KUZEY KIBRIS’TA KADININ İNSAN HAKLARI Faika Deniz PAŞA İngilizceden Çeviri: Tegiye Birey Bu yazıda derlenen metinde kullanılan terminoloji Avrupa Birliği (AB) tarafından desteklenen projelerden biri olan “Kıbrıs’ın Kuzeyinde İnsan Haklarının Haritalandırılması Projesi” kapsamında Kıbrıslı Türk İnsan Hakları Vakfı ve yazarların sorumluluğu altındadır. Bu yayının içeriği hiçbir şekilde Avrupa Komisyonuna atfedilemez. AB, üyesi olarak sadece Kıbrıs Cumhuriyeti’ni tanır, “Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti”ni tanımaz. 389/2006 sayılı Konsey Tüzüğünün 1(3) maddesine göre “bu katkının sağlanması bu bölgelerde Kıbrıs Cumhuriyeti dışındaki kamu otoritesini tanıma anlamını taşımaz”. The texts compiled in this publication including the terminology used lay in the sole responsibility of the author(s) and/or the Turkish Cypriot Human Rights Foundation as one of the beneficiaries of the EU funded project “Mapping Human Rights in the Northern Part of Cyprus”. In no way can the content of this publication be attributed to the European Commission. The EU does not recognise the “Turkish Republic of Northern Cyprus” but only the Republic of Cyprus as its member state. According to article 1(3) of Council Regulation 389/2006 “the granting of such assistance shall not imply recognition of any public authority in the areas other than the Government of the Republic of Cyprus”. KUZEY KIBRIS’TA KADININ İNSAN HAKLARI Faika Deniz PAŞA KIBRISLI TÜRK İNSAN HAKLARI VAKFI YAYINLARI NO: 5 1. Baskı - Mayıs 2012 Lefkoşa-Kıbrıs ISBN: 978-9963-719-05-1 Tanzimat Sokak No: 176 Lefkoşa 0533 869 75 42 KAPAK ve GRAFİK TASARIM Erdoğan Uzunahmet SAYFA DÜZENLEME Erdoğan Uzunahmet DÜZELTİ Dilek Öncül BASKI MAVİ BASIM Esnaf ve Zanaatkârlar Sitesi - Lefkoşa Tel: 0533 8631957 İLETİŞİM KIBRISLI TÜRK İNSAN HAKLARI VAKFI www.ktihv.org e-mail: [email protected] Haşmet Gürkan Sok. No: 3 - Lefkoşa-Kıbrıs. Tel: +90 392 229 17 48 / 49 Faika Deniz PAŞA, Essex Üniversitesi Hukuk Bölümünden mezun oldu ve aynı üniversitede Avrupa İş Hukuku ve Ekonomi dallarında yüksek lisans yaptı. Faika Deniz Paşa Kıbrıs’ın kuzeyinde aktif olarak avukatlık yapmakta ve Kıbrıslı Türk İnsan Hakları Vakfı’nda gönüllü olarak çalışmaktadır. Kıbrıslı Türk İnsan Hakları Vakfı (KTİHV), Avrupa Birliği tarafından Kıbrıslı Türklere ayrılan mali yardım kapsamında finanse edilip toplam 2 yıldan fazla süren Kuzey Kıbrıs’ta İnsan Haklarının Haritalandırılması Projesi’ni tamamlamıştır. Proje kapsamında insan haklarıyla ilgili 11 konuda (Azınlık Hakları; Çocuk Hakları; Tutuklu Hakları; Cinsel İstismar Amacıyla İnsan Ticareti; Göçmen İşçilerin İnsan Hakları; Mülkiyet Hakları; Kadının İnsan Hakları; Engelli Kişilerin Hakları; Mülteci Hakları; Lezbiyen, Gey, Biseksüel, Transgender Kişilerin Hakları; Kayıp Kişiler ve Ailelerinin İnsan Hakları) raporlar yazılmıştır. Söz konusu raporlar, Kuzey Kıbrıs’taki insan haklarının durumunun ayrıntılı ve tarafsız bir ‘harita’sını çıkarıp bu konudaki düzeyin uluslararası insan haklar standartları seviyesine çıkarılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Türkçe ve İngilizce olarak hazırlanmış raporlar kamuoyu ve ilgili tüm paydaşlarla paylaşılacaktır. Ülkemizde insan haklarının daha ileri boyuta taşınmasında önemli bir araç olacağına inandığımız projemize katkıda bulunanlara teşekkürü borç biliriz: EROL AKDAĞ, MUSTAFA ABİTOĞLU, GÖZDE ÇEKER, FİKRİYE ERKANAT SAKALLI, UMUT ÖZKALELİ, MELİKE BİSİKLETÇİLER, AYCAN AKÇIN, BAHAR AKTUNA, RAHME VEZİROĞLU, İSMAİL BAYRAMOĞLU, LEYLA FALHAN, GÖRKEM REİS, FEZİLE OSUM. EMİNE ÇOLAK, VEYSEL EŞSİZ, FATMA GÜVEN LİSANİLER, ILGIN YÖRÜKOĞLU, MEHVEŞ BEYİDOĞLU, ÖMÜR YILMAZ, MEHMET ERDOĞAN, SEVİNÇ İNSAY, UTKU BEYAZIT, OLGA DEMETRIOU, REBECCA BRYANT HATAY, TUFAN ERHÜRMAN, DOĞUŞ DERYA, TEGİYE BİREY, ŞEFİKA DURDURAN, UMUT BOZKURT, ERDOĞAN UZUNAHMET, HÜRREM TULGA, İLKER GÜRESUN. DERVİŞ UZUNER, PERÇEM ARMAN, HAZAL YOLGA, ÖMÜR BORAN, FATMA TUNA, ÇİM SEROYDAŞ, ORNELLA SPADOLA, ENVER ETHEMER, ASLI GÖNENÇ, DİLEK ÖNCÜL, GAVIN DENSTON, FATMA DEMİRER, FAİKA DENİZ PAŞA, ÖNCEL POLİLİ, CEREN GÖYNÜKLÜ, ALİ DAYIOĞLU, SELEN YILMAZ, CEREN ETÇİ, CEMRE İPÇİLER, ZİLİHA ULUBOY, HOMOFOBİYE KARŞI İNİSİYATİF DERNEĞİ. Canan Öztoprak Proje Koordinatörü Kıbrıslı Türk İnsan Hakları Vakfı KUZEY KIBRIS’TA KADININ İNSAN HAKLARI Faika Deniz PAŞA Teşekkürler Yardımları olmadan bu raporun yazılmasının mümkün olamayacağından özellikle Tegiye Birey, Fezile Osum, Hazal Yolga, Mehveş Beyidoğlu Önen, Nazen Şansal, Fisun Üçok ve Doğuş Derya’ya teşekkür etmek isterim. Yol göstericiliğinden dolayı Umut Özkaleli’ye ve bu raporu yazmam için beni yüreklendiren Kıbrıslı Türk İnsan Hakları Vakfı HukukçusuÖncel Polili’ye de teşekkür etmek isterim. İÇİNDEKİLER 7 English •55 Kısaltmalar •8 Sözlükçe •8 BİRİNCİ BÖLÜM: Giriş •9 İKİNCİ BÖLÜM: Kuzey Kıbrıs’ta Kadının İnsan Haklarını Koruyan Uluslararası Sözleşmeler •11 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: Kadının İnsan Haklarının Bağlamsal Analizi •13 1. Medeni ve Siyasi Haklar •13 2. Eğitim Hakkı •21 3. Ekonomik Haklar •25 4. Sağlık Hakkı •31 5. Kadına Yönelik Şiddet •33 6. Yasa Önünde Eşitlik •40 i.Vatandaşlık •40 ii. Anayasa •41 iii. Aile Hukuku ve Uygulaması •41 iv. İş Hukuku ve Çalışma ile ilgili Yasalar •44 v. Mahkemelere Erişim •44 7. Kadının Medyada Temsiliyeti •46 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: Sonuç •49 Kaynakça •50 8 Kısaltmalar CEDAW: Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi AİHS: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi AİHM: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi FEMA: Feminist Atölye ILO: Uluslar arası Çalışma Örgütü KAYAD: Kadından Yaşama Destek Derneği KTİHV: Kıbrıslı Türk İnsan Hakları Vakfı YKB: Yurtsever Kadınlar Birliği Sözlükçe Cinsiyet: Erkek ve kadın arasındaki biyolojik farklılıklar; söz konusu farklılıklar doğa gereği be- lirlenir. Toplumsal Cinsiyet: Her bir cinsiyete atfedilen rol, tutum ve değerler; söz konusu farklılıklar sosyal olarak oluşturulur ve dinamiktirler. Ataerkillik: Oluşumunun merkezinde erkek otorite figürünün yer aldığı sosyal bir sistemdir. İnsan Hakları: Vatandaşlık, milliyet, ırk, etnik köken, dil, yetenek, cinsiyet veya cinsel yöneli- me bakmazsızın, kişilerin salt insan olmalarından dolayı hak sahibi olduğu haklardır. Toplumsal Cinsiyet Eşitliği: Kadınların ve erkeklerin, potansiyellerini tam olarak gerçekleştir- meleri ve toplumdaki ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal aktivitelerde aktif olarak yer alabil- meleri için eşit haklar, özgürlükler, koşullar ve fırsatlara sahip olmalarıdır.1 Ayrımcılık: Kişinin veya bir grup kişinin ırk, yurttaşlık, cinsiyet, toplumsal cinsiyet, cinsel yöne- lim, yaş, kabiliyet vb. temelinde olumsuz muamele değişikliğine maruz kalmalarıdır. Kadınlara Karşı Ayrımcılık: “Kadınlara; siyasal, ekonomik, sosyal, kültürel, kişisel veya baş- ka herhangi bir alanda, medeni durumlarına bakılmaksızın, erkek ve kadın arasındaki eşitlik temeline göre insan hakları ve temel özgürlüklerin tanınması, kadınların bunlardan yararlan- maları ve bunları kullanmalarına zarar verme veya etkisiz hale getirme etkisi veya amacı olan herhangi bir ayırma, dışlama veya kısıtlamadır.2 Olumlu Ayrımcılık/Olumlu Politika: Bir grubun maruz kaldığı mevcut ayrımcılığı bertaraf etmek amacıyla, hükümet veya sivil toplum örgütlerinin icraatları bağlamında atılan pozitif (yapıcı) adımlardır; halihazırda başkalarına göre eşit şartlarda olmayan gruplara aynı şekilde davranmanın eşitsizliği sürdüreceği düşüncesinden kaynaklanmaktadır. 1. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD). DAC Guidelines for Gender Equality and Women’s Empowerment in Development Co-operation. Paris: OECD, 1998 2. Kadına Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi, 18 Aralık 1978, 1249 U.N.T.S 13, U. N. DOC. A/34/180.[aşağıda CEDAW], Madde 1. [aşağıda CEDAW], Madde 1. BİRİNCİ BÖLÜM: 9 Giriş İnsan hakları kavramının, genellikle, kişilere insan olmaları sebebiyle doğuştan gelen ve devredilemeyen hakları ve özgürlükleri temel aldığı söylenir. Ancak, insan hakları hukukunun gelişimi erkek tecrübelerini esas aldığı gerekçesiy- le eleştirilmiştir. İnsan haklarında geçen ‘insan’ın tüm insanlığa mal edilmiş olduğu, ancak aslında erkeğe özgü özellikler taşımakta olduğu öne sürülmüştür. İnsan hakları çerçevesinde kadınların kenara itilmesi dünyadaki toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin bir yansımasıdır. Bu da erkek egemen yapının devam ettirilmesine yol açmaktadır. Herkesin ‘insan’ olmasından ötürü eşit olması ve insan haklarının her insan için eşit derecede geçerli olması gerektiğinden, kadınların da bu savın öznesi olarak kabul edilmeleri gerekmektedir. Bunun için, toplumsal cinsiyet ve kadın perspektiflerinin insan hakları bağla- mıyla birleştirilmesi şarttır. Bu raporun ilgilendiği “kadının insan hakları” terimi, kavramsal zorlukları ve kadınların isteklerini ifade edebilmek amacıyla, insan hakları kavramlarını, programlarını ve gündemle- rini dönüştürme yöntemleriyle ilgilidir.3“Kadının insan hakları” kavramı siyasi aktivizm için de oldukça yararlı olmuştur. Kadınların karşılaştığı yaygın ayrımcılık ve şiddet karşısında devletin ve diğer kurumların gösterdiği aldırmazlığı açıkça sorgulamak ve birliği sağlamak için bir temel oluşturmuştur. Tarih boyunca, toplumlar insan aktivitelerinin özel ve kamusal alanlarını ayrı addet- miştir: kadınlar çocuk yetiştirme ve ev işi yapma gibi üretken ve özel/ev hayatıyla ilişkili işler- den sorumluyken, erkekler ödenekli işten siyasete uzanan geniş bir aktivite yelpazesini içeren kamusal hayatı egemenliği altına almaktaydı. Kadınla ve dişillikle ilişkilendirilen aktiviteler emekten sayılmak yerine kadının doğal görevi olarak değerlendirilirken, erkeklerin üstlen- diği aktiviteler nispeten daha değerli olarak saygı görmüştür. Bu nedenle, kadının üretken emeği,