biuletyn instytutu Pamięci narodowej Pamięci instytutu biuletyn Bezpłatny dodatek: płyta DVD z filmami N R 1 – 2 ( 8 4 – 8 5 ) „Żołnierze wyklęci“ sstyczeń–luty 2 0 0 8 i „Losy niepokornych“ BIULETYNBIULETYN ii n n s s t t y y t t u u t t u u PP amięciamięci narodowejnarodowej 1–2 (84–85) 2008 WiNWiN WIERWIERNNII TESTAMETESTAMENNTOTOWWII PolskiPolski nieniePPodległejodległej numer indeksu 374431 nakład 15000 egz. cena 8 zł (w tym 0% VAT) ODDZIAŁy iPn ADRESY i TELEFONY n o w o Ś c i i P n BIAŁYSTOK ul. Warsz­tato­wa 1a, 15-637 Białystok tel. (0-85) 664 57 03 GDAŃSK ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia tel. (0-58) 660 67 00 fax (0-58) 660 67 01 KATOWICE ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice tel. (0-32) 609 98 40 KRAKÓW ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków tel. (0-12) 421 11 00 LUBLIN ul. Szewska 2, 20-086 Lublin tel. (0-81) 536 34 01 ŁÓDŹ ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź tel. (0-42) 616 27 45 POZNAŃ ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań tel. (0-61) 835 69 00 RZESZÓW ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów tel. (0-17) 860 60 18 SZCZECIN ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin tel. (0-91) 484 98 00 WARSZAWA pl. Krasińskich 2/4/6, 00-207 Warszawa tel. (0-22) 530 86 25 WROCŁAW ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław tel. (0-71) 326 76 00 BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Filip Musiał, Barbara Polak, Leszek Próchniak, Jan M. Ruman, Jacek Żurek Tomasz Toborek, Stanisław Sojczyński i Konspiracyjne Wojsko Polskie, Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), [email protected] Łódź 2007, ss. 274 + 28, cena 30,00 zł Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), [email protected] Jacek Żurek – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-55), [email protected] Monografia traktuje nie tylko o całokształcie dziejów największej organizacji podziemia Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), [email protected] sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), [email protected] antykomunistycznego w centralnej Polsce po II wojnie światowej, ale także charakteryzuje profil ideowy oraz koleje losu jej założyciela i dowódcy – kpt. Stanisława Sojczyńskiego Projekt graficzny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak; „Warszyca”. Nawet na tle wybitnych dowódców I i II konspiracji jawi się on jako postać łamanie: Tomasz Ginter; korekta: Anna Kaniewska nietuzinkowa, w pełni zasługująca na szerszą prezentację, zwłaszcza że w okresie PRL jego dokonania były prezentowe w fałszywym świetle. W pracy omówiono działalność trzech Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa Komend KWP (dokonano charakterystyki ich aktywności zbrojnej, wywiadowczej i poli- Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa tycznej) oraz kontakty z innymi strukturami podziemia niepodległościowego. Zrekonstruo- wano również przebieg akcji prowadzonych wobec KWP przez komunistyczny aparat bez- www.ipn.gov.pl pieczeństwa. Druk: „2 K” s.c., ul. Płocka 35/43, 93-134 Łódź BIU L ETYN I nstyt u T u P ami ęci N aro d owej N R 1–2 ( 84–85) styczeń–luty 2 0 0 8 SPIS TREŚCI n PROLOG Filip Musiał – Wierni testamentowi Polski niepodległej ................................ 3 n ROZMOWY BIULETYNU Największa opozycja antykomunistyczna – o Zrzeszeniu „Wolność i Niezawisłość“ z Wojciechem Frazikiem, Januszem Kurtyką i Tomaszem Łabuszewskim rozmawia Barbara Polak......................... 13 n KOMENTARZE HISTORYCZNE Kazimierz Krajewski – Podziemie poakowskie na Mazowszu.......................... 44 Michał Wenklar – Oddział Jana Jandzisia „Sosny”......................................... 58 Tomasz Łabuszewski – Grodzieński WiN – paradoksy i sprzeczności............. 64 Piotr Łapiński – Amnestia 1947 roku na Białostocczyźnie............................. 71 Zbigniew Nawrocki – Brygady Wywiadowcze (1940–1946)............................ 78 Tomasz Balbus – Operacja „Radwan”................................................................ 86 Elżbieta Jakimek-Zapart – Proces IV Zarządu Głównego WiN.......................... 95 Igor Hałagida – Między dezinformacją a rzeczywistością........................... 104 n SYlWETKI Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki – „Zagończyk” – Franciszek Jaskulski .............109 Maciej Korkuć – Siedem wyroków śmierci dla „Zapory” ........................... 115 Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski – „Huzar” – Kazimierz Kamieński ........ 124 n dOKuMENTY Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski – Warszawa 1945 ............................... 130 Teodor Gąsiorowski – „Odpluskwianie” ........................................................... 137 Wojciech Frazik – Zamierzamy pokazać sylwetkę tego „bohatera”…......... 143 Filip Musiał – Propaganda w akcie oskarżenia przeciwko II Zarządowi Głównemu WiN ................................................................. 146 n RElacje I WSPOMNIENIA Wiesława Ralska – Wspomnienia z procesu II Zarządu Głównego WiN ....... 155 Stanisław Dąbrowa-Kostka – Wyciągam P-38… ................................................. 160 n EPILOG Wojciech Frazik – Operacja „Cezary“ ............................................................. 167 n pamięć Krzysztof Szwagrzyk – Ekshumacje ..................................................................... 171 n książKI......................................................................................................... 177 n RECENZJE...................................................................................................... 183 n WYdARZENIA............................................................................................... 187 n POlEMIKI...................................................................................................... 198 Fot. ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Tarnowie – Oddział w Wierzchosławicach komentarze HISTORYCZNE Prezes IIZarządu GłównegoWiN Prezes Franciszek Niepokólczycki Franciszek P Filip.Musiał, IPN Kraków ROLOG wierni testamentowi polski niepodległej Zrzeszenie „WOlność I Niezawisłość” „Warunki życia obywatela polskiego dalekie są od tego obrazu, któ- ry mieli przed oczyma ginący żołnierze Polski Podziemnej. Wierni jej testamentowi podejmujemy polityczną walkę o jego urzeczywistnie- nie. Nie naszą jest winą, że podstawowe prawo wolnego obywatela w demokratycznym państwie – prawo zrzeszania się – musimy re- alizować w postaci tajnej” – pisali we wrześniu 1945 r. założyciele Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. O wolność obywatela… Po agresji na Polskę III Rzeszy (1 września 1939 r.) i ZSRS (17 września tr.) na terenach zajętych przez okupantów życie państwowe zeszło do konspiracji. Rząd Polski funkcjonujący na uchodźstwie, najpierw we Francji, a później w Londynie, kontynuował działalność władz państwowych z lat 1918–1939. W okupowanym kraju działały organizacje konspiracyjne zmierzające do odzyskania niepodległości i przywrócenia społeczeństwu wolności. W czasie wojny w podziemiu odtworzono struktury władzy cywilnej – w ramach Delegatury Rządu na Kraj i Rady Jedności Narodowej oraz siłę zbrojną – Armię Krajową (wcześniej Związek Walki Zbrojnej). W tych dwóch pionach skupiała się przeważająca część niepodległościowej konspiracji. Zajmowanie terenów Polski przez Armię Czerwoną w 1944 r. uruchomiło akcję „Burza”, w której wzięły udział jednostki AK głównie ze wschodnich terenów przedwojennej Rzeczypospolitej, a której ostatnim mocnym akcentem stało się Powstanie Warszawskie. Akcja „Burza” była planem powstania strefowego, w czasie którego AK atakowała wy- cofujące się wojska III Rzeszy i starała się zająć poszczególne miejscowości przed wkrocze- niem Armii Czerwonej. Tym samym umożliwiała wyjście z konspiracji administracji cy- wilnej Polskiego Państwa Podziemnego, która przyjmowała dowództwo sowieckie z pozycji gospodarza. Fala represji, jaka dotknęła żołnierzy AK i działaczy PPP ze strony sowieckiej, sprawiła, że akcja zakończyła się niepowodzeniem. Jednocześnie dowództwo AK uznało, że zarówno „Burza”, jak i wcześniejsza działalność sowieckiego wywiadu doprowadziły do dekonspiracji podziemnej armii. Dlatego postanowiono ją rozwiązać, uznając, że w ten sposób uchroni się oficerów i żołnierzy AK przed sowieckimi represjami. Gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”, komendant główny AK, zwrócił się 19 stycznia 1945 r. do żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego: „Daję wam ostatni rozkaz. Dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości państwa pol- skiego i ochrony ludności polskiej przed zagładą”. W ostatnich słowach zarządził: „zwal- niam was z przysięgi i rozwiązuję szeregi Armii Krajowej”. Jednocześnie z likwidacją AK zaczęła działać, tworzona już od kwietnia 1944 r., orga- nizacja „Niepodległość” (krypt. „Nie”). Miała ona charakter kadrowy, dążono do jej głębo- kiego zakonspirowania, by mogła przetrwać długotrwałą dominację sowiecką. Jej praca- mi kierował Leopold Okulicki. Już jednak w marcu 1945 r. Sowieci zaprosili przywódców Polskiego Państwa Podziemnego na rozmowy związane z utworzeniem Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej – którego powstanie przewidywały postanowienia konferencji jałtańskiej – a następnie ich aresztowali i wywieźli do Moskwy. Wśród zatrzymanych był PROLOG „Niedźwiadek”. Również w marcu aresztowany został pierwszy organizator „Nie” – Emil Fieldorf „Nil”. Uznano zatem, że „Nie” została zdekonspirowana, i rozwiązano ją. Na jej miejsce w maju 1945 r., decyzją Naczelnego Wodza, powołano Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj, nad którą komendę objął płk Jan Rzepecki. Przejęła ona nie tylko aparat „Niepodległo- ści”, ale także wciąż funkcjonującą