CultuurhistorischeCultuurhistorische fietsroutefietsroute doordoor dede GemeenteGemeente MenaldumadeelMenaldumadeel Lengte: 45 km (in Route beschrijving te korten tot 38 km) Bezienswaardigheden De Cultuurhistorische Fietsroute door de Gemeente Menaldumadeel Inleiding cultuurhistorie is een initiatief van acht verenigingen van dorpsbelangen. en landschap Deze route leidt u door een gebied met Zo ontstonden Oostergo met Leeuwarden grote cultuurhistorische waarden. Ook op de oostelijke kwelderwal en Westergo zonder enige historische kennis kunt u met de terpdorpen Marssum, Beetgum genieten van deze fietstocht die langs en Berlikum op de westelijke kwelderwal. prachtige dorpen en mooie staten en Veel namen van dorpen in Noord-Neder- stinsen loopt. Maar wij willen u hierbij land eindigen op 'um'. Dit achtervoegsel een handreiking geven, waardoor u kunt 'um' staat voor heem of hiem. Hetgeen er ontdekken hoe dit landschap, laag voor vóór staat heeft in veel gevallen te maken laag, door de natuur en haar bewoners is met de persoonsnaam van de eerste bewo- geschilderd. ners van een terp. Zo kun je Menaldum In deze inleiding wordt een beeld gegeven herleiden tot 'het heem van Meginwald'. van de ontstaansgeschiedenis van dit getij- dengebied. Hoe de natuur zonder enige Wij laten u zien hoe de mens in en na de invloed van de mens de basis vormde van vroege Middeleeuwen steeds meer invloed dit landschap. U zult tijdens deze route op uitoefende op het landschap. de oude stroomgeulen gewezen worden, Restanten uit de tijd van de opkomst van waarlangs het eb- en vloedwater stroomde. de stinsen uit de 13e, 14e en 15e eeuw U zult de oeverwallen zien waar zand en worden aangemerkt. Een ruige tijd waarin lichte klei werden opgeworpen door het de landadel de houten huizen ging vervan- watergeweld, maar ook de laaggelegen gen door stenen huizen die meer bescher- komgronden achter de stroomwallen waar ming boden tegen de vijand. de zwaardere klei zich in alle rust kon afzet- ten. Deze processen zijn al begonnen ver voor onze jaartelling en doorgegaan totdat op grote schaal dijken aangelegd zijn in de 12e en 13e eeuw. De invloed van de mens op het landschap stamt echter al uit de 4e eeuw na Chr.. De eerste terpen werden opgeworpen en de eerste vormen van landbouw dateren uit die tijd. Van 600 tot 800 jaar na Chr. werd de invloed van de zee groter door stijging van de zeespiegel. De terpen werden verder Kaart van Menaldumadeel uit 1718 opgehoogd. Toen is de Middelzee gevormd. Deze heeft in het gebied waardoor u van- daag rijdt grote invloed gehad. De Middelzee heeft Friesland door midden gedeeld vanuit het noorden tot ver voorbij “De Poarte”, het voormalig Poortgebouw van Sneek. de Hemmemastate in Berlikum 1 2 Start fietsroute: De periode van de 15e en begin 16e eeuw Tot slot laten wij u nog iets zien uit de U start de fietsroute bij het NS staat bekend als de tijd van de Schieringers Gouden Eeuw (17e eeuw). Helaas moeten Station/VVV in Leeuwarden richting en Vetkopers. wij ons beperken. Monumenten en land- Stiens/Harlingen. Daarna kunt u de schappelijke ontwikkelingen uit de 19e en wegwijzers met de oude fiets volgen. Een steeds weer oplaaiende strijd tussen de de 20e eeuw zullen niet uitgebreid worden opstandige landadel (geholpen door de behandeld, maar incidenteel als beziens- bewoners van kloosters) aan de ene kant en waardigheid worden aangegeven. Ljouwert/Leeuwarden Leeuwarden en Groningen (geholpen door het slecht functionerende gezag, de bis- De gehele fietsroute wordt bewegwijzerd schop van Münster) aan de andere kant. door bordjes met oude fiets en richtingspijl. In ons routegebied werd de strijd gevoerd De cijfers op de routekaart corresponderen tussen Franeker, de uitvalsbasis van de met die van de routebeschrijving. Schieringers en Leeuwarden waar de Vet- Langs de route zijn tevens enkele infopane- werd aangelegd; letterlijk en figuurlijk kopers het voor het zeggen hadden. len geplaatst. De fietsroute heeft een lengte monnikenwerk! Verschillende stinsen die hier gebouwd van ca. 45 km en kan op ieder punt wor- zijn, zijn herhaaldelijk met de grond gelijk den gestart. gemaakt. Hierna kwam er een rustiger peri- 1. Hegedyk 18 (zie ook kaart op blz. 7/8) Direct aan de rechterhand ziet u het ode en konden de stenen verdedigingswer- Inkortmogelijkheid: Popta Gasthuis, gesticht door de jurist ken, de stinsen, omgevormd worden tot In Ritsumazijl kunt u de route inkorten tot dr. Henricus Popta (1635-1712) voor geriefelijke staten, met vaak prachtig aange- 38 km, door linksaf, over de Hegedyk naar 'weduwen, ongehuwde vrouwen of legde tuinen. Marssum te fietsen. bejaarde dochters van alle gezindten', Oldehove in Leeuwarden gebouwd van 1711-1713. Leeuwarden, een stad die zich heeft ont- wikkeld aan de oostkant van de Middelzee. 2. Slotleane 1 De Oldehove uit 1529 stond tegen de Het Popta Slot of Heringa State, stins Middelzeedijk aan. De toren staat ongeveer (= stenen huis) uit de vroege Middel- 3 meter uit het lood. eeuwen Aesgna Guedt, ±1440 Aszinga Na de Vrouwenpoortsbrug bevindt u zich State, bewoond sinds begin 16de eeuw reeds in het voormalige Middelzeegebied. door de Heringa's, toen Heringa State, U gaat nu richting Marssum. Buiten de sinds 1603 door de Van Eysinga's, in 1687 bebouwde kom valt het regelmatige aangekocht door Henricus Popta die het kavelpatroon op, dat geheel anders is slot onderbracht in een stichting, hetgeen dan de blokverkaveling op het oude het buiten voor afbraak behoedde. land bij Marssum. Gerestaureerd van 1906-1908. Marsum/Marssum 3. Kerk uit 13e eeuw Komende vanuit Leeuwarden gaat Deels opgetrokken uit tufsteen. u links de Hegedyk op. Vermoedelijk gebouwd door de kloosterlin- Dit is de oude Middelzeedijk, die Popta Gasthuis in Marssum gen van Franjumbuorren die langs het vóór 1100 met spade en kruiwagen kerkepad naar Marssum kwamen. 3 4 Hierdoor is het kerkepad ontstaan dat u Op de Sirtema State woonde o.a. de 10. Groot Terhorne (zie ook het infopaneel 14. Bessum en Hemmemastate (zie ook het volgt naar Franjumbuorren. Schieringer Skearne (geschoren) Wibe; ter plaatse) infopaneel ter plaatse) Naast de kerk vindt u een kenmerkende hij vermomde zich als monnik door Aan de rechterhand stond de voormalige Aan de linkerhand vóór het viaduct de en goed bewaarde stegenstructuur van het afscheren van zijn baard. Martena State of Groot Terhorne. Om het voormalige terp Bessum, 1887-1890 dit terpdorp. landgoed heen was bos aangelegd. Het gebied afgegraven om vruchtbare terpaarde te 6. Tilledyk tussen Beetgum en Beetgumermolen heet nog winnen, nu laag gelegen bouwland. 4. Kleaster Franjum (zie ook het info- Duidelijk herkenbare vluchtterp aan de steeds “It Bosk”. Sinds 1489 bewoond door De terpopgravingen zijn te bezichtigen paneel ter plaatse) rechterzijde van de Tilledyk 13. de Martena's; sinds 1561 via vererving door in het Fries Museum te Leeuwarden. Buurtschap, voorheen Kleaster Franjum, het geslacht Thoe Schwartzenberg en Aan de linkerhand direct ná het viaduct vóór 1270 klooster van Benedictijner zus- Hohenlansberg, tot de afbraak in 1879. aan het eind van het laantje stond ters; meeste gebouwen daarna afgebroken. Ingelum/Engelum Hemmema- of Donia State, stins gebouwd 7. Kerk uit 1270 vóór 1439 door de Hemmema's; sinds Herbouwd in 1773, toren ommetseld in Fietsend over de Sirtemawei (oude Bitgum/Beetgum ±1530 via vererving in het bezit van de 1887; grafkelder van Wybe Sjoerds Sirtema. Middelzeedijk), aan de rechterhand de 11. Buorren 28 aan de linkerhand. Donia's, na 1680 in verval geraakt. Gesneuveld in 1482 in de oorlog tussen Vliegbasis Leeuwarden. Alleen de sloten (voormalige grachten) Schieringers en Vetkopers. Keuzemogelijkheid: van de omwalling zijn gespaard gebleven. Of langs de Sirtemawei of fietspad langs Engelumervaart 8. Schelpenpad richting Beetgum Het schelpenpad ligt op het oude jaagpad langs de opvaart van Marssum via Engelum 5. Sirtemawei 2 Tegenover boerderij ‘Sirtema State’ had het naar Beetgum. In het begin van de 20e geslacht Sirtema van Grovestins hun eeuw werd dit smalle vaarwater nog volop Sirtema State, Grou- of Grovestins (ver- gebruikt voor de afvoer van tuinbouw- wijst naar de dikke muren). In de 15e eeuw producten richting Leeuwarden. De vaart was deze de sterkste van Friesland; ingeno- loopt grillig door het landschap. Het is gedeeltelijk een oude slenk uit de tijd men in 1444 door de Schieringers tijdens Voormalige pastorie uit ca. 1825-1850 de burgeroorlog (door vetes) met de dat de zee nog vrij spel had. Vetkopers. De Schieringers vertegenwoor- digden van oorsprong het platteland, de 9. Weidevogelreservaat (zie ook het info- 12. Slachtersrige 6 Eenvoudig pand onder zadeldak tussen Vetkopers de (grotere) steden, maar de paneel ter plaatse) Aan de linkerkant van het schelpenpad topgevels, vertoont in bakstenen het scheidslijnen waren vrij vaag. Een tweede jaartal 1726. bezetting van de stins in 1482 overleefde treft u een klein laaggelegen natuurterrein deze niet. Herinnerend aan deze slag heten aan, een broedplaats voor weidevogels. de landerijen waar de stins op stond nu Het terrein is afgeticheld, dat wil zeggen dat de klei is gebruikt voor steenfabrikage. 13. Kerk uit de 13e eeuw >>>>>>> 'De Loopgraven'. Kerk gebouwd op het hoogste punt De Groustins herrees als pronkslot; U zult op uw route deze afgegraven perce- van de terp (± 6.45 m. boven N.A.P.) later kozen hier de geslachten Glinstra, len meerdere malen tegenkomen. Vooral uit de 2e helft van de 13e eeuw; Hiemstra/Heemstra en Humalda hun langs vaarwegen die de afvoer van de klei herbouwd in 1669-1672, zadeldaktoren domicilie; afgebroken in 1757. mogelijk maakten. tot waarschijnlijk 1862. 5 6 18 Legenda Fietsroute 17b Terpenreeks 20 0 Bezienswaardigheid 19 M Monumentale molen 21 17a Infopaneel 4. Kleaster Franjum (zie blz. 5) 9. Weidevogelreservaat 16 13 11 (zie blz. 5) 10. Groot Terhorne (zie blz. 6) 10 14. Bessum en Hemmemastate 14 12 (zie blz. 6) 15. Hege Wier aan de Sânwei 22 M 15 (zie blz. 9) 7 6 17.b Hemmemapark (zie blz.