Doğal Kay. ve Eko. Bült. (2017) 22: 1-18 ANADOLU’NUN VOLKANLARI ilişkili hem bu tarihsel kayıtlar hem de Radyo- metrik Yaş Tayini yöntemleriyle elde edilen ve- Gökhan ATICI* ve Ahmet TÜRKECAN* riler ülkemizde 13 Volkanın bu zaman diliminde faaliyet gösterdiğini ortaya koymaktadır. Gü- Anadolu binlerce yıl öncesinden günümüze nümüzden 11.700 yıl öncesinden olan zama- medeniyetlerin beşiği olmuştur. Paleolitik dö- nı kapsayan Holosen zaman diliminde faaliyet nemden günümüze birçok toplum Anadolu’da gösteren bu volkanlar Batı Anadolu’da Kula, yaşamını sürdürmüştür. Bu medeniyetler ya- Orta Anadolu’da Hasan Dağı, Erciyes, Kara- şadıkları dönemlerde farklı jeolojik olaylara şa- pınar, Göllüdağ, Acıgöl, Güneydoğu Anado- hit olmuşlar ve bu olayların kanıtları Arkeolog, lu’da Karacadağ, Doğu Anadoluda ise Süphan, Jeolog ve farklı bilim insanların çalışmalarıyla Kars, Girekol, Tendürek, Nemrut, Ağrı Volkan- ortaya çıkarılmaktadır. Volkanlar ve ürünleri larıdır (Şekil 1). günümüzde olduğu gibi eski zamanlarda da önemli anahtar jeolojik olaylar olarak karşımı- Ülkemizde yer alan holosen volkanlar ayrı- za çıkmaktadır. İnsanlar ve Volkanların ilişkisi ca Dünya Volkanoloji Birliği tarafından (IAVCEI) Anadolu’da farklı bölgelerde farklı biçimlerde numaralandırılmıştır ve aktif volkan statüsünde ortaya çıkmaktadır. Örneğin Kulada Volkanlar değerlendirilmektedir (Şekil 2). üzerinde bulunan ayak izleri, Çatalhöyükde yer alan mağara resimlerinde Volkan patlamaları- Ülkemizde, Holosen zaman diliminde et- nın tasviri, ünlü tarihçi Strabon’un yazılarında kisini gösteren Volkanizma özellikle Doğu yer alan volkanlar ile ilişkili bilgiler ve tarihsel Anadoluda ve Orta Anadoluda yoğun bir şe- volkan patlama kayıtları Anadolu’da yaşamı- kilde etkisini göstermektedir. Orta Anadolu’da nı sürdürmüş olan uygarlıklar ve Volkanlar ile bu Volkanizma explosive, efüzif ve extruzif ka- olan ilişkileri göz önüne koymaktadır. Holosen rakteriyle farklı ürünleriyle temsil edilmektedir. zaman diliminde etkisini göstermiş Volkanlar ile Şehir Merkezi Şehre 100 km den yakın volkan Şehre 100 km den uzak volkan Türkiye’nin içindeki volkanlar Ülkenin dışındaki volkanlar 200 km lik tampon bölge Şekil 1- Anadoluda bulunan Holosen Volkanlar ve Etki alanları (Brown vd., 2015) * Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi Başkanlığı, Ankara. [email protected] 1 2 Volkan Ana Volkan Volkan Adı Ülke Bölge X Y Z Numarası Tipi Acıgöl - Nevşehir 213004 Türkiye Orta Anadolu 641280 D 4266825 K 1689 Kaldera Ağrı 213040 Türkiye Doğu Anadolu 439850 D 4394925 K 5165 Stratovolkan Erciyes Dağı 213010 Türkiye Orta Anadolu 713475 D 4267700 K 3916 Stratovolkan Girekol Tepe 213022 Türkiye Doğu Anadolu 381150 D 4320630 K 2776 Kalkan Volkan Göllü Dağ 213003 Türkiye Orta Anadolu 635200 D 4235400 K 2143 Lav Domu Hasan Dağı 213002 Türkiye Orta Anadolu 602180 D 4220700 K 3253 Stratovolkan Karaca Dağ 213011 Türkiye Güneydoğu Anadolu 573040 D 4174400 K 1957 Kalkan Volkan Karapınar Alanı 213001 Türkiye Orta Anadolu 555995 D 4168400 K 1302 Cüruf Konisi Kars Platosu 213050 Türkiye Doğu Anadolu 331684 D 4522219 K 3000 Volkanik Alan Kula 213000 Türkiye Batı Anadolu 645280 D 4269965 K 750 Cüruf Konisi Nemrut Dağı 213020 Türkiye Doğu Anadolu 260500 D 4278500 K 2948 Stratovolkan Süphan Dağı 213021 Türkiye Doğu Anadolu 311680 D 4311045 K 4158 Stratovolkan Tendürek Dağı 213030 Türkiye Doğu Anadolu 402975 D 4357080 K 3584 Kalkan Volkan Şekil 2- Ülkemizde yer alan Holosen Volkanların; konum, ana volkan tipi ve Dünya volkanoloji birliği tarafından verilmiş olan volkan numaraları. Orta Anadolu Volkanik Bölgesi ya da Kapa- Volkanlarıdır. Hasan Dağı Volkanı 3253 m yük- dokya Volkanik Alanı olarak isimlendirilen böl- sekliğindeki zirvesi (halk arasında Dede olarak ge Aksaray, Nevşehir, Kayseri, Niğde illeri ile da adlandırılmaktadır) ile Aksaray ili sınırları Karapınar ilçesini içine alan kuzeydoğu-güney- içerisinde tüm ihtişamı ile yer almaktadır (Şekil batı yönlü bir ana eksen üzerinde volkanik çıkış 4). merkezlerinin olduğu özel bir bölgedir (Şekil 3). Orta Anadolu’da Aksaray - Nevşehir - Niğde Hasan Dağı Erciyes Dağı’ndan sonra Kapa- arasında yer alan bölge, Neojen - Kuvaterner dokya’da etkin olmuş en büyük stratovolkandır. volkanizmasının geniş alanlar kapladığı ve ül- Elipsoidal şekilli olup, kuzeybatı-güneydoğu kemizde en yaygın ve farklı evrelerde değişik yönlü ekseni 20 km’nin üzerindedir. Büyük Ha- volkanik ürünler oluşturduğu bölgedir. Bu yöre san Dağı (3253 m), Küçük Hasan Dağı (3069 Kapadokya bölgesel ismiyle de anılmaktadır. m) ve Kurt Tepe’den çeşitli evrelerle çıkarak Topoğrafik olarak kuzeye eğimli bir çöküntü uzun mesafeler kat eden, andezitik-dasitik ve şeklinde, güneyde Toros sıradağları tarafın- bazaltik bileşimde ürünler vermiş olup çift zirve- dan, batıda Kuvaterner yaşlı Hasandağ stra- li bir stratovolkandır (Şekil 4). Hasan Dağında tovolkanı, doğuda yine Kuvaterner yaşlı başka özellikle patlamalı volkanizma etkin olmuştur. bir stratovolkan olan Erciyes tarafından sınır- Birkaç evrede gelişen blok ve kül akıntıları, landırılmaktadır. Bu çöküntü genellikle kapalı ignimbiritler ve geri düşme ürünleri en yaygın akarsu ve göl çökelleri, geç orojenik volkanik görülen ürünlerdir. Hasan Dağı’nda yer yer gö- çökeller tarafından doldurulmuştur (Pasquaré, rülen gaz çıkışları ve bazı yörelerde kışın kar 1968). Yapısal açıdan, platonun batı ve doğu- tutmama gözlemleri, altında güncel bir magma su Tuzgölü ve Ecemiş fayları tarafından sınır- odasının varlığı ile (Aydar, 1992) halen aktif bir landırılmıştır (Şekil 3). Bu alanda Miyosen’den stratovolkan olduğunu göstermektedir. Scmitt günümüze değin etkin olan volkanizma, yörede vd., 2014 yılında yapmış oldukları çalışmada morfolojik ve ortamsal pek çok değişikliklere Hasan Dağından aldıkları pomza örneğinden sebep olmuş, ortama büyük volkanik komp- 8.97 Binyıl yaş elde etmişler ve bu yaşın Çatal- leksler, geniş ignimbirit yüzlekleri ve çok sayıda höyükde bulunan mağara resmi ile aynı yaşta monojenik volkanik yapılar yerleşmiştir (Türke- olduğunu ve bu mağara resmindeki tasvirin Ha- can vd., 2014). san Dağı patlamasına ilişkin olduğu belirtmiş- lerdir (Scmihtt vd., 2014). Orta Anadolu’da yer alan Holosen Volkan- ların hiç şüphesiz en dikkat çekici olanları, iki Gerek Hasan Dağı ve çevresinde tespit edi- büyük stratovolkan olan Hasan Dağı ve Erciyes len gaz çıkışları gerekse radyometrik yaş tayini BVA : Batı Anadolu Volkanik Alanı KAF : Kuzey Anadolu Fayı OVA : Orta Anadolu Volkanik Alanı DAF : Doğu Anadolu Fayı KVA : Kapadokya Volkanik Alanı TGF : Tuz Gölü Fayı GV : Galatya Volkanitleri Ef : Ecemiş Fayı KV : Konya Volkanitleri YV : Yamadağ Volkanitleri DAV : Doğu Anadolu Volkanik Alanı APV : Arap Platformu Volkanik Alanı Şekil 3- Ülkemizde bulunan ana Volkanik alanlar (Türkecan vd., 2014) 3 Şekil 4- a) Hasan Dağı Volkanı b) Büyük Hasan ve Küçük Hasan dağı zirvelerinin 3 boyutlu görüntüsü. sonuçlarından elde edilen genç yaşlar volka- den biri olan Kayseri şehrinin yakınlarında yer nizmanın önümüzdeki süreçlerde etkin olabil- almakta olup Sultansazlığı ve Ecemiş fayları me potansiyeline ilişkin ipuçları sunmaktadır. gibi büyük tektonik hatların yer aldığı bir bölge- de bulunmaktadır. Erciyes Volkanizması farklı Orta Andoluda bulunan diğer büyük stra- patlama tiplerinin ürünlerinin bir arada görüle- tovolkan Erciyes Volkanıdır (Şekil 5.) Erciyes bildiği bir volkanizmadır. Erciyes 3916 zirvesiy- Volkanı ülkemizin en yoğun nüfuslu şehirlerin- le Orta Anadolunun en yüksek zirveli volkanı 4 Şekil 5- Erciyes Volkanı. olup Volkan çevresinde bir çok dom ve cüruf ulaşan, 10 km’den daha fazla çapta bir alana konileri bulunmaktadır. Erciyes Stratovolkanın yayılmış riyolitik piroklastitler ile dom yerleşim- üzerinde gelişmiş bir kaldera olan Koçdağ kal- leri ve lav akmalarından oluşmuştur. Bu volka- derası, bölgede Kayseri taşı, Talas taşı olarak nik kompleks küçük bir kaldera oluşturan bir da bilinen valibabatepe ignimbiritlerini meyda- patlama ile ilişkilidir. Bu riyolitik kompleks, Alt na getiren patlama sonrası çökmüştür. Kaldera Pleyistosen’den (1.48 My) Orta Pleyistosen’e sonrasında gelişen evrede ise Erciyes volkanı- (0,44 My) kadar, kadar etkin olmuştur (Batum, nın Kuvaterner yaşlı ürünleri meydana gelmiş 1978; Bigazzi vd., 1993; Türkecan vd., 2004). özellikle dom ve dom akıntıları ile piroklastik Volkanik etkinlik kaldera oluşumu öncesinde, kayaçlar meydana gelmiştir. Valibabatepe ig- sırasında ve sonrasında görülmekte olup, çı- nimbiritinin kaynak bölgesi olan Koçdağ kalde- kardıkları ürünlerle bölgede, morfolojik ve or- rasının korunan kısımlarının dışında, kaldera tamsal değişikliklere neden olmuşlardır (Türke- duvarı üzerinde fay hatlarından çıkan onlarca can vd., 2014). dom bulunmaktadır. Halka şeklinde Erciyes volkanın çevresini saran bu domlar çoğunlukla Kaldera öncesi volkanik etkinlik küçük ve sınırlı asidik ve ortaç bileşimlidir. Kaldera sonrası ge- piroklastik etkinlikleriyle başlamış, eski topoğ- lişen evrede meydana gelen ışınsal dayklardan rafyayı ve yörede yer alan akarsu-göl ortamı da birçok dom ve cüruf konisi çıkmıştır (Şekil çökellerinin üzerini örtmüştür. Kaldera öncesi 6). Bu domlar volkanın çevresinde ışınsal bir etkinliğin izleri akarsu-gölsel çökelleri içinde dizilme sahiptir. görülür. Kül ve pomzadan oluşan tabakalar bu çökellerle örtülür. Orta Anadolunun diğer bir Holosen Volka- nizması Göllüdağ ve Acıgöl Volkanizmasıdır. Kaldera sırasındaki etkinlikler ise çok yoğun Göllüdağ, Nevşehir güneyinde, Çiftlik-Gölcük olarak piroklastik püskürmelerle temsil edilir karayolunun kuzeyinde, 2172 m yüksekliğe (Şekil 7).