1 LListaISTA stratSTRAT PPowstaniaOWSTANIA WielkopolskiegoWIELKOPOLSKIEGO ODod 27.12.1918 27.12.1918 R . DO 8.03.1920 r. do 8.03.1920 R . r. 2 L ISTA STRAT POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO Monografi e Politechniki Koszalińskiej nr 157 ISSN 0239 – 7129 Przewodniczący Uczelnianej Rady Wydawniczej Bronisław Słowiński Recenzja: Tadeusz Kotłowski Janusz Zuziak Opracowanie grafi czne i skład Konstancja Pleskaczyńska Publikacja wydana i sfi nansowana w ramach grantu MEN 4331/B/H03/2007/33 © Copyright by Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej Koszalin 2008-09-30 Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej 75-620 Koszalin, ul. Racławicka 15 Druk: ZAPOL, Szczecin 3 POLITECHNIKA KOSZALIŃSKA Łukasz Jastrząb Lista strat Powstania Wielkopolskiego od 27.12.1918 r. do 8.03.1920 r. POZNAŃ 2008 W IESŁ AW OLSZEWSKI L ISTA STRAT Ł UKASZ JASTRZĄ B P OWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO OD 27.12.1918 R . DO 8.03.1920 R . KOSZALIN 2008 4 L ISTA STRAT POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO Tobie Polsko Tobie Polsko, ta kropla krwi wrzącej, Tobie Polsko, tych naszych serc bicie, Tobie każdy cień myśli gorącej, Tobie wszystko, na śmierć i na życie! Iżeś była Chrystusem Narodów, A przez swoje znów Zmartwychpowstanie, Dozwoliłaś doczekać nam Godów, Na słonecznej Nadziei polanie – Chwała! Chwała! Tobie – Matko sierocej niedoli, Tobie – Jutrznio Bożego Królestwa, Święta radość naszego Jestestwa, I ten smutek, co krwawi i boli. Roman Wilkanowicz 5 Badanie strat Powstania Wielkopolskiego: B dzieje i uwarunkowania. Systemy ewidencjonowania strat wojskowych posiadają odległą tradycję. W czasach niami XIII Konferencji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Hadze z paździer- nowożytnych wiązały się z upowszechnianiem jednostek zaciężnych, a o wielkości strat za- nika 1928 r. i konferencji dyplomatycznej w Genewie z lipca 1929 r. Kapsel (kapalę) świadczały m.in. nieodebrane po bitwie monety groszowe, które wcześniej zbierali wojsko- czy też blaszkę identyfi kacyjną, żołnierz zobowiązany był nosić na szyi na odpornym wi intendenci-rachmistrze. Nowoczesna inwentaryzacja pojawiła się równolegle z moder- na zniszczenie sznurku. nizacją armii, a także rozwojem instytucjonalnym Międzynarodowego Czerwonego Krzyża Wojska wielkopolskie sięgnęły do najlepszych wzorców armii zachodnich, two- i wprowadzeniem w życie jego zaleceń. Już podczas I wojny światowej rozmaite znaki iden- rząc własny system osobistej identyfi kacji żołnierzy oraz sporządzając i publikując listy tyfi kacyjne, wykonane w trwałym materiale, posiadała większość walczących armii. Blaszki strat wojennych na przestrzeni 1919 r. Był to ewenement na ziemiach polskich w tam- identyfi kacyjne, jakie się wówczas upowszechniły, ułatwiały przede wszystkim identyfi ka- tych czasach, choć spisy były niepełne i obfi towały w błędy. Już w początkach 1919 r. cję poległych, grzebanych zazwyczaj pospiesznie w różnych miejscach. Dowództwo Główne Sił Zbrojnych w byłym zaborze pruskim zarządziło dokładne spi- Pierwszą w Polsce opublikowaną próbą zestawienia strat wojskowych była sywanie personaliów wraz z adresami wszystkich żołnierzy walczących na froncie oraz edycja książkowa z 1934 r. pt.: Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach zaopatrzenie ich w rodzaj identyfi katorów (tabliczki rozpoznawcze), by w razie śmierci 1918-1920. Obejmowała ona okres wojen o niepodległość w latach 1918-1920 w skali zawiadomić rodzinę. Zgodnie z tym zaleceniem nakazano ewidencjonować straty i prze- całego kraju, w tym wojsk wielkopolskich. Zapis liczył 47.055 osób, co nie stanowiło syłać do Biura Informacyjnego PCK w Poznaniu. Dowództwo Główne zalecało składanie nawet połowy poległych. Trudności ze sporządzeniem kompletnych „list strat” wynikły tam informacji według wzoru: 1) imię i nazwisko, 2) przydział, 3) pochodzenie (miejsco- zarówno z niedoskonałego ewidencjonowania strat jak i braku systemu identyfi kacji wość), 4) data śmierci, 5) miejsce i rodzaj śmierci, 6) miejsce pogrzebania. Daty i miejsca osobistej w polskich siłach zbrojnych z lat 1918-1921. Znaki tożsamości dla wszyst- urodzenia niestety nie uwzględniano, co komplikowało identyfi kację. Publikowane przez kich żołnierzy wprowadzono w Wojsku Polskim dopiero rozkazem z 22.12.1920 r. Stał Dowództwo Główne Listy strat ogłaszano od czerwca 1919 r. i obejmowały one nie tylko się nim kapsel legitymacyjny z blachy, na którym wypisywano podstawowe informacje, Wielkopolskę, ale też wschodnią Małopolskę oraz front litewsko-białoruski, dokąd stop- a w jego wnętrzu zamieszczano dodatkowo kartę tożsamości. Zwłoki grzebano z częścią niowo ekspediowano wojska wielkopolskie. kapsla (kapali), a kartę oddawano kapelanowi wojskowemu w celu sporządzenia pro- W związku z faktem, iż Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach tokółu śmierci. Nowe znaki tożsamości o kształcie eliptycznej blaszki, naciętej wzdłuż 1918-1920, obejmowała straty Powstania Wielkopolskiego, poprzedzając edycję z 1936 r. osi poprzecznej, wprowadzono od roku 1934 i wiązało się to z powszechnymi ustale- pt.: Lista strat Powstania Wielkopolskiego i tworząc dla niej obszerną bazę źródłową, wy- 6 L ISTA STRAT POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO pada ją pokrótce omówić. Lista strat Wojska Polskiego zamknęła się liczbą 47.055 po- Nową Listę strat, tym razem wyłącznie Powstania Wielkopolskiego, zredago- ległych i zmarłych, których ustalono na podstawie rozmaitego materiału archiwalnego. wano w Referacie Historycznym Dowództwa Okręgu Korpusu VII w Poznaniu pod kie- Odwoływał się on do zasobów Biura Informacyjnego Polskiego Czerwonego Krzyża, któ- rownictwem mgr. Tadeusza Jabłońskiego, podówczas kierownika tego Referatu. Uka- re zorganizowało się u schyłku 1918 r., najpierw jako Biuro Informacyjne przy Stowa- zała się ona drukiem w 1936 r., a dyskusji nad stratami w Powstaniu Wielkopolskim rzyszeniu „Sanitariusz Polski”, a od 27.02.1919 r. przy tworzącym się Polskim Czerwo- nie cechowały szczególne kontrowersje. Wielkopolski wysiłek szacowano na 2.000- nym Krzyżu. Od samego jednak początku Biuro Informacyjne współdziałało z Wojskiem -2.500 zabitych, choć Lista Tadeusza Jabłońskiego określiła straty na 1.798 osób. Licz- Polskim, początkowo w formie zapytań o straty, a od 30.01.1919 r. otrzymując regular- bę Niemców, którzy zginęli w walkach szacowano na około 1.500. Krwawy plon był nie listy strat z frontu i wprowadzając je do alfabetycznego katalogu. Niemniej ofi cjalne zatem nieporównywalnie mniejszy w zestawieniu ze stratami poniesionymi podczas relacje Biura Informacyjnego z wojskiem wprowadził dopiero rozkaz z dnia 7.02.1920 r. obrony wschodniej Małopolski czy nawet rejonu Lwowa. Niejednokrotnie argumenty (O. I. Szt. Nr 5166/Org. 20. Dz. Rozk. Nr 5/20 poz. 93), nakładając na wszystkie insty- te służyły dezawuowaniu wysiłku Wielkopolan, bez wnikania w perfekcję ich czynu, tucje i urzędy wojskowe obowiązek współpracy z tą instytucją. Pomimo to działalność bo wielki sukces rzadko bywa krwawo okupiony. W chwili wybuchu Powstania Wiel- Biura napotykała na różnorakie trudności, a przesyłane tam raporty były niedokładne. kopolskiego siły polskie szacowano w Berlinie na 6.000 zbrojnych. Ze względu na sy- Współpracę udrożniło dopiero zakończenie wojny i rozporządzenie Ministerstwa Spraw tuację wewnętrzną, w tym powstania robotnicze, Niemcy nie mogli rzucić przeciwko Wojskowych z 3.05.1921 r., określające działalność Biura Informacyjnego PCK i jego nim żadnych poważniejszych jednostek. Wojska wielkopolskie pospiesznie zorganizo- stosunek do wojska. Rzecz jasna, w takiej sytuacji listy poległych, ogłaszane w miesięcz- wano drogą powszechnej mobilizacji z dnia 17.01.1919 r. roczników 1897-1899, wy- niku Czerwonego Krzyża jak i pismach wojskowych, zgodnie z rozkazem Naczelnego przedzając na tym polu inne ziemie Rzeczpospolitej. Do końca kwietnia 1919 r. pobór Dowództwa (Główne Kwatermistrzostwo Nr 61 z dnia 23 października 1920 r. L. 5220/ ogarnął aż 11 roczników z lat 1891-1901, toteż w kwietniu 1919 r. siły zbrojne byłego dusz), były niekompletne i pełne błędów. Po zawieszeniu broni na froncie bolszewickim zaboru pruskiego szacowano na 60 tysięcy ludzi. Jesienią 1919 r., w momencie scale- również Duszpasterstwo Naczelnego Dowództwa rozpoczęło publikowanie własnych list, nia z Wojskiem Polskim, armia wielkopolska liczyła 92 tys. żołnierzy i 1.600 ofi cerów, co jednak szybko przerwano, a dokumenty te nie uzyskały ofi cjalnego charakteru1. a zatem jej potencjał stanowił 1/6 sił zbrojnych Rzeczypospolitej, w warunkach 1/15 Gdy w marcu 1925 r. specjalna Komisja Strat Biura Historycznego Sztabu Ge- udziału terytorialnego Wielkopolski. Do tego dochodziły niemal stutysięczne siły Stra- neralnego zajęła się ich obliczaniem, dysponowała tylko częściowo wiarygodnym ma- ży Ludowej, zwanej później Obroną Krajową, pełniące pod bronią służbę w swoich teriałem PCK, uzupełnionym danymi Kurii Biskupiej WP, Departamentu Sanitarne- miejscowościach. go Ministerstwa Spraw Wojskowych, Wojskowego Biura Historycznego i Archiwum Zespoły źródeł, którymi posługiwał się Tadeusz Jabłoński dla zestawienia swojej Wojskowego. Z okazji dziesiątej rocznicy odzyskania niepodległości opracowywano listy, nie zachowały się, gdyż zostały zniszczone w trakcie zawieruchy wojennej2, dlate- dzieje poszczególnych pułków, ale ich ustalone przez Komisję straty weryfi kowano go też pominięto je w niniejszym zestawieniu, uznając samą Listę Jabłońskiego za źród- „u dołu”, w oparciu o archiwa pułkowe. Powstały w ten sposób system ewidencjonowa- ło. Warto je jednak wspomnieć, bo świadczą o źródłowym umocowaniu przedwojennego nia nie gwarantował pełniejszego ustalenia strat i danych personalnych.