View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE provided by Croatian Digital Dissertations Repository SVEUČILIŠTE U ZAGREBU HRVATSKI STUDIJI Anđelko Vlašić POLITIČKO DJELOVANJE AUGUSTA KOŠUTIĆA TIJEKOM DRUGOG SVJETSKOG RATA I PORAĆA (1941.-1964.) DOKTORSKI RAD Zagreb, 2010. 1 UNIVERSITY OF ZAGREB CROATIAN STUDIES Anđelko Vlašić POLITICAL ACTIVITY OF AUGUST KOŠUTIĆ DURING THE SECOND WORLD WAR AND THE POST-WAR PERIOD (1941-1964) DOCTORAL THESIS Zagreb, 2010 2 SVEUČILIŠTE U ZAGREBU HRVATSKI STUDIJI Anđelko Vlašić POLITIČKO DJELOVANJE AUGUSTA KOŠUTIĆA TIJEKOM DRUGOG SVJETSKOG RATA I PORAĆA (1941.-1964.) DOKTORSKI RAD Mentor: dr. sc. Miroslav Akmadža Zagreb, 2010. 3 Kazalo Izvori i literatura ..................................................................................................................... 5 HSS i August Košutić do 1941. ........................................................................................... 11 Stanje u Kraljevini Jugoslaviji početkom 1941. ................................................................... 15 Državni udar Dušana Simovića i Košutićevi pregovori s pučističkom vladom ................... 17 Raspad Kraljevine Jugoslavije i osnivanje NDH ................................................................. 22 Stanje u HSS-u nakon zabrane stranačke djelatnosti i Košutićeva uhićenja ........................ 27 Sastanci užeg vodstva HSS-a i pokušaji aktivizacije stranke............................................... 40 Oživljavanje Seljačke i Građanske zaštite............................................................................ 45 Održavanje veza Košutića i HSS-a s Mačekom u vrijeme njegove internacije ................... 49 Listovi i leci HSS-a objavljivani na području NDH 1941.-1945. ........................................ 52 Veze između HSS-a i Domobranstva ................................................................................... 59 Veze HSS-ovog vodstva u domovini s inozemstvom .......................................................... 65 Razgovori Košutića i Edmunda Glaise von Horstenaua ...................................................... 77 Razgovori između Augusta Košutića i Hansa Helma .......................................................... 81 Košutićevi kontakti sa Slavkom Kvaternikom i stranim predstavnicima u NDH ................ 85 Veze HSS-a s četnicima Draže Mihailovića 1942.-1944. .................................................... 97 Pregovori između HSS-a i ustaškog režima 1941.-1943. ................................................... 104 Stav Košutića i HSS-a o suradnji s partizanskim pokretom ............................................... 120 Razgovori Košutića i Roberta Kronholza .......................................................................... 129 Pregovori HSS-a i partizanskog vodstva ............................................................................ 136 Sporazum Tito-Šubašić i Košutićeva reakcija ................................................................... 149 Pregovori između Košutića i Lorkovića 1944. (Puč Lorković-Vokić) .............................. 155 Propast Puča Lorković-Vokić ............................................................................................ 165 Košutićev prelazak na partizansko područje ...................................................................... 170 Košutićevo uhićenje na partizanskom području, internacija i saslušanja .......................... 184 Košutićev boravak u zatvoru do rujna 1946. ...................................................................... 194 Stanje u Hrvatskoj i HSS-u 1945. ...................................................................................... 200 Košutićev izlazak iz zatvora i stranačko djelovanje pod paskom režima .......................... 208 Košutićevi poslijeratni razgovori s doušnicima Udbe ........................................................ 230 Košutićevi kontaki s Krnjevićem i Mačekom tijekom poratnih godina ............................. 234 Košutićeva smrt .................................................................................................................. 238 Zaključak ............................................................................................................................ 240 Kronologija života i političkog djelovanja Augusta Košutića ........................................... 248 Sažetak ............................................................................................................................... 253 Summary ............................................................................................................................ 254 Popis izvora i literature ...................................................................................................... 255 Životopis i bibliografija ...................................................................................................... 263 4 Izvori i literatura Cilj ovog rada jest na temelju dostupnog arhivskoga gradiva, objavljenih dokumenata, tiska i rezultata dosadašnjih historiografskih istraživanja proširiti spoznaje o ulozi i značaju Augusta Košutića u političkim zbivanjima tijekom Drugoga svjetskog rata i poraća, a naročito s obzirom na arhivsko gradivo koje je bilo nedostupno za istraživače prigodom ranijih istraživanja ove teme. Većina fondova u kojima se nalazi gradivo za ovu temu nalazi se u Hrvatskom državnom arhivu (HDA) u Zagrebu. Fond Hrvatske seljačke stranke (Fond HSS- a), iako bi po svom imenu trebao biti od najveće koristi, minoran je po svom obujmu jer se sastoji od samo dvije kutije gradiva. U njima se nalazi nekoliko doista važnih dokumenata, no njih je premalo da bi taj fond bio od veće važnosti za ovaj rad. Treba ipak istaknuti da se u ovom fondu nalazi prijepis spisa Temeljna načela i konstatacije, koji je jako važan pri proučavanju Košutićevog političkog rada. Fond Republičkog sekretarijata za unutarnje poslove Socijalističke Republike Hrvatske, Služba državne sigurnosti (Fond RSUP SRH, SDS) je najvažniji fond za istraživanje ove teme, jer sadrži Košutićev dosje, kao i dosjee brojnih istaknutih članova HSS- a. Među ostalim tu su dosjei Mire Košutić, Ive Krbeka, Jurja Krnjevića, Vladka Mačeka, Ivana Pernara, Ivana Šubašića i Jurja Šuteja, od kojih je većina činila uži krug vodstva HSS-a i vrlo je blisko surađivala s Košutićem. U samom Košutićevom dosjeu nalaze se njegovi iskazi s brojnih saslušanja koja je provela jugoslavenska sigurnosna i obavještajna služba (od 1944. do 1946. OZN, tj. Ozna, Odjeljenje za zaštitu naroda; od 1946. do 1966. UDB, tj. Udba, Uprava državne bezbjednosti; od 1966. SDB, Služba državne bezbjednosti, tj. SDS, Služba državne sigurnosti) i kopije iskaza svih članova HSS-a koji su s njim bili u kontaktu tijekom Drugog svjetskog rata i poraća, a ispitivala ih je sigurnosna služba. U ovom se fondu također nalaze elaborati koje su sastavljali službenici SDS-a, u kojima se naširoko opisuje politička 5 djelatnost kako Košutića, tako i cjelokupne organizacije HSS-a tijekom Drugog svjetskog rata i poraća. Uz pažljivo utvrđivanje vjerodostojnosti ovi se elaborati mogu koristiti kao nezamjenjivo gradivo za objašnjavanje djelatnosti HSS-a u navedenom razdoblju. Većina elaborata nema podatke kao što su datum, žig i potpis autora i neujednačene su kvalitete i uporabivosti, ali neki čine iznimku i vrlo su kvalitetni, npr. elaborati Neprijateljski rad HSS-a u 1945. godini, Elaborat o radu agenata IS i o puču i Suradnja HSS-ovaca s ustaškom emigracijom, u kojima se može naći mnoštvo korisnih podataka. Fond Centralnoga komiteta Saveza komunista Hrvatske (Fond CK SKH), velik po svom obujmu, koristan je za istraživanje Košutićevog političkog djelovanja zbog izvještaja Povjerenstva Centralnoga komiteta Komunističke partije Hrvatske (CK KPH) za sjevernu Hrvatsku, u kojima komunistički doušnici izvještavaju o Košutićevoj političkoj pasivnosti i minimalnoj komunikaciji s drugim članovima HSS-a tijekom rata, ali i o njegovim razgovorima i pregovorima sa svim zaraćenim stranama. Izvještaji su sastavljani pomoću iskaza iz druge ruke, ali sadrže veliku količinu podataka koji se mogu potvrditi usporedbom s drugim izvorima. Njihova iscrpnost svjedoči o obujmu mreže doušnika koju je KPH imao u redovima HSS-a. Drugi arhiv koji sadrži gradivo korisno za ovu temu jest Arhiv Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti (Arhiv HAZU-a) u Zagrebu, u kojem se nalazi rukopisna ostavština Božidara Magovca, istaknutog i vrlo aktivnog HSS-ovog političara. Njegova ostavština sadrži priličan broj dokumenata važnih za ovaj rad, a koji se među ostalim odnose na njegovu političku aktivizaciju tijekom 1946. i 1947. godine. Korišteno gradivo sam u bilješkama navodio točno onako kako je ono označeno u arhivskim fondovima, ne mijenjajući njihove izvorne nazive. S obzirom da je svaka stranica navedenih dokumenata imala naknadno dodani broj stranice, zapisivao sam i te brojeve kako bi se čitatelj mogao lakše snaći u arhivskom gradivu. Napominjem da ne treba previše 6 vjerovati nekim izvještajima zbog očite pristranosti njihovih autora i zbog čestih faktografskih grešaka. Na mnogim se mjestima može pretpostaviti da su se obavijesti dobivale i načinom „rekla-kazala“, a ne na temelju saznanja iz prve ruke. Isto tako, većinu iskaza koje su Oznini/Udbini dužnosnici pribavili saslušavanjem svjedoka treba prihvatiti vrlo kritički zbog mogućnosti da su svjedoci bili zastrašivani ili pod nekim drugim utjecajem navedenih dužnosnika. Što se tiče objavljenih dokumenata, treba napomenuti