Voorwoord . 15 Januari 2004, S-bahn S25 richting Wartenberg, Samen met Moskow, St. Petersburg, Leningrad en Berlijn. Op weg naar Marzahn was ik, en al turende Tashkent is Berlijn een van de testgebieden door het grote venster van de S-bahn zag ik ze al in geweest voor de ontwikkeling van de de verte, aan de horizon, opdoemend tegen een geprefabriceerde massawoningbouw, in het Duits grijze hemel: de adembenemende, monotone, genaamd 'Plattenbau'. Middels deze bouwmethode reusachtige betonkolossen. Ik moet het met eigen wisten de leiders van het sociale regime in de vier ogen zien, dacht ik tijdens een college toen ik nog in decennia na WOII hun idealen letterlijk in beton te Berlijn studeerde, waarbij Plattenbausiedlung gieten. In de geschiedenis van de architectuur en de Marzahn de revue passeerde. stedenbouw zijn weinig voorbeelden aan te halen Een dik halfuur vanaf Alexanderplatz, op een waarin politieke, economische en socialistische uitgeleefd S-bahn station, koud, winderig door het idealen zo duidelijk zijn gemanifesteerd als toen. gebrek aan ook maar iets dat op beschutting leek, Alleen al in de voormalig DDR zijn 1,52 miljoen daar stond ik dan, oog in oog…. Waar ik ook keek, woningen gebouwd middels de Plattenbau- Plattenbau. Een gevoel van somberheid daalde op methode. mij neer. Wat heeft de DDR er toe aangezet om dìt Tijdens het socialistische regime functioneerden de te verwezenlijken? Is het er daadwerkelijk zo slecht Platten, zoals ze in de volksmond nog immer wonen als de media en het gros van de worden genoemd, naar behoren en stond men architectuurwereld doen voorkomen? dikwijls in de rij om in aanmerking te komen om zich er te mogen vestigen. Hier moest ik meer van weten… Na de val van de Muur, de Wende, ziet het er klaarblijkelijk minder rooskleurig uit. Een vijfde deel van de Platten staat leeg; revitaliseringsconcepten worden aangedragen maar veelal wordt afbraak overwogen. Al met al een intrigerend thema: Plattenbau, massawoningbouw in de voormalige DDR Plattenbau, massawoningbouw in de voormalige DDR 2 Plattenbau Plattenbau, massawoningbouw in de voormalige DDR 3 Inhoudsopgave . IInleiding 08 . Plattenbau, het begrip 09 Duitsland na WOII, het ontstaan van de DDR 09 Woningbouw idealen in de DDR 09 De nationale wederopbouwwet Van Traditionalisme naar Functionalisme Stedenbouwideologie Woonideologie De Plattenbaumethode 09 Opmars van de industrialisatie De ontwikkeling van de Plattenbau Typische DDR Platte Typevorming Drie Plattenbau Wijken 09 Karl-Marx-Allee I & II Marzahn - Hellersdorf Hoyerswerda Plattenbau na de Wende 09 Karl-Marx-Allee I & II Marzahn - Hellersdorf Hoyerswerda Nawoord 09 Plattenbau, massawoningbouw in de voormalige DDR 4 Inleiding . gekozen om de omslag in bouwideologie te verduidelijken. Karl-Marx-Allee I & II zijn niet los van . elkaar te zien ondanks dat ze zich totaal verschillend manifesteren; alleen het 2e bouwdeel is Om inzicht te krijgen in het fenomeen Plattenbau zal opgetrokken in Plattenbau. Marzahn is gekozen men zich moeten verdiepen in de politieke, omdat het de grootste Plattenbausiedlung1 is welke economische en socialistische doelstellingen die de ooit in de DDR gebouwd is. DDR zich tijdens haar socialistische bewind stelde. De wijken worden feitelijk beschouwend uiteengezet De politieke houding en de politieke ontwikkelingen waarna wordt ingegaan op hoe Plattenbau zich na zijn de basis geweest voor het woningbouwbeleid in de Wende heeft gehouden. Sinds de Wende zijn ze de DDR. De idealen ten opzichte van de onderhevig aan een slecht imago en verkeren veelal stedenbouw evenals het wonen zelf zijn hiermee in slechte staat. Hun voorkomen wordt nu onlosmakelijk verbonden. Plattenbau kan men dus doorgaans als problematisch gezien en als negatief niet los zien van dit kader. Deze scriptie behandelt bestempeld. Men probeert dan ook de attractiviteit dan ook na het geven van de definitie van van Plattenbau te vergroten; hiervoor wordt op Plattenbau kort het ontstaan van de DDR met haar verschillende middelen teruggegrepen waarop in zal politieke verloop. worden gegaan. De drie wijken komen nogmaals Vervolgens worden de idealen uiteengezet: er zal aan bod om inzichtelijk te maken welke worden ingegaan op zowel de stedenbouwkundige veranderingen zij na de Wende hebben doorstaan als de woonidealen, hoe deze zich in verloop van en welke initiatieven nu worden aangeboord. tijd hebben veranderd en hoe de Plattenbau hieruit Voornamelijk in Hoyerswerda komt men met is ontstaan. Hierna wordt ingegaan op de interessante initiatieven, vandaar de keuze van Plattenbaumethode zelf, waarin de ontwikkeling deze als derde wijk. ervan centraal staat, haar oorsprong wordt Uiteindelijk zal worden afgesloten met een bondig blootgelegd en de types welke de Plattenbau overzicht waarin getracht wordt te verduidelijken kenmerkt uiteen worden gezet. hoe de socialistische ideologieën zich een weg Na deze uiteenzetting komen drie wijken aan bod hebben gebaand in de gebouwde werkelijkheid van waarin Plattenbau zich als ideologie heeft gemanifesteerd: Karl-Marx-Allee I & II, Marzahn – Hellersdorf en Hoyerswerda. De Karl-Marx-Allee I is 1 Siedlung is het Duitse woord voor woonwijk. Plattenbau, massawoningbouw in de voormalige DDR 5 de DDR en hoe deze gebouwde werkelijkheid zich huurprijs, dolgelukkig mee. In vergelijking met de verhoudt tot het kapitalistische systeem waarin ze ongeïsoleerde en met kolen gestookte Altbau2 zich nu bevindt. waren ze uitgerust met veel komfort zoals warm en koud stomend water, centrale verwarming, toilet in Plattenbau, het begrip . de woning, badkamer, isolatie en lift. De Plattenbauwijken waren voorzien van alle . voorzieningen die men in het dagelijkse leven benodigde. Vrij vertaald betekent Plattenbau, een Duits begrip, platenbouw of te wel: het bouwen met grote platen. Het is een geïndustrialiseerde montagebouwwijze waarbij geprefabriceerde panelen ter grootte van verdiepingshoge gevel-, wand- en vloerelementen op de bouwplaats werden gemonteerd tot gestapelde woningen. Plattenbau is duidelijk te herkennen aan het voegenraster tussen de platen. Het voorkomen hiervan heeft een bouwtechnische aard maar men onderstreepte hiermee tevens het sociale karakter van de bouwblokken; ze werden geprononceerd om de collectiviteit van de Typische DDR Platte homogene massa te benadrukken. Plattenbau kende in de voormalige DDR vele Duitsland na WOII, het ontstaan van de synoniemen als Arbeitersschließfach (arbeiders- DDR . kluisje) of Schnarchsilo (snurkflat). In West Duitsland gebruikte men het woord Platte afkeurend Na de Duitse capitulatie van 9 mei 1945, werd er als betutteling voor de ‘DDR-Baukultur’. door 'De Grote Vier' besloten dat Duitsland in vier Ondanks deze betutteling werd de Platte toentertijd een ongekend succes. Iedereen die een Platte kreeg toegewezen was hier, ondanks de iets hogere 2 Altbau is de benaming voor de bestaande bouwvoorraad, voornamelijk bestaande uit Mietskasernen. Plattenbau, massawoningbouw in de voormalige DDR 6 zones moesten worden verdeeld: een Amerikaanse, Britse, Franse en een Sovjet-Russische zone. Deze Sovjet-Russische zone kwam net als de andere zones onder leiding te staan van een militaire bevelhebber. Al snel lieten de Russen toe dat het politieke leven zich hervatte en werden er verscheidene partijen opgericht. Na een gedwongen fusie tussen de SPD (sociaal-democratische partij) en de KPD (communistische partij) kwam de communistische partij, de SED (socialistische eenheidspartij), tot stand. Op 7 oktober 1949 werd door de SED de Duitse Walter Ulbricht Erich Honecker Democratische Republiek (DDR) uitgeroepen en 3 kwam onder leiding van Wilhelm Pieck te staan; de Warschaupact . hoofdstad werd Berlijn. In 1950 werd Walter Ulbricht In 1960 overleed president Wilhelm Pieck en de secretaris-generaal van de SED, het belangrijkste leiding van de DDR besloot om het ambt van ambt in de DDR. Hij veranderde de gematigde president te vervangen door dat van een collectief koers van de SED waardoor ze een orthodox ‘staatshoofd’, de Staatsraad, waarvan partijchef marxistisch-leninistische partij werd. In 1952 werd Walter Ulbricht tot voorzitter werd gekozen. in 1961 de DDR, nadat ze tot dusver een bondsrepubliek werd begonnen met de bouw van de Muur. In 1971 was, omgevormd tot een gecentraliseerde werd Walter Ulbricht als secretaris-generaal van de eenheidsstaat. Op 20 september 1955 werd ze SED vervangen door Erich Honecker; Ulbricht werd echter pas een soevereine staat nadat ze 6 jaar een te eigenzinnig geacht. Wel bleef hij voortzetting was geweest van de Sovjet-Russische Staatsraadvoorzitter. Honecker voerde, gesteund bezettingszone; door de stichting van Oost- en West Staat was de tweedeling van het naoorlogse 3 Het Warschaupact was een militair bondgenootschap van communistische landen in Oost-Europa, de tegenhanger Duitsland een feit en in 1956 trad de DDR toe tot het van de NAVO. Opgericht op voorstel van de Sovjetpartijleider Chroesjtsjov, werd het verdrag op 14 mei 1955 in Warschau ondertekend door de Sovjet unie, Albanië, Bulgarije, Roemenië, Oost-Duitsland, Hongarije, Polen en Tsjecho-Slowakije. Plattenbau, massawoningbouw in de voormalige DDR 7 door de Stasi (staatsveiligheidsdienst) een voeren. Op 24 oktober 1989 werd Honecker door de repressieve politiek: vrijzinnige kunstenaars, partij afgezet en vervangen door Egon Krenz welke opposanten van het regime maar ook te mondige bescheiden hervormingen moest doorvoeren om de burgers werden gevangengezet. DDR te redden. Toen Ulbricht in 1973 overleed, werd premier Willi Op 9 november 1989 viel