BULLETIN DE LA SOCIÉTÉ POLONAISE DE LINGUISTIQUE, FASC. LXXII, 2016 ISSN 0032-3802 KATARZYNA WOJAN Uniwersytet Gdański Gdańsk Języki skonstruowane jako obiekt badań współczesnej interlingwistyki Streszczenie Celem artykułu jest przedstawienie kwestii użyteczności języków skonstruowanych, ich opis iloś- ciowy w perspektywie historycznej oraz ukazanie roli interlingwistyki. Język sztuczny pojmowany jest ja- ko system znakowy skonstruowany przez jednostkę lub grupę osób, o konkretnym przeznaczeniu i arbi- tralnie wyznaczonych funkcjach. Języki sztuczne tworzone są dla celów społeczno-komputacyjnych. Interlingwistyka postrzegana jest jako dynamicznie rozwijająca się subdyscyplina językoznawcza, której obiektem zainteresowania są różnorodne aspekty komunikacji międzyjęzykowej. Z jednej strony zazna- cza się jako subdyscyplina innych nauk, z drugiej – osiąga autonomię metodologiczną w zakresie teorii i praktyki projektowania językowego. Obserwuje się tendencję wzrostową formalnie i funkcjonalnie różnorodnych projektów językowych. Obecnie ich liczba przekracza 1000. Słowa klucze: interlingwistyka, języki skonstruowane, języki międzynarodowe, komunikacja między- językowa. Constructed Languages as an Object of Study in Contemporary Interlinguistics Abstract The aim of the article is to discuss the usefulness of constructed languages and to provide their quan- titative description in a historical perspective, as well as to present the role of interlinguistics. An artifi- cial language is understood as a sign system constructed by an individual or a group of people with a par- ticular purpose and arbitrarily defined functions. Artificial languages are created for socio-computational purposes. Interlinguistics is seen as a rapidly growing sub-discipline in linguistics, dealing with diverse aspects of interlingual communication. Being a sub-discipline of other sciences, it achieves methodolog- 122 KATARZYNA WOJAN ical autonomy in the field of theoretical and practical language design. An increase in the number of for- mally and functionally diverse linguistic projects can be observed, with over 1,000 projects at the moment. Key words: interlinguistics, constructed languages, international languages, interlanguage communication. 1. Interlingwistyka jako dział językoznawstwa Ogólnie przyjmuje się, że interlingwistyka (od interlingu(a) + istyka) jest działem językoznawstwa, którego obiekt badań stanowią języki skonstruowane oraz literatura w nich powstała (Sakaguchi 1998). Ukształtowała się na bazie teorii projektowania ję- zykowego (Кузнецов 1991: 263), której prekursorem był Kartezjusz. Uważał on, że ist- nieje teoretyczna możliwość skonstruowania doskonałego języka (filozoficznego), w pewnym sensie algebraicznego według praw logiki, którego struktura odwzorowy- wałaby struktury myślowe. Teorię tę rozwijał Gottfried Wilhelm Leibniz postulując stworzenie uniwersalnego języka symbolicznego (ideograficznego). Filozof zapropo- nował characteristica universalis (dosł. ‘język liter, język graficzny’) – język naukowy do wyrażania pojęć matematycznych, naukowych i metafizycznych, mający służyć jako narzędzie do odkrywania prawdy. Od 2. połowy XX w. przedmiotem badań interling - wistyki są międzynarodowe języki sztuczne – interlingwistyka stała się działem języ- koznawstwa, opisującym języki międzynarodowe w kontekście ogólnej teorii komuni- kacji międzyjęzykowej. Wyróżnia się dwa zasadnicze obszary badawcze w jej obrębie: teorię planowania językowego (języki sztuczne dowolnego typu) i teorię funkcjonowa- nia języka planowego (systemy służące do komunikacji międzyludzkiej). Sam termin interlingwistyka jest pojmowany i stosowany w językoznawstwie niejednolicie. Poja- wiwszy się w literaturze w 1911 r.1 (Meysmans 1911), pierwotnie odnosił się do nauki o naturalnych prawidłach tworzenia języków pomocniczych, rozumianych jako języki mogące wstępować w role pośredników w procesie komunikacji międzyjęzykowej/ międzydialektalnej. Współcześnie interlingwistyka postrzegana jest jako dynamicznie rozwijająca się subdyscyplina językoznawcza, której obiektem zainteresowania są różnorodne aspekty (językowe, kulturowe, ekonomiczne i polityczne) komunikacji mię- dzyjęzykowej, będącej szczególnym rodzajem praktyki społecznej. Zyskuje ona coraz większy stopień złożoności. Z jednej strony zaznacza się jako subdyscyplina innych nauk, z drugiej – osiąga autonomię metodologiczną w zakresie teorii (zasady tworzenia języków, zdefiniowanie, kryteria klasyfikacji, unifikacja, standaryzacja) i praktyki pro- jektowania językowego (polityka językowa, funkcjonowanie językowe, specyfika oko- liczności zastosowania, translatoryka, leksykografia). Materia badawcza sztucznych systemów językowych jest zróżnicowana pod względem formalnym i funkcjonalnym; stan ten ewokuje wiele rozbieżności terminologicznych. Interlingwistyka oparta jest na koncepcjach kreacjonistyczno-humanocentrycznych, dopuszczających człowieka do tworzeniu języka, lecz jej początki sięgają koncepcji teistycznych (języki nadane przez 1 Autorstwo terminu interlinguistique należy do belgijskiego uczonego Julesa Meysmansa. JĘZYKI SKONSTRUOWANE JAKO OBIEKT BADAŃ... 123 Boga bądź wskazane istniejące) (zob. Eco 2002; Kulczycki 2011; Wojan 2015). Wyko- rzystuje metody wypracowane na gruncie semiotyki. Alicja Sakaguchi (2003: 246) twierdzi jednak, że „żaden inny dział lingwistyki nie jest aż w tak dalekim stopniu lek- ceważony jak interlingwistyka”. Czy tak jest w istocie? 2. Nowe gałęzie interlingwistyki Zagadnienia związane z interlingwistyką dotykają różnych dziedzin światowej humanistyki – filozofii, logiki, mistyki, historii, literaturoznawstwa, lingwistyki, teorii infor- macji, szeregu działów i subdyscyplin językoznawstwa, takich jak glottogonia, słowotwór - stwo, semantyka, leksykografia, interlingwistyka, grafetyka, a także interdyscyplin w ro- dzaju: semiologia, lingwistyka matematyczna, paleolingwistyka, cybernetyka, komuni- ko logia, kryptografia, daktylologia (Wojan 2015). Teoria i praktyka interlingwistyki doprowadziły do wykształcenia się nowych gałęzi, takich jak: esperantologia (esperan- tystyka, ang. esperantology, Esperanto studies, esper. esperantologio, esperantoscienco), ideolingwistyka (dwie pokrewne dyscypliny, których przedmiot stanowi: 1) konstruowa - nie języków, czyli ideolangów; 2) ideologiczny potencjał języka), idologia (idistyka, ang. Ido studies (Tamke 2007)), interlingwistyka słowiańska, klingonistyka (ang. Klingon stu- dies (Tamke 2007)), kosmoglotyka (ang. cosmoglottics, zgłębiająca języki uniwersalne; termin Drezena (1931); zob. też Кузнецов 1990; Kuznecov 2001), kosmoling wistyka (ang. cosmolinguistics, 1) badająca języki obcych planet oraz opracowująca systemy ko- munikacji z potencjalnymi przybyszami z Kosmosu (Кузнецов 1990; Kuznecov 2001)), spokrewniona z poprzednią ksenolingwistyka (ang. xenolinguistics, termin wywodzący się z literatury science fiction Sheili Finch (1986)) wraz z symilarnymi nazwami: ekzo- lingwistyka (ang. exolinguistics, esper. eksolingvistiko (Golden 1997: 15)) i astrolin- gwistyka (ang. astrolinguistics (Ollongren 2012)), rozwijająca studia nad hipotetycznymi językami obcych (kosmicznych) gatunków (istot inteligentnych) oraz zajmująca się kreo- waniem języków fikcyjnych i kwestiami wypracowania systemu uniwersalnego; kreolo - gia (kreolistyka, ang. creology, creolistics (Parkvall 1999; Mufwene 1999)), lingwistyka różokrzyżowa (ang. Rosicrucian linguistics (Eco 2002)), novialistyka (ang. Novial studies (Tamke 2007)), pidginologia (Grimes 1999: 282), selkologia (w Finlandii: termin utwo- rzony od lingwonimu selkokieli ‘uproszczony język fiński’), volapükologia (volapükis- tyka, ang. Volapük studies (Haupenthal 2000: 6)) i in. Wysuwano też propozycje termi- nologiczne w rodzaju Planlinguistik czy Translinguistik (Szerdahelyi 1980: 425). 3. Kwestie definiowania i typologicznego zróżnicowania języków sztucznych Najszersza definicja języków skonstruowanych obejmuje systemy od kodów ogra- niczonych po szczególne formy języków naturalnych. Signum temporis stała się z jednej strony silna tendencja wzrostowa różnorakich pod względem formalnym 124 KATARZYNA WOJAN i funkcjonalnym projektów interjęzykowych (por. Stria 2013: 125), z drugiej zaś strony – poważnie ograniczony zasięg ich językowo-społeczno-kulturowego oddzia - ływania. Również grono kreatorów języków jest mocno zróżnicowane co do prezen- towanej profesji, wykształcenia, zainteresowań i wieku. Z kolei, jak dowiodły bada- nia empiryczne, użytkownikami samego esperanto jest, w przeważającej mierze, duży procent osób samotnych, zwłaszcza kobiet (Rasić 1994: 40). Autorami sztucznych krea- cji językowych są wybitni myśliciele, ojcowie Kościoła, misjonarze, artyści, pisarze, ezoterycy, a współcześnie – programiści, technolodzy, konstruktorzy, badacze, ideowcy, eksperymentatorzy, określający się jako konlangerzy. Zaistnienie sztucznych tworów językowych nie jest wyłącznie odpowiedzią na konkretne zapotrzebowania nauki, filo- zofii, mistyki czy uniwersalnej pragmatyki komunikacyjnej. Ustanawiane są one także dla celów tajnych (kryptografia, steganografia), komunikowania się niewerbalnego (język gestów (Jarząbek 1999), mimika, daktylologia), metakomunikacji, a nawet dla zabawy, rozrywki – użytkownicy języków naturalnych lubią bawić się językiem (ludo - lingwistyka), tworzyć anagramy (m.in. Andrzej Lechowicz; Podgórscy (1998)), nie- kiedy o funkcji magicznej, palindromy (m.in. Julian Tuwim), lipogramy (Pegaz dęba Juliana Tuwima), alfabetony (pangramy) (m.in. Pegaz zdębiał Stanisława Barańczaka), neografię, ujawniają