Uniwersytet w Białymstoku Wydział Historyczno – Socjologiczny Instytut Historii Izabela Szymańska Nr albumu: 5586 Dzieje majątku Janopol – Królowy Most w latach 1815 - 1944 Praca magisterska napisana pod kierunkiem naukowym dr hab. Józefa Maroszka prof. UwB Białystok 2005 Spis treści Wstęp................................................................................................................................3 Rozdział I. Majątek Janopol – Królowy Most i jego właściciele...................................12 1. Powstanie majątku.........................................................................................12 2. Rozkwit majątku............................................................................................22 3. Uprzemysłowienie majątku...........................................................................47 4. Schyłek majątku.............................................................................................61 Rozdział II. Sakowiczowie i Młodeccy – dwie znaczące rodziny w dziejach majątku............................................................................................................................72 1. Sakowiczowie................................................................................................72 2. Młodeccy.......................................................................................................79 Rozdział III. Ślady powstania styczniowego w majątku Janopol v. Królowy Most.................................................................................................................................86 1. Sytuacja na Białostocczyźnie przed powstaniem..........................................86 2. Sytuacja w majątkach przed uwłaszczeniem.................................................87 3. Czasy powstania styczniowego.....................................................................88 Rozdział IV. Kościół i cerkiew w majątku Janopol v. Królowy Most.........................100 1. Kościół w Królowym Moście......................................................................100 2. Cerkiew w Królowym Moście.....................................................................110 3. Królowy Most – miejsce ścierania się dwóch wyznań................................119 Zakończenie..................................................................................................................127 Aneksy...........................................................................................................................131 Źródła i literatura........................................................................................................148 Wykaz skrótów............................................................................................................156 Indeks geograficzny.....................................................................................................157 Indeks osobowy............................................................................................................159 Spis tabel.......................................................................................................................162 Spis map........................................................................................................................163 Spis fotografii...............................................................................................................164 Spis ilustracji................................................................................................................165 2 Wstęp Początki majątku Janopol v. Królowy Most sięgają pierwszej połowy XIX wieku. Położony w dolinie rzeki Płoski, w odległości około 25 km od Białegostoku. Pośród terenów porośniętych lasami. Bliskość rzeki i nieduża odległość od miasta stwarzały bardzo dobre warunki założenia i rozwoju majątku. Tak dogodne położenie Królowego Mostu v. Janopola umożliwiło w II połowie XIX wieku narodziny i rozwój przemysłu. Centrum omawianego majątku był Królowy Most. Znajdował się tu dwór właścicieli. Tu też w 1857 roku zbudowano kaplicę rzymskokatolicką, która obsługiwała też okoliczne miejscowości. W latach 60-tych XIX wieku uruchomiono fabrykę, która zapoczątkowała powstanie przemysłu na tym terenie. Do dóbr Janopol v. Królowy Most przynależało początkowo (1815 r.) 11 miejscowości, później (1846 r.) zmniejszyła się ich liczba do 7. Bardzo słabo zbadana historia Królowego Mostu v. Janopola stwarza duże możliwości badawcze. Do dnia dzisiejszego nikt nie podjął się opracowania dziejów tych dóbr ziemskich. Oprócz pojedynczych wzmianek w nielicznych publikacjach nie ukazała się żadna praca na ten temat. Miejscowość ta pojawiała się jedynie jako krótka informacja w przewodnikach oraz w niewielu pracach dotyczących problemów związanych z terenem Białostocczyzny. Pierwsza informacja w literaturze, o Janopolu v. Królowym Moście, to zamieszczona w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego krótka wzmianka o tej miejscowości.1 Kolejnymi publikacjami, w których pojawiły się omawiane dobra były przewodniki po Białymstoku i okolicach – Michała Goławskiego i Mieczysława Orłowicza.2 Oba przewodniki opracowane zostały w latach 30 – tych przed drugą wojną światową. Bardzo krótko jest tam opisana historia Królowego Mostu. I chociaż nie wszystkie zamieszczone w nich fakty zgodne były z 1 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (dalej cyt.: Sł. Geogr.), t. 15, cz. I, Warszawa 1900. 2 M. Goławski, Białystok. Przewodnik po mieście i okolicy, Białystok 1933; M. Orłowicz, Przewodnik ilustrowany po województwie białostockim, Białystok 1937. 3 rzeczywistością, dało to jednak pewne podstawy do późniejszych poszukiwań materiałów. Janopol v. Królowy Most pojawiał się również przy opracowywaniu zagadnień związanych z religią, gospodarką czy dziejami wojskowymi Białostocczyzny. Niewiele odnalazłam w literaturze odnośnie właścicieli majątku. Oprócz informacji w herbarzach nie ukazały się opracowania historii obu tych rodzin.3 Jedynie Ewa Kelma zajęła się początkową historią rodu Sakowiczów w XV i pierwszej połowie XVI wieku.4 Władysław Semkowicz opracował moment pojawienia się rodu Sakowiczów i mechanizmy z tym związane.5 Niestety od XVI wieku występuje ogromna luka w dziejach tego rodu. Dopiero przy zbieraniu źródeł do swojej pracy magisterskiej udało mi się natrafić na informacje dotyczące tej rodziny. W dalszej chwili okres od XVI do końca XVIII wieku wymaga zbadania. Również wiek XIX wymaga uzupełnienia i dalszych dodatkowych badań. Dopiero okres rozwoju przemysłu na terenie Białostocczyzny doczekał się opracowania w literaturze zawierającej sporo wzmianek o Królowym Mości v. Janopolu. Nieocenionym źródłem informacji stały się prace Stanisława Kalabińskiego. Zajmował się on badaniem dziejów produkcji Białegostoku i okolic. W jego pracach udało mi się odnaleźć wiele danych o fabrykach w Królowym Moście i Rozalinie. Publikacje tego historyka wniosły znaczący wkład w poznanie historii przemysłu rozwijającego się w omawianym majątku.6 Również bardzo interesująca okazała się praca Andrzeja Werwickiego o przemyśle włókienniczym na terenie Białostocczyzny do 1945 roku.7 W niej 3 Herby rycerstwa polskiego na zamku w Kórniku, t. 2, Warszawa 1998; S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. IV, Warszawa 1907; tenże, Rodzina …, t. XI, Warszawa 1914; Polska Encyklopedia Szlachecka, t. 8, Warszawa 1937; A. Boniecki, Poczet rodów w WKL w XV i XVI wieku, Warszawa 1883. 4 E. Kelma, Ród Sakowiczów i jego majętności w XV i pierwszej połowie XVI wieku, [w:] Lituano – Slavica Posnaniensia. Studia Historica, t. 3, Poznań 1989. 5 W. Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą Polską w Horodle roku 1413, [w:] Lituano – Slavica Posnaniensia. Studia Historica, t. 3, Poznań 1989. 6 S. Kalabiński, Pierwszy okres przemysłu i klasy robotniczej Białostocczyzny 1807 – 1870, Warszawa 1986; tenże, Stan zatrudnienia w przemyśle Białostocczyzny w latach 1870-1914, [w:] Polska klasa robotnicza. Studia historyczne, t.2, Warszawa 1971 7 A. Werwicki, Białostocki okręg przemysłu włókienniczego do 1945 roku, Warszawa 1957. 4 znalazłam między innymi miejsce usytuowania fabryki w Rozalinie. O przemianach w funkcjonowaniu produkcji pisał także Paweł Korzec.8 W literaturze dotyczącej okresu powstania styczniowego udało mi się odnaleźć sporo faktów dotyczących walk w Królowym Moście i w bliskiej okolicy. Zygmunt Kosztyła i Ryszard Kraśko opracowali powstanie styczniowe na Białostocczyźnie, umieszczając w nim informacje o Królowym Moście.9 Stanisław Zieliński zamieścił, w wydanym spisie bitew i potyczek 1863 roku, opis starć w okolicach majątku, jak również w nim samym.10 O zdarzeniach w Królowym Moście, Waliłach i pobliskim Kołodnie pisał również Witold Tatarczyk w swojej pracy o powstaniu styczniowym na Białostocczyźnie.11 Ukazał się także artykuł Roberta Piotra Rogowskiego w Rodzinie św. Jadwigi opisujący czasy powstania styczniowego na Podlasiu. Znalazła się tam informacja o Sakowiczu i Królowym Moście. Najprawdopodobniej opracowana na podstawie źródła drukowanego, jakim jest pamiętnik Pawła Powierzy.12 Najwartościowszą pozycją omawiającą losy świątyni katolickiej w Królowym Moście jest publikacja Pawła Kubickiego.13 Autor w kilku zdaniach przedstawił zarys historii kaplicy katolickiej. Pomimo tego, że wymagały one dużego uzupełnienia, stały się podstawą opracowywania jej dziejów. Sporo informacji pojawia się w literaturze o cerkwi w Królowym Moście. Pisali o tym między innymi Sergiusz Borowik i Grzegorz Sosna.14 Piotr Bajko opracował wiadomości dotyczące szkoły cerkiewno