Hasidism in the Kingdom of Poland, 1815–1867: Historical Sources in the Polish State Archives by Marcin Wodziński 2 Institute for the History of Polish Jewry and Israel-Poland Relations Tel Aviv University Austeria Publishing House Kraków · Budapest 2011 Źródła do dziejów chasydyzmu w Królestwie Polskim, 1815–1867, w zasobach polskich archiwów państwowych opracował Marcin Wodziński 2 Instytut Historii Żydów Polskich i Stosunków Izraelsko-Polskich Uniwersytet Telawiwski Wydawnictwo Austeria Kraków · Budapeszt 2011 Moim synom Janowi Antoniemu i Jerzemu Mikołajowi Źródła do dziejów chasydyzmu w Królestwie Polskim, 1815–1867, w zasobach polskich archiwów państwowych Spis treści Wstęp 11 Wykaz skrótów 19 1. Patent rządu austriackiego dla Galicji Zachodniej w sprawie minianów, 1798 21 2. Pierwsze w Królestwie Polskim dochodzenie w sprawie 24 legalności chasydzkich sztybli, 1817 3. Skarga kahału Chęcin na osoby opuszczające gminę na czas świąt, 1818 29 4. Dochodzenie w Płocku, 1818 30 5. Sprawa sądowa w Olkuszu o wyjaśnienie legalności sekty „michałki”, 1818 45 6. Cadyk Mojżesz z Kozienic u rogatek Warszawy, 1819 52 7. Konflikt w Częstochowie o prawo korzystania z gminnej łaźni, 1820 54 8. Kahał w Łasku przeciw tworzeniu się sztybli, 1820 72 9. Opłaty od sztybli w województwie krakowskim, 1822 78 10. Rozwiązanie bractwa pogrzebowego w Olkuszu, 1822 81 11. „Sprawa chasydymów”, czyli rządowe dochodzenie w sprawie legalności 88 chasydyzmu, 1823–1824 12. Skarga Meira z Opatowa na antychasydzkie działania 178 tamtejszej policji, 1824–1825 13. Konflikt wokół chasydzkiego rabina w Płocku, 1829 187 14. Sprawa pociągnięcia chasydów do płacenia podatku za tworzenie 215 prywatnych izb modlitwy w Pyzdrach i Częstochowie, 1829 15. Zwolnienie chasyda Majera Brandesa z opłaty za prowadzenie 219 domu modlitwy w Radomsku, 1831 16. Rządowe dochodzenie w sprawie domniemanego opanowania 223 żydowskich drukarń przez chasydów, 1834 17. Powołanie Salomona Rabinowicza na stanowisko rabina 234 w Radomsku, 1834–1835 18. Konflikt wokół powstałej we Włocławku grupy chasydzkiej, 1835 240 19. Sprawa dochodu rodałowego od chasydów we Włocławku, 1836–1839 250 20. Straty gminy powodowane przez chasydzki sztybel w Koniecpolu, 1836–1838 274 21. Korespondencja Izaaka z Warki z instytucjami rządowymi, 1835–1845 280 22. Tumult wywołany przez płockich chasydów przeciwko tamtejszemu 298 rabinowi Izaakowi Auerbachowi, 1838 23. Sprawa palenia tytoniu przez chasydów w besmedreszu 304 w Międzyrzecu Podlaskim, 1840 24. Donosy Abrahama Hersza Rozynesa przeciw chasydom 315 w Będzinie i Pilicy, 1836–1851 25. Próba powołania cadyka Izaaka Meira Altera na duchownego w Warszawie, 1843 328 26. Rządowe dochodzenie sprawdzające stan prawny 336 legalności chasydzkich sztybli, 1844–1845 27. Skarga na chasydzki dozór bóżniczy w Piotrkowie, 1845–1846 340 28. Obsadzenie rabinatu w Makowie i Pułtusku, 1851 344 29. Koccy i izbiccy chasydzi w Węgrowie, 1851 351 30. Konflikt cadyka Salomona z Radomska z tamtejszym 359 dozorem bóżniczym, 1850–1852 31. Skarga na cadyka Jozuego ben Salomona Lejba z Łęcznej, 1852 363 32. Chasydzka opozycja wobec dozoru bóżniczego i rabina 369 Joska Gelerntera w Hrubieszowie, 1852–1853 33. Przesłuchanie w Lublinie pijanego chasyda Szmula Grosbacha 389 w zakazanym stroju żydowskim, 1853 34. Dochodzenie w sprawie cadyka Abrahama Twerskiego z Turzyska 391 podróżującego po Królestwie, 1857–1858 35. Chasydzkie i antychasydzkie donosy przy okazji wyborów 418 władz gminnych w Warszawie, 1858–1859 36. Skargi na chasydzkie zgromadzenia u cadyka Izaaka Meira Altera 429 w Warszawie, 1859 37. Skargi chasydów z Międzyrzeca Podlaskiego na prześladowania 439 ze strony rabina i dozoru bóżniczego, 1859 38. Urzędowa korespondencja cadyka Henocha Lewina 448 z Aleksandrowa, 1840–1860 39. Skargi na chasydzkie prześladowania rabina Berka Dauera w Nasielsku, 1860 452 40. Konflikt wokół chasydzkiego rabina w Kazimierzu Dolnym, 1861–1862 456 41. Dochodzenie w sprawie domniemanej klątwy rzuconej przez 472 chasydów w Wolbromiu, 1862–1863 42. Projekt korzystnego dla chasydów prawa wyborczego 476 do zarządu gmin żydowskich, 1866 43. Prześladowania płockiego rabina Lejba Rakowskiego przez 482 tamtejszych chasydów, 1867 Źródła i literatura 489 Indeks 493 Spis ilustracji 519 English section 521 Wstęp Dzieje chasydyzmu to temat wzbudzający znaczne zainteresowanie od wielu dzie- sięcioleci, a poświęcona mu literatura przedmiotu jest dziś imponująca. Pierwsze teksty naukowe poruszające zagadnienia historii chasydyzmu powstały już we wcze- snym okresie historiografii żydowsko-niemieckiej w XIX wieku (tzw. Wissenschaft des Judentums)1, jednak prawdziwy rozwój naukowego zainteresowania chasydyzmem związany jest przede wszystkim z badaniami Simona Dubnowa (1860–1941). W la- tach osiemdziesiątych XIX wieku opublikował on serię artykułów, które blisko pół wieku później dały początek pierwszej i do dziś jedynej naukowej syntezie dziejów chasydyzmu2. Prace autorów z kręgu Wissenschaft des Judentums i zwłaszcza Simona Dubnowa wyznaczyły kierunek pierwszego okresu historiografii chasydyzmu. Jej dwie najbardziej charakterystyczne cechy to zainteresowanie wczesną fazą dzie- jów chasydyzmu (monografia Dubnowa kończy się na 1815 roku) i próba interpretacji chasydyzmu w kategoriach historii społecznej, a po części także połączenia doktry- ny chasydyzmu z jego społeczną charakterystyką. Największą innowacją Dubnowa w stosunku do wcześniejszych autorów niemieckich była interpretacja dziejów chasy- dyzmu w kategoriach nacjonalistycznej (choć nie syjonistycznej) historiografii żydow- skiej. Zwłaszcza ta ostatnia cecha stała się znakiem firmowym tej szkoły historyków chasydyzmu. Obok wciąż zachowujących aktualność badań Dubnowa do najwybit- niejszych i jednocześnie najbardziej charakterystycznych jej osiągnięć zaliczyć można 1 Zob. np. Peter Beer, Geschichte, Lehren und Meinungen aller bestandenen und noch bestehenden religiösen Sekten der Juden und der Geheimlehre oder Kabbalah, Brünn 1823, t. 2, s. 197–259; I[saak] M[arcus] Jost, Geschichte der Israeliten seit der Zeit der Maccabäer bis auf unsere Tage nach den Quellen bearbeitet von..., Berlin 1828, t. 9, s. 40–57, 158–162; id., Allgemeine Geschichte des Israelitischen Volkes, sowohl seines zweimaligen Staatslebens als auch der zerstreuten Gemein- den und Secten, bis in die neueßte Zeit, in gedrängter Uebersicht..., Berlin 1832, t. 2, s. 467–486, H[einrich] Graetz, Geschichte der Juden von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart. Aus den Quellen neu bearbeitet von..., t. 11: Geschichte der Juden vom Beginn der Mendelssohn‘schen Zeit (1750) bis in die neueste Zeit (1848), Leipzig 1870, s. 102–126. 2 Wydanie hebrajskie: Simon Dubnow, Toledot hachasidut, Jerusalem 1930–1931; wydanie nie- mieckie: Geschichte des Chassidismus, Berlin 1931. Wstęp 2 11 prace Benziona Dinura (1884–1973) i Rafała Mahlera (1899–1977), którzy do analizy i opisu chasydyzmu wprowadzili syjonistyczne i marksistowskie kategorie3. Krytyka zbyt oczywistych nadużyć tej tendencji, ostentacyjnie zmierzającej do bu- dowania wielkich narracji historycznych i uproszczonych modeli przyczynowo-skut- kowych, utorowała drogę nowej szkole historiografii chasydyzmu, dominującej od połowy XX wieku. Krytycy Dubnowa trafnie wskazywali, że chasydyzm to przede wszystkim formacja religijna, a zatem jego opis powinien uwzględniać kategorie wła- ściwe studiom religioznawczym i unikać prostych, mechanicznych modeli interpre- tacyjnych. Najwybitniejszym przedstawicielem i symbolem nowej szkoły w historio- grafii chasydyzmu stał się Gershom Scholem (1897–1982)4, obok którego wymienić należy Isaiaha Tishby’ego (1908–1992), Josepha Weissa (1918–1969), Josepha Dana (ur. 1935) oraz Moshe Idela (ur. 1947)5, w większości uczniów i współpracowników Scholema. Wspólną cechą ich badań był zwrot ku doktrynie chasydyzmu, jej analiza w kontekście tradycyjnej żydowskiej literatury religijnej, a zwłaszcza tradycji mistycz- nej i mesjanistycznej, oraz zainteresowanie nauczaniem (i po części życiem) najwybit- niejszych przedstawicieli myśli chasydzkiej, na przykład Szneura Zalmana z Ladów, Nachmana z Bracławia czy Menachema Mendla z Kocka6. Co ważne, perspektywa ta pozwoliła na wprowadzenie do głównego nurtu historiografii chasydyzmu osiągnięć tradycyjnych, zwykle ortodoksyjnych badaczy tego ruchu, do tej pory pozostających na uboczu akademickich studiów nad chasydyzmem. 3 Zob. np. Benzion Dinur, The Origins of Hasidism and Its Social and Messianic Foundations, [w:] Essential Papers on Hasidism. Origins to Present, red. Gershon D. Hundert, New York 1991, s. 86–208; oryginał hebrajski: Bemifne hadorot, Jerusalem 1972; Rafael Mahler, Hachasidut wehahaskala (begalicija uwepolin hakongresa’it bamachacit hariszona szel hame’a hatesza-esre, hajesodot hasocijalijim wehamedinajim), Merchawia 1961; niekompletne tłumaczenie angiel- skie: Hasidism and the Jewish Enlightenment. Their Confrontation in Galicia and Poland in the First Half of the Nineteenth Century, przeł. E. Orenstein, A. Klein, J. Machlowitz Klein, Phila- delphia 1985. 4 Mimo że Scholem nie pozostawił żadnej zwartej pracy na temat chasydyzmu, wiele jego arty- kułów wywarło zasadniczy wpływ na tę dyscyplinę, zob. np. Gershom Scholem, Devekut, or Communion with God, [w:] Essential Papers on Hasidism. Origins to Present, red. Gershon D. Hundert, New York 1991, s. 275–298; Gershom Scholem, The Neutralisation of the Mes- sianic Element in Early Hasidism, [w:] id., The Messianic Idea in Judaism and Other Essays on Jewish Spirituality, New York 1971, s. 176–202; z prac przełożonych