INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU ŻYDZI I WOJSKO POLSKIE W XIX I XX WIEKU redakcja naukowa Tomasz Domański, Edyta Majcher-Ociesa WARSZAWA 2020 Recenzent Prof. dr hab. Grzegorz Berendt Redakcja Iwona Gałęzowska Korekta Anna Kaniewska Projekt okładki Marcin Koc Skład i łamanie Marcin Koc Na okładce: Druk i oprawa ? ? ? © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2019 ISBN 978-83-8098-894-1 Zapraszamy www.ipn.gov.pl www.ipn.poczytaj.pl Spis treści Tomasz Domański, Edyta Majcher-Ociesa · Wstęp . 7 Janusz Wojtasik · Społeczność żydowska wobec polskich powstań narodowych schyłku XVIII i XIX w. 11 Radosław Kubicki · Stosunek Żydów do wojsk polskich i obcych oraz wpływ tych relacji na bezpieczeństwo społeczeństw lokalnych na przykładzie Opatowa w dobie konfederacji barskiej i insurekcji kościuszkowskiej . 33 Emil Noiński · Żydzi w oddziałach powstańczych. Próba charakterystyki postaw wobec walki zbrojnej z zaborcą w latach 1863–1864 . 46 Tomasz Karbowniczek, Karolina Święcich · Żydzi w rewolucji 1905 r. na ziemiach byłego Królestwa Polskiego i na Białostocczyźnie. Próba podsumowania polskich badań historycznych . 65 Przemysław Marcin Żukowski · Służba Rafała Taubenschlaga w korpusie sędziowskim c.k. armii austro-węgierskiej oraz w Wojsku Polskim . 76 Jan Kęsik · Służba zasadnicza żołnierzy pochodzenia żydowskiego w Wojsku Polskim w latach 1921–1939 . 95 Tadeusz Banaszek · Stosunek mniejszości żydowskiej do służby w Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej na przykładzie województwa kieleckiego (1919–1939) . 112 Jerzy Prochwicz · Żydzi w formacjach granicznych II Rzeczypospolitej . 131 Witold Jarno · Naczelny Rabin Wojska Polskiego Baruch Steinberg (1897–1940) . 151 Paweł Borek · Udział Żydów w antypaństwowej działalności Wydziałów Wojskowych KPRP/KPP w latach 1918–1939 . 182 Jerzy Gapys, Edyta Majcher-Ociesa · Żydzi a wojsko polskie w XIX i XX w. w świetle wybranych ksiąg pamięci (izkorbuchy) . 199 6 Spis treści Stanisław Meducki · Walka o życie. Żydzi w organizacjach konspiracyjnych podczas okupacji niemieckiej (1939–1944) . 217 Ewa Kołomańska · Polskie podziemie niepodległościowe w ratowaniu Żydów na Kielecczyźnie w latach 1939–1945 . 234 Ewa Koper · Partyzantka żydowska na terenach objętych deportacjami do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu. Zarys problematyki . 251 Józef Smoliński · Sprawa dezercji Żydów z Armi Polskiej na Wschodzie 251 w latach 1942–1944 . 265 Sebastian Piątkowski · „Wojsko żydokomuny”. Obraz polskich jednostek walczących u boku Armii Czerwonej w propagandzie niemieckiej lat 1943–1945 . 279 Zbigniew Bereszyński · Czystka antysemicka w Wojsku Polskim w latach 1967–1968 na przykładzie dwóch oficerów Śląskiego Okręgu Wojskowego: płk. dypl. Izydora Helina i płk. Mieczysława Wolmuta . 302 Wykaz skrótów . 321 Indeks osób . 324 Wstęp Historycy związani z kieleckim ośrodkiem uniwersyteckim od wielu lat zajmują się badaniami społeczności żydowskiej. Pokłosiem tych zainteresowań są liczne publi- kacje1 oraz konferencje2 prezentujące różne odsłony relacji polsko-żydowskich na przestrzeni dziejów. Jedną ze wspólnych inicjatyw wpisujących się w tradycję badań Instytutu Pamięci Narodowej Delegatury w Kielcach i Uniwersytetu Jana Kocha- nowskiego w Kielcach była konferencja „Żydzi i wojsko polskie w XIX i XX wieku”, która odbyła się w dniach 11–12 października 2016 r. w Kielcach. Temat stosunków polsko-żydowskich cieszył się i cieszy niesłabnącą popularnoś- cią wśród specjalistów z wielu dziedzin. Ostatnimi laty szczególnie intensywnie eks- plorowano okres dwudziestolecia międzywojennego oraz II wojny światowej. Rela- tywnie mało uwagi poświęcono zaś relacjom polsko-żydowskim w wojsku. Oprócz pojedynczych prac zwartych3 pojawiły się na ten temat jedynie drobne teksty4. 1 J. Muszyńska, S. Kazusek, E. Majcher-Ociesa, Badania judaistyczne na Uniwersytecie Jana Kocha- nowskiego w Kielcach [w:] Studia żydowskie w Polsce – przeszłość, stan obecny, perspektywy. Studium selektywne, red. S. Gąsiorowski, Kraków 2014, s. 181–199. 2 Materiały pokonferencyjne: Ludność żydowska w regionie świętokrzyskim. Materiały z sesji naukowej w Starachowicach 17 X 1987 r., Kielce 1989; Z przeszłości Żydów polskich. Polityka, gospodarka, kultura, społeczeństwo, red. G. Miernik, J. Wijaczka, Kraków 2005; Życie codzienne społeczności żydowskiej na ziemiach polskich do 1942 r., red. E. Majcher-Ociesa, B. Wojciechowska, Kielce 2013. Na uwagę zasługują dwie cykliczne konferencje: popularnonaukowa „Społeczność żydow- ska w Małopolsce”, organizowana od 2014 r. przez Archiwum Państwowe w Kielcach i Instytut Historii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, oraz naukowa „Relacje polsko-żydowskie w XX wieku. Badania – kontrowersje – perspektywy”, organizowana przez IPN Delegaturę w Kiel- cach i Instytut Historii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Do ciekawych inicjatyw należy również konkurs dla uczniów „Nasi sąsiedzi – Żydzi”, w którego ramach organizatorzy przeprowadzili i opublikowali wywiady opisujące relacje polsko-żydowskie w XX w. (Nasi sąsie- dzi Żydzi. Z dziejów relacji polsko-żydowskich na Kielecczyźnie w XX wieku, red. A. Dziarmaga, D. Koczwańska-Kalita, E. Majcher-Ociesa, Warszawa 2018). 3 M. Gałęzowski, Na wzór Berka Joselewicza. Żołnierze i oficerowie pochodzenia żydowskiego w Legio- nach Polskich, Warszawa 2010; T.A. Kowalski, Mniejszości narodowe w siłach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej (1918–1939), Toruń 1998; B. Meirtchak, Żydzi – żołnierze wojsk polskich polegli na frontach II wojny światowej, Warszawa 2001. 4 M. Rodak, Żydowska przestępczość kryminalna w Wojsku Polskim w województwie lubelskim w latach 1918–1939, „Kwartalnik Historii Żydów” 2012, nr 3, s. 360–379. 8 Tomasz Domański, Edyta Majcher-Ociesa Pierwsza część publikacji została poświęcona relacjom między Polakami a Żyda- mi w formacjach wojska polskiego w XIX w. Zakres poruszanych zagadnień kon- centrował się głównie na udziale Żydów w regularnych akcjach przeciwko zaborcom w kolejnych zrywach zbrojnych schyłku XVIII i XIX w. oraz na próbach podsumowa- nia nastawienia społeczności żydowskiej do polskich powstań narodowych. Związki Żydów z powstaniami rozpatrywano wieloaspektowo na płaszczyźnie gospodarczej, politycznej i społecznej. Uwzględniony został wreszcie udział Żydów w rewolucji 1905 r. w Królestwie Polskim i na Białostocczyźnie. Najliczniejszą grupę stanowią artykuły dotyczące dwudziestolecia międzywo- jennego. Najczęściej poruszanym zagadnieniem była kwestia służby zasadniczej żołnierzy pochodzenia żydowskiego w Wojsku Polskim w latach 1921–1939 w skali ogólnokrajowej i regionalnej. Autorzy zwrócili uwagę na szereg aspektów z zakresu funkcjonowania poborowych Żydów, takich jak regulacje prawne, kwestia trudności organizacyjnych spowodowanych nakazami religijnymi czy prowadzenie asymila- cji państwowej w WP. Podjęta została również problematyka służby Żydów w for- macjach granicznych II Rzeczypospolitej, w tym w Korpusie Ochrony Pogranicza. Przedstawiono ponadto zagadnienia udziału Żydów w antypaństwowej działalności Wydziałów Wojskowych Komunistycznej Partii Polski. Kilka artykułów koncentruje się na zagadnieniach związanych z obecnością przedstawicieli mniejszości żydowskiej w różnych formacjach Wojska Polskiego w okresie II wojny światowej. Właściwie tę część, co zrozumiałe, podzielić można na dwa bloki: pierwszy dotyczący podziemia zbrojnego pod okupacją niemiecką i drugi poświęcony regularnym jednostkom WP. W pierwszym wypadku domino- wało zagadnienie działalności żydowskich grup przetrwania po „aryjskiej” stronie oraz obecności Żydów w oddziałach partyzanckich Polskiego Państwa Podziemnego (i stosunku do nich żołnierzy PPP), w tym prób ratowania mniejszości żydowskiej podczas Holokaustu. Z kolei w drugim przypadku poruszono sprawę służby Żydów w Armii Polskiej w ZSRR w latach 1942–1944 (w tym problem dezercji) oraz kwe- stię przedstawiania jednostek polskich walczących u boku Armii Czerwonej w pro- pagandzie niemieckiej. Ostatnia grupa artykułów, którą można wyodrębnić, to teksty biograficzne, pre- zentujące płk. Izydora Helina, płk. Mieczysława Wolmuta, Rafała Taubenschlaga i rabina Barucha Steinberga. Postaci oficerów przedstawiono na tle skomplikowa- nych losów państwa i Wojska Polskiego. Relacje polsko-żydowskie warto przeanalizować na co najmniej kilku płaszczy- znach. Należałoby porównać lata dwudzieste i trzydzieste XX w. pod kątem róż- nic w podejściu Żydów do Wojska Polskiego. Ciekawym zagadnieniem są również Wstęp 9 relacje między nielicznymi oficerami pochodzenia żydowskiego a resztą korpusu oficerskiego. Kolejny temat godny uwagi historyków to znajomość języka polskiego w społeczności żydowskiej w dwudziestoleciu międzywojennym, a w konsekwen- cji i w wojsku. Do tematów trudnych, wymagających pogłębionych badań możemy zaliczyć funkcjonowanie Żydów w oddziałach partyzanckich o różnej proweniencji, działających na okupowanych ziemiach polskich podczas II wojny światowej, oraz sytuację w Wojsku Polskim po zakończeniu działań zbrojnych. Prezentowany wybór zawiera siedemnaście artykułów odnoszących się do węzło- wych zagadnień wzajemnych relacji Polaków i Żydów na płaszczyźnie wojskowej, począwszy od powstań w XIX w. i I wojny światowej, poprzez okres II RP, II wojny światowej oraz czasów powojennych, na wydarzeniach Marca 1968 r. skończywszy. Zaletą niniejszej publikacji jest określenie stanu badań, a przez to wskazanie per- spektyw badawczych.