġrəvanın torpaqlarında XX əsrin əvvəllərində qurulan erməni dövləti idi (Капанцян Г. А. Xаяса – колыбель армян. Ереван 1947; Обегян М. История древне армянской литературы. Ереван, 1975; Парсамян В. А. История армянского народа. Ереван, 1972; История Армянского народа. Ереван, 1980). Beləliklə, qaynaqların Qarabağ bölgəsinin tayfalarının alban mənĢəli olması və bu ərazinin Albaniya dövlətinə məxsus olmasını təsdiq edir. AZƏRBAYCANIN QARABAĞ BÖLGƏSĠ IV-VII ƏSRLƏRDƏ Qafqaz Albaniyası IV-VII əsrlərdə geniĢ əraziyə malik idi. O, Ģimaldan Böyük Qafqaz dağlarına, cənubdan Kür və Araz çaylarına, Ģərqdən Xəzər dənizinə, qərbdən Ġberiyaya qədər torpaqları əhatə edirdi. Albaniya dövlətində 11 tarixi vilayət yerləĢirdi. Bunlardan Uti (burada Albaniya dövlətinin paytaxtı və Albaniya katolikosluğunun iqamətgahı - Partav (indiki Bərdə) Ģəhəri olmuĢdur), Kambisena (Ġberiyaya qədər olan sərhəddə), Paytakaran, yaxud Kaspiana, yaxud Balasakan (Mil və Muğan çölü), Arsak (indiki Yuxarı Qarabağ və Mil düzünün bir hissəsi), Sünik, yaxud Sisakan, yaxud Zəngəzur (cənubi Arsak) Qarabağ, baĢqa sözlə Kür və Araz çayları arasında yerləĢirdi (Məmmədov T. M.. Qafqaz Albaniyası ilk orta əsrlərdə. Bakı, 2007, s. 43- 79). Yunan-Bizans, Alban, Gürcü, erməni, Suriya və Ərəb mənbələrinin məlumatına görə erkən orta əsrlərdə Albaniyanın avtoxtonları (yerli əhalisi) albanlar, utilər, lipinalılar, kaspilər, çillələr, qarqarlar, leqlər, girdmanlar, savdeylər olmuĢlar. Uti, Paytakaran və Arsakda əsəsən türk mənĢəli tayfalar - albanlar, utilər, qarqarlar və savdeylər, həmçinin gəlmə tayfalar maskutlar, saklar, gellər və ballar yaĢayırdılar (Мамедов Т. М. Кавказская Албания в IV-VII вв., Баку, 1993, s. 178-179, Həsənov A. H. Çar skiflər (Çar skiflərin və digər oğuzların etno-dil eyniləĢdirilməsi) çarlığı. Bakı, Əbilov, Zeynalov və qardaĢları, 2005, 480 s.; Джафаров Г. Ф., Махмудов Ф.Р. Итоги работы второго отряда Мил-Карабахской археологической экспедиции // АЭИА (1985). Баку, Элм, 1986, с. 14-15.; Mahmudova H.R. Sibir skifləri və Azərbaycan (tarixi-arxeoloji tədqiqat), t.e.n. dis. avtoreferatı. Bakı, 2006; Халилов М.Дж. Протоскифы и их потомки в Карабахе // Ирс-Наследие. Международный Азербайджанский журнал, № 2-3(14-15), 2005. с.14-15.). Albaniyada erkən orta əsrlərdə müxtəlif cinsli çoxsaylı səslərdən tərtib edilmiĢ xüsusi yazı var idi. Alban yazısı zəngin boğaz səsləri olan qarqar ləhcəsi əsasında yaradılmıĢdır (M. Kalankatuklu. Albaniya tarixi. Bakı, 1993). Alban əlifbası 52 iĢarədən ibarət idi. Bir çox dini kitablar qədim Suriya, Yunan, Pəhləvi dilindən Alban dilinə tərcümə edilmiĢdir (M.Kalankatuklu. Albaniya tarixi, k. I, f. 25; Мамедов Т. М. Кавказская Албания в IV-VII вв.., с. 100.) Мənbələrdən Alban çarları və din xadimlərinin yazıĢmaları məlumdur. Alban dilində yazıların mövcudluğunu sübut edən ədəbiyyat Alban çarı III Vaçaqanın “Qanunları” və M. Kalankatuklunun “Albaniya tarixi”dir (M. Kalankatuklu. Albaniya tarixi, Bünyadov Z. M. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı, 1989, f. II). V əsrin əvvəllərində Albaniyanın mərkəzi - Bərdədə məktəb var idi. Burada çar III Vaçaqanın əmri ilə xüsusi məktəblər açılmıĢ, bütpərəst uĢaqlara yazı və xristianlıq ehkamları öyrədilmiĢdir (M. Kalankatuklu. Albaniya tarixi, k.l, f. 25; Мамедов Т. М. Кавказская Албания в IV-VII вв. Баку, 1993, с. 100; Hacıyev Q. Ə. Bərdə Ģəhəri. Coğrafi, siyasi və mədəni tarixi. Bakı, 2008). Albaniyada, о cümlədən Qarabağda xristianlıq IV əsrin əvvəllərindən qəbul edilmiĢ, rəsmi dövlət dininə çevrilmiĢ, lakin geniĢ yayılmamıĢdır (M. Kalankatuklu. Albaniya tarixi. Bakı, 1993; Р. Б. Геюшeв. Христианство в Кавказской Албании. Баку, 1984). Albaniya hökmdarı CavanĢir (616-681) ölkəni soyğunçu basqınlardan qorumuĢdur. O, Albaniyada təsərrüfatın, sənətkarlığın, mədəniyyətin inkiĢafına Ģərait yaratmıĢdır. CavanĢir Albaniyanın mədəni inkiĢafına nail olmuĢdur. Həmçinin onun tapĢırığı ilə M. Kalankatuklu “Albaniya tarixi”ni yazmıĢdır. Habelə Ģairlərin, memarların,