Augustowsko ‑Suwalskie Towarzystwo Naukowe Rocznik Augustowsko ‑Suwalski TOM XIV Suwałki 2014 Redaktor naczelny mgr Andrzej Matusiewicz Recenzent tomu dr hab. Józef Maroszek Opracowanie redakcyjne Dorota Skłodowska Krzysztof Skłodowski Korekta Jolanta Kubrak Tłumaczenia streszczenia angielskie: Elżbieta Rzemieniewska teksty autorów litewskich: Laima Starićenkaite teksty autorów rosyjskich: Danuta Usarek, Andrzej Nizowski, Krzysztof Skłodowski Projekt okładki Studio OP ‑ART, Stanisław J. Woś Współwydawcy Muzeum Okręgowe w Suwałkach Archiwum Państwowe w Suwałkach © Copyright by Augustowsko ‑Suwalskie Towarzystwo Naukowe, 2014 Zrealizowano przy wsparciu finansowym Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w Białymstoku Publikacja ukazała się dzięki pomocy finansowej Urzędu Miejskiego w Suwałkach Nakład 500 egz. ISSN 1730 ‑9875 Spis treści MATERIAŁY Z KONFERENCJI NAUKOWEJ: WIELKA WOJNA. SUWALSZCZYZNA I ZANIEMENIE 1914–1918 Krzysztof Skłodowski, Oddziały rosyjskie na terenie guberni suwalskiej w okresie poprzedzającym wybuch Wielkiej Wojny 5 Walentin Juszko, Garnizon suwalski przed I wojną światową w materiałach Rosyjskiego Państwowego Wojskowo‑Historycznego Archiwum w Moskwie 15 Andrzej Nizowski, Mobilizacja i pierwsze działania bojowe 5 Brygady Strzeleckiej (28 czerwca – 17 sierpnia 1914 roku) 25 Stanisław Czerep, Operacja mazursko‑augustowska 1915 roku 37 Tadeusz Radziwonowicz, Na tyłach frontu. O wojennej codzienności w guberni suwalskiej (1914–1915) 59 Vilmantas Dunderis, Mobilizacja i rekwizycje w powiecie kalwaryjskim w latach 1914–1915 93 Rimvydas Urbonavičius, Powiat mariampolski i miasto Mariampol w przededniu oraz w czasie I wojny światowej, w dokumentach władz carskich 111 Jarosław Szlaszyński, Augustów w początkowym okresie pierwszej wojny światowej 119 Maciej Ambrosiewicz, Kiedy Prusacy wkroczyli do Polski. Wielka Wojna we wspomnieniach Laury Turczynowicz 131 MATERIAŁY Z KONFERENCJI NAUKOWEJ: DZIEDZICTWO WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO NA DAWNYM POGRANICZU POLSKO-LITEWSKO-PRUSKIM Józef Maroszek, Losy „Eremu Wyspy Wigierskiej” po kasacie kamedułów (1800–1944) 141 Tomasz Naruszewicz, Rozwój miasteczek z obszaru dzisiejszego powiatu suwalskiego w XVI–XXI wieku 155 Artur Konopacki, Dziedzictwo kulturowe Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego 171 Andrzej Nizowski, 5 Brygada Strzelecka w wojnie rosyjsko‑japońskiej 1904–1905 181 STUDIA I ARTYKUŁY Jarosław Szlaszyński, Mobilizacja i przygotowanie obronne 1 Pułku Ułanów Krechowieckich w 1939 roku 221 3 ROCZNIK AUGUSTOWSKO-SUWALSKI 2014 TOM 14 KOMUNIKATY Józefa Drozdowska, Kaplica w Wólce Karwowskiej 243 SYLWETKI Artur Ochał, Major lekarz Stanisław Mickaniewski – sejneński lekarz wojskowy, do końca wierny żołnierskiej przysiędze 251 MATERIAŁY Janina Pietrzak, Z Kresów do Augustowa 265 RECENZJE, DYSKUSJE, POLEMIKI 275 NOTY O AUTORACH 281 KRONIKA (2013) Augustowsko‑Suwalskie Towarzystwo Naukowe 287 Muzeum Okręgowe w Suwałkach 289 Archiwum Państwowe w Suwałkach 297 Errata do XIII tomu „Rocznika Augustowsko‑Suwalskiego” 302 Skorowidz nazw osobowych 303 Skorowidz nazw geograficznych 315 4 MATERIAŁY Krzysztof Skłodowski z KONFERENCJI Oddziały rosyjskie na terenie NAUKOWEJ guberni suwalskiej w okresie WIELKA WOJNA. poprzedzającym wybuch SUWALSZCZYZNA Wielkiej Wojny1 I ZANIEMENIE 1914–1918* Po upadku powstania listopadowego w 1831 roku i ograniczeniu autonomii Królestwa Polskiego władze carskie przystąpiły do stopniowej rozbudowy na jego obszarze sił poli‑ cyjno‑porządkowych oraz garnizonów wojskowych. W Suwałkach została ulokowana wówczas Komenda Naczelnika Wojennego Guberni Augustowskiej, Komenda Inwalidów 9 Okręgu Straży Wewnętrznej oraz Komenda Żandarmerii. W 1832 roku liczba wojsko‑ wych kwaterujących w mieście wynosiła jednak zaledwie 230 osób. W połowie stule‑ cia obszar guberni augustowskiej wchodził w skład 10 Okręgu Straży Wewnętrznej oraz Okręgu Korpusu Żandarmów, którym podlegały komendy gubernialne w Suwałkach oraz komendy powiatowe ulokowane w siedzibach powiatów. W Suwałkach i Łomży były rozkwaterowane ponadto dwa bataliony piechoty, a w Kalwarii oddział kozaków. W Suwałkach, Łomży, Augustowie, Rajgrodzie, Sejnach i Mariampolu znajdowały się też magazyny prowiantowe. W 1851 roku garnizon w Suwałkach liczył już 1063 wojskowych, w tym 850 żołnierzy piechoty liniowej, 126 inwalidów, 31 żandarmów i tyluż kozaków. Mimo to aż do końca lat 50. XIX stulecia w mieście i na terenie guberni nie było stałych koszar, a przebywające tu oddziały zajmowały kwatery prywatne lub stawały „obozem” na obrzeżach miast. Dopiero w 1857 roku w Suwałkach za rogatką sejneńską zakończono budowę czterech drewnianych baraków przeznaczonych na zimowe kwatery dla sztabu i dwóch batalionów piechoty2. * Międzynarodowa konferencja naukowa „Wielka Wojna. Suwalszczyzna i Zaniemenie 1914–1918” została zorganizowana przez Muzeum Okręgowe w Suwałkach 7 czerwca 2014 roku w ramach projektu „Wyda- rzenia I wojny światowej jako element wspólnego kulturowego i historycznego dziedzictwa Suwalsz- czyzny i Zaniemenia” SPF/1.3./PL/14. W jej trakcie zostały wygłoszone także referaty: Adam Czesław Dobroński, Suwałki i ziemie północno-wschodnie Królestwa Polskiego w planach wojennych Rosji przed I wojną światową oraz Andrzej Matusiewicz, Suwałki w 1914 i 1921 roku – dwa oblicza miasta. 1 Podstawę źródłową stanowią przede wszystkim druki i wykazy urzędowe (m.in.: Pamiatnyje Kniżki Suwalskoj Gubierni i Sprawoćnyje Kniżki Impieratorskiej Gławnoj Kwartiry), wspomnienia, a także opra- cowania rosyjskie i polskie (spośród opracowań polskich autorów na uwagę zasługuje zwłaszcza praca: A. Dobroński, Dyslokacja wojsk rosyjskich w Królestwie Polskim przed I wojną światową, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XX, Warszawa 1976). Pełne ukazanie tematu wymaga jednak podjęcia kwe- rend w archiwach rosyjskich, a zwłaszcza Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowo-Historycznym w Moskwie – patrz opublikowany w niniejszym tomie tekst Walentina Juszko, Garnizon suwalski przed I wojną światową w materiałach Rosyjskiego Państwowego Wojskowo‑Historycznego Archiwum w Moskwie. 2 A. Matusiewicz, Wiek XIX (i początek XX), [w:] Suwałki – miasto nad Czarną Hańczą, praca zb. pod. red. J. Kopciała, Suwałki 2005, s. 122, 125, 140, 158, 190; Wojenno‑statisticzieskoje obozornije Rossijskoj Impierii. T. XV, cz. I. Awgustowskaja gubiernia, Sankt Petersburg 1850, s. 122, 128, 130–131. 5 ROCZNIK AUGUSTOWSKO-SUWALSKI 2014 TOM 14 Liczba wojsk rozlokowanych na terenie guberni wyraźnie wzrosła w początku lat sześć‑ dziesiątych3. W okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch powstania styczniowego na terenie guberni były rozlokowane cztery bataliony 24 Symbirskiego Pułku Piechoty, 36 Doński Pułk Kozaków, 6 Brygada Artylerii i dwie baterie artylerii4. Dalszy wzrost liczby wojska na jej obszarze nastąpił w czasie walk i po stłumieniu powstania, gdy rozlokowano tu 3 Grenadier‑ ską Dywizję, w składzie: 9 Grenadierskiego Sibirskiego Pułku Jego Imperatorskiej Wysoko‑ ści Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza Starszego, 11 Grenadierskiego Fanagorijskiego Pułku Generalissimusa Księcia Suworowa, 12 Grenadierskiego Astrachańskiego Pułku Jego Imperatorskiej Wysokości Następcy Tronu Carewicza oraz 3 Grenadierskiej Brygady Artylerii5. Co najmniej od początku lat 70. w Suwałkach był rozlokowany 55 Suwalski Batalion Gubernialny, podporządkowany naczelnikowi wojennemu guberni. W 1874 roku batalion zastąpiła Suwalska Mistna Komanda (suwalski oddział garnizonowy), podporządkowana naczelnikowi wojennemu powiatu6. W Suwałkach, Kalwarii i Wyłkowyszkach (później tylko w Suwałkach i Kalwarii – od 1890 roku w Mariampolu) mieściły się też siedziby powiato‑ wych naczelników wojennych. Ponadto Suwałki były siedzibą Gubernialnego Zarządu Żan‑ darmskiego, któremu podlegały żandarmskie zarządy powiatowe: suwalski, augustowski i sejneński, kalwaryjski i wyłkowyski oraz mariampolski i władysławowski. W Augustowie, Mariampolu i Suwałkach mieściły się także magazyny prowiantowe, a w stolicy guberni sie‑ dziba nadzorcy budynków wojskowych. W miejscowościach położonych wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi znajdowały się natomiast oddziały i posterunki Wierzbołowskiej Brygady Pogranicznej Straży (sztab w Wyłkowyszkach)7. W 1875 roku z terenu guberni została wycofana 3 Grenadierska Dywizja, a w jej miejsce w połowie roku przybyło dowództwo i oddziały sformowanej 27 czerwca 1875 roku 2 Dywi‑ zji Kawalerii (dwubrygadowej), w składzie: 2 lejb‑dragoński Pskowski Pułk Jej Wielicze‑ stwa, 2 lejb‑ułański Kurlandzki Pułk Jej Wieliczestwa, 2 lejb‑huzarski Pawłogradzki Pułk Jego Wieliczestwa oraz 2 Doński Pułk Kozaków8. Dowództwo dywizji oraz 2 lejb‑huzarski 3 Liczba wojska kwaterującego w Suwałkach w okresie wystąpień patriotycznych poprzedzających wybuch powstania styczniowego wahała się od dwóch do trzech tysięcy. W końcu 1861 roku Suwałkach stacjonowały: 1 batalion 10 Nowoingermanłandzkiego Pułku Piechoty ze sztabem (1864 żołnierzy) i 3 batalion Strzelecki (1000 żołnierzy) z 3 Grenadierskiej Dywizji. Łącznie z siłami policyjno-porządkowymi – 3301 żołnierzy. A. Matusiewicz, Manifestacje patriotyczne w Suwałkach, „Rocznik Augustowsko-Suwalski” 2002, t. 2, s. 32–33. 4 S. Chankowski, Powstanie styczniowe w Augustowskiem, Warszawa 1971, s. 87, 103. 5 W połowie 1864 roku, oprócz sił policyjno-porządkowych, w Suwałkach znajdowały się kwatery dowódz- twa i 1 batalionu 9 Grenadierskiego Sibirskiego Pułku Jego Cesarskiej Mości Wielkiego Księcia Miko- łaja Mikołajewicza, 3 batalionu 117 Jarosławskiego Pułku Piechoty, 30 Dońskiego Pułku Kozaków, 2 sotni 36 Dońskiego Pułku Kozaków, 2 Dońskiej