Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 10, 2010 Zapis glacilimnicznej sedymentacji w basenie Niecki Skaliskiej – pó³nocna czêœæ Pojezierza Mazurskiego Katarzyna Pochocka-Szwarc1 Glacilimnical sedimentation in the Skalisko Basin – northern parth of Mazurian Lakeland. Prz. Geol., 58: 1014–1022. Abstract.Theinvestigation area is situated in the north part of Mazurian Lakeland in NE from Wêgorzewo in the borderland between Poland and Russia. It was covered with the ice sheet during the upper stage of the Vistulian Glaciation. During the recession of the maximum range of the ice-sheet (Pomeranian Phases) the 6 ice-sheet retreated were left. Skaliska Basin this is end depression, between two end moraine zones. The glaciolacustrine and lacustrine sediments was recorded late glacial and postglacial history. The results of the multidisciplinary investiga- tions including cartographical, sedymentological methods indicate that in the ice-dammed lake in Skaliska Basin was existed in front of the ice. The outflow from Skaliska ice-dammed was connected with the ice sheet retreat (behind the Prego³a Valley) and development of the new erosion base level (like Prego³a Valley). Keywords: deglaciation, glaciolacustrime deposits, Late Glacial, Vistulian Glaciation, Mazurian Lakeland W trakcie prac kartograficznych prowadzonych w pó³- deglacjacji w pó³nocnej czêœci Pojezierza Mazurskiego u nocnej czêœci Pojezierza Mazurskiego (Pochocka-Szwarc & schy³ku ostatniego zlodowacenia. W niniejszym artykule Lisicki, 2001, 2004; Pochocka-Szwarc, 2003), na obszarze przedstawiono, w formie skróconej, wyniki badañ dotycz¹- przygranicznym z Rosj¹, stwierdzono obecnoœæ rozleg³ego cych zagadnieñ litofacjalnych i paleogeograficznych, a tak¿e zbiornika zastoiskowego w Niecce Skaliskiej. Niecka zaj- dokonan¹ na ich podstawie interpretacjê póŸnoglacjalnej muje powierzchniê ok. 90 km2 i zlokalizowana jest w odle- historii basenu Niecki Skaliskiej. g³oœci 20–25 km na pó³noc od strefy czo³owo-morenowej, Budowa geologiczna osadów wype³niaj¹cych omawia- wyznaczaj¹cej maksymalny zasiêg l¹dolodu fazy pomorskiej n¹ strukturê jest rozpoznana g³ównie na podstawie wier- (Lisicki & Rychel, 2006). Dalsze prace geologiczne pozwo- ceñ, wykonanych za pomoc¹ sond mechanicznych i rêcz- li³y stwierdziæ, ¿e odtworzenie warunków paleoœrodo- nych, co wynika z braku ods³oniêæ. Krajobraz niecki tworzy wiskowych i paleogeomorfologicznych w tak rozleg³ym rozleg³a równina o rzêdnych 95–100 m n.p.m., zbudowana z basenie sedymentacyjnym, jakim jest Niecka Skaliska, sta- osadów zastoiskowych (laminowanych i³ów oraz mu³ków) nowi klucz dla rekonstrukcji zaniku ostatniego l¹dolodu w o mi¹¿szoœciach od 1,5 do 17,8 m. Pod tymi osadami udoku- tej czêœci pojezierza. mentowano wystêpowanie gliny zwa³owej, korelowanej ze Na Pojezierzu Mazurskim recesja tego l¹dolodu zazna- stadia³em g³ównym zlodowacenia wis³y (Pochocka-Szwarc, czy³a siê kilkoma strefami postoju (Galon & Roszkówna, 2003; Pochocka-Szwarc & Lisicki, 2001, 2004). Osady 1967; Kondracki, 1972, 2000; Muchowski i in., 1995; Szu- zastoiskowe s¹ czêœciowo przykryte piaszczystym sto¿- mañski, 2001; Pochocka-Szwarc & Lisicki, 2001, 2004; kiem, który wype³nia znaczn¹ czêœæ zag³êbienia (ryc. 1, 2). Pochocka-Szwarc, 2009). Towarzysz¹ im szlaki sandrowe, Mi¹¿szoœæ osadów piaszczystych wynosi od 1,5 do 16 m. które powsta³y w wyniku dzia³alnoœci wód roztopowych Wysokoœæ sto¿ka w czêœci proksymalnej (po³udniowo- odp³ywaj¹cych w kierunku po³udniowym. Omawiane ob- wschodnia czêœæ niecki) wynosi 119–116 m n.p.m., w dys- ni¿enie, którego pó³nocna czêœæ le¿y w Rosji, jest zlokali- talnej (okolice Rapy, Skaliska, Budzewa) ok. 100 m n.p.m. zowane miêdzy morenami czo³owymi znacz¹cymi kolejne Na powierzchni równiny pozastoiskowej i sto¿ka wystêpuj¹ recesyjne zasiêgi lodowca. po³udnikowo ukierunkowane obni¿enia wype³nione osada- Wykorzystuj¹c archiwalne i autorskie materia³y, w tym mi biogenicznymi, takimi jak torfy i gytie oraz niewielkie zdjêcia geologiczne, przyst¹piono do szczegó³owego roz- wa³y wydmowe (Pochocka-Szwarc, 2003). poznania budowy Niecki Skaliskiej. Wyznaczenia pó³noc- Niecka Skaliska otoczona jest wysoczyzn¹ polodow- nych granic zasiêgu zastoiska wype³niaj¹cego nieckê cow¹, na stokach której znajduj¹ siê tarasy kemowe i dokonano na podstawie interpretacji zdjêæ satelitarnych pokrywy osadów wodno-morenowych (ryc. 2). Na po³ud- (Pochocka-Szwarc, 2005; Pochocka-Szwarc & Pi¹tkow- niu i wschodzie znajduj¹ siê piaszczysto-¿wirowe wzgórza ska, 2006). W celu dok³adniejszego zbadania charakteru morenowe. Przez obszar niecki przep³ywaj¹ dwie rzeki osadów i warunków ich sedymentacji wykonano 3 wier- nale¿¹ce do zlewni Prego³y – Wêgorapa oraz Go³dapa. cenia pe³nordzeniowe metod¹ geoprobe. Z uzyskanych Obie po³¹czone s¹ wykopanym w XVIII wieku Kana³em rdzeni pobrano próby i poddano je szczegó³owym bada- Bro¿ajeckim. niom. Wszystkie prace, w tym m.in. analizy sedymentolo- giczne, paleobotaniczne i fizykochemiczne by³y, wyko- Badania sedymentologiczne nane w ramach interdyscyplinarnego grantu PO4D 024 29. Rekonstrukcja paleogeografii i ewolucji Niecki Skaliskiej W profilu G1 (95,0 m n.p.m.), zlokalizowanym w pó³- by³y jednymi z g³ównych zagadnieñ badawczych zawar- nocnej czêœci niecki (ryc. 2), nawiercono piaski drobno- tych w pracy doktorskiej autorki, dotycz¹cej procesów ziarniste oraz mu³ki piaszczyste laminowane. Od g³êboko- 1Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 02-975 Warszawa; [email protected] 1014 Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 10, 2010 Rosja Russia 2,0 J. 5 3,0 Niecka Skaliska Skalisko Basin Go³dapa Parchatka Wêgorapa 13,0 6 Budry Go³dapa Banie Maz. Szeskie 16,0 Wzgórza J. 5 Szeskie J.Rydzówka Hills 43,8 Wêgorzewo 42,0 12,0 36,0 J. 39,0 J. Strêgiel Pi³ackie Wzgórza 2,0 5,0 28,0 6,0 Pi³ackie Hills J. Silec 17,0 J. Œwiêcajty Sapina 4 J. J. Mamry J. 1,0 J. J. 10,0 J. 7,0 18,0 1,6 J. Pozezdrze J. 26,0 J. Harsz J. 5,0 J. Kuta Sztynort 4,0 47,0 10,0 Puszcza Borecka J. Kirsajty J. Pozezdrze J. Borecka Forest 4,0 42,0 37,0 12,0 13,0 J. 3,0 2,0 10,0 J. 3,0 J. 5,0 J. Szwa³k 36,0 J. 3 J. Dargin 17,0 J. Go³dopiwo 11,0 29,0 13,0 10,0 J. Kruklanki J. Dobskie J. £aŸno J. 5,0 J. Litygajno J. 9,0 26,0 J. 10,0 10,0 J. Kisajno2 J. 1 10,0 5,0 13,0 J. Kruklin 25,0 Pm 10,0 E³k J. So³tmany 8,0 J. Gawlik J. Wydmiñskie 7,0 05km 10,0 Litwa Rosja Lithuania Russia torfy piaski przewiane peats eolian sands, locally in inicial dunes piaski humusowe piaski i ¿wiry delty humic sands fan silts, sands and gravels LGM holocen gytie i kreda jeziorne Holocene i³y i mu³ki zastoiskowe, m³odsze gyttjas and lacustrine chalks ice-dammed clays and silts, younger Niemcy Polska Belarus Bia³oruœ Germany piaski i gliny wodnomorenowe watermorainic sands and tills Poland mu³ki i piaski jeziorne Czechy Czech R lake silts and sands i³y i mu³ki zastoiskowe, starsze ice - dam clays and silts, oldest ep. piaski i ¿wiry rzeczne S³owacja Ukraina fluvial sands and gravels Ukraine piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, m³odsze Slovakia piaski i gliny deluwialne outwash sands and gravels, younger deluvial sands and tills piaski i ¿wiry moren martwego lodu ablacial moraine sands and gravels Pm maksymalny zasiêg l¹dolodu podczas fazy pomorskiej (stadia³ g³ówny, zlodowacenie wis³y) mu³ki i piaski kemów maximum limits of the ice-sheet – Pomeranian Phases (Main Stadial of the Vistulian Glaciation) kame sands and silts mu³ki i piaski tarasów kemowych zasiêgi l¹dolodu wed³ug: Muchowski i in., 1995; Szumañski, 2001; kame terrace silts and sands Pochocka-Szwarc, Lisicki 2001a,b; Pochocka-Szwarc, 2006, 2009 1-6 limits of the ice-sheet during retreat by: Muchowski i in., 1995; Szumañski, 2001; mu³ki, piaski i ¿wiry form szczelinowych Pochocka-Szwarc, Lisicki, 2001a,b; Pochocka-Szwarc, 2006, 2009 crevasses silts, sands and gravels piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, starsze stadia³ g³ówny fazy pomorskiej zlodowacenia wis³y maksymalny zasiêg l¹dolodu outwash sands and gravels, oldest wed³ug Dodonov, 1975 LGM Main Stadial Pomeranian Phase of the Vistulian Glaciation after Dodonov, 1975 (stadia³u g³ównego) Last Glacial Maksimum piaski i ¿wiry, lodowcowe glacial sands and gravels badany obszar piaski, ¿wiry i gliny moren czo³owych (miejscami spiêtrzone) g³ówne kierunki odp³ywu wód – Niecka Skaliska (patrz ryc. 2) moraine sands, gravels, boulders and tills main out-flow direction investigation area – Skalisko Basin (see Fig. 2) gliny zwa³owe glacial tills Budry 10,0 g³êbokoœci jezior w metrach miejscowoœci piaski, ¿wiry i gliny drumlinów lakes depth in meters localities drumlins sands, gravels and tills Ryc. 1. Mapa geologiczna obszaru badañ (pó³nocna czêœæ Pojezierza Mazurskiego) na podstawie arkuszy SGMP (Muchowski i in., 1995; Pochocka-Szwarc, 2003; Pochocka-Szwarc & Lisicki 2001, 2004; Szumañski, 2001) Fig. 1. Geological map of the investigation area (north part of Mazury Lakeland) by the Detailed Geological Map of Poland (Muchowski i in., 1995; Pochocka-Szwarc, 2003; Pochocka-Szwarc & Lisicki 2001, 2004; Szumañski, 2001) 1015 Przegl¹d Geologiczny, vol. 58, nr 10, 2010 100,7 105,1 torfy 1 peats 91,0 2 117,0 111,0 Zabrost gytie 105,4 G1 91,2 gyttjas 72 5 6 Rapa S¹kie³y Ma³e 65 69 piaski humusowe i namu³y 92,0 Skalisko humic sands and organic silts holocen Holocene 107,0 45 71 G2 98,4 100,4 92,0 piaski rzeczne 94,0 110,0 fluvial sands 100,0 liska 115,7 42 Niecka Ska 100,0 41 46 98,3 piaski eoliczne Budzewo eolian sands 40 44 Skalisko Basin 96,0 39 G3 18 99,1 Kan. Bro¿ajecki 105,0 38 piaski i ¿wiry sto¿ka 49 17 fan silts, sands and gravels X 110,0 104,0 105,0 i³y i mu³ki zastoiskowe ice-dammed clays and silts 48 Zaka³cze 102,0 116,0 117,8 piaski i gliny wodnomorenowe Budry watermorainic sands and tills 119,0 Banie Maz.