KONFERENCJE IPN ANT YPOLSK A AKCJA OUN-UPA 1943 –194 4 FAKTY I INTERPRETACJE WARSZAWA 2002 ANTYPOLSKA AKCJA OUN-UPA 1943–1944 FAKTY I INTERPRETACJE TOM 4 KONFERENCJE IPN INSTYTUT PAMI¢CI NARODOWEJ KOMISJA ÂCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU ANTYPOLSKA AKCJA OUN-UPA 1943–1944 FAKTY I INTERPRETACJE Redakcja naukowa Grzegorz Motyka i Dariusz Libionka WARSZAWA 2002 Materia∏y z sesji naukowej zorganizowanej przez Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pami´ci Narodowej – Komisji Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddzia∏ w Lublinie 24–25 maja 2001 roku Ok∏adk´ i strony tytu∏owe projektowa∏ Krzysztof Findziƒski Redaktor Anna Mirecka Korekta Hanna Âmierzyƒska Indeks osób Jacek Wo∏oszyn Zdj´cia na ok∏adce ze zbiorów Leona Popka: zniszczony koÊció∏ Âw. Stanis∏awa Biskupa i M´czenników w WiÊniowcu Starym, rodzina Jesionczaków z Woli Ostrowieckiej Sk∏ad i ∏amanie Katarzyna Szubka, Wojciech Czaplicki Druk i oprawa ¸ódzka Drukarnia Dzie∏owa SA © Copyright by Instytut Pami´ci Narodowej Komisja Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Seria „Konferencje IPN”: tom 4 ISBNISBN 83–83–7629–470–4 83–89078–09–0 Spis treÊci Wst´p – Dariusz Libionka, Grzegorz Motyka . 7 Wykaz skrótów . 11 W∏odzimierz M´drzecki Polityka narodowoÊciowa II Rzeczypospolitej a antypolska akcja UPA w latach 1943–1944 . 14 Tomasz Stryjek EuropejskoÊç Dmytra Doncowa, czyli o cechach szczególnych ideologii ukraiƒskiego nacjonalizmu . 19 Czes∏aw Partacz, Krzysztof ¸ada Kto zaczà∏? Polacy i Ukraiƒcy na Lubelszczyênie w latach 1941–1943 . 33 W∏adys∏aw Filar Dzia∏ania UPA przeciwko Polakom na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej w latach 1943–1944. Podobieƒstwa i ró˝nice . 41 Ewa Siemaszko Ludobójcze akcje OUN-UPA w lipcu 1943 roku na Wo∏yniu . 59 Leon Popek Losy ksi´˝y rzymskokatolickich na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej w latach 1943–1944 . 76 Grzegorz Motyka Polska reakcja na dzia∏ania UPA – skala i przebieg akcji odwetowych . 81 Igor Ha∏agida Losy ukraiƒskiego duchowieƒstwa prawos∏awnego i greckokatolickiego w czasie konfliktu polsko-ukraiƒskiego w latach 1943–1944 (szkic zagadnienia) . 86 Micha∏ Klimecki Walki 27 Wo∏yƒskiej Dywizji Piechoty AK z UPA na tle ca∏ego szlaku bojowego dywizji . 92 Grzegorz Hryciuk Akcje UPA przeciwko Polakom po ponownym zaj´ciu Wo∏ynia i Galicji Wschodniej przez Armi´ Czerwonà w 1944 roku . 101 Ihor Iljuszyn Kwestia ukraiƒska w planach polskiego rzàdu emigracyjnego i polskiego podziemia w latach drugiej wojny Êwiatowej . 118 5 Grzegorz Mazur Niemcy i Sowieci a antypolska akcja UPA . 121 Stanis∏aw Kulczyçkyj Polska problematyka w ukraiƒskich badaniach historii OUN-UPA . 133 Grzegorz Motyka Antypolska akcja OUN-UPA w ukraiƒskiej historiografii . 141 Agnieszka Jaczyƒska Stosunki polsko-ukraiƒskie w latach 1939–1948 w polskich podr´cznikach szkolnych . 147 Stanis∏aw St´pieƒ Antypolska akcja UPA na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej. Propozycja dla autorów podr´czników szkolnych . 157 Indeks osób . 160 Wst´p Z roku na rok roÊnie liczba publikacji dotyczàcych stosunków polsko-ukraiƒskich. Sà to z jednej strony opracowania ogólne, majàce na celu dostarczenie czytelnikowi podstawo- wych informacji, z drugiej – monografie poÊwi´cone konkretnym zagadnieniom. Jednym z centralnych tematów tego dyskursu jest konflikt polsko-ukraiƒski w latach drugiej wojny Êwiatowej, a w szczególnoÊci antypolska akcja Ukraiƒskiej Powstaƒczej Armii, rozpocz´ta w 1943 r. na Wo∏yniu, która poch∏on´∏a od 75 do 100 tys. ofiar. W polskiej pami´ci zbioro- wej wydarzenia te stanowià wcià˝ temat ˝ywy i bolesny. Antypolska akcja UPA – u˝ywamy tego zwrotu za dokumentami ukraiƒskimi – stanowi dla Polaków symbol antagonizmów pol- sko-ukraiƒskich w XX w. Wielu ˝yjàcych uczestników wydarzeƒ i ich potomków nosi w sobie pami´ç owych traumatycznych prze˝yç. JednoczeÊnie trzeba podkreÊliç, ˝e wiedza na ten temat jest stosunkowo niewielka. W du˝ej mierze wynika to z faktu, ˝e historiografia PRL-u pomija∏a wo∏yƒskà tragedi´ milczeniem. To z kolei powodowa∏o, ˝e do roli autory- tetów naukowych aspirowa∏y osoby nie posiadajàce zrozumienia dla procedur historycz- nych, nie majàce dost´pu do êróde∏ historycznych i nie przygotowane do ich w∏aÊciwej oceny (krytyki). Powstawa∏y prace s∏abo udokumentowane, przynoszàce kategorycznie sta- wiane tezy i odwo∏ujàce si´ do emocji czytelnika1. Po 1989 r. problem ten sta∏ si´ przedmio- tem debat i gwa∏townych nieraz polemik prowadzonych przez polityków, publicystów czy wreszcie zawodowych historyków. Sytuacj´, przynajmniej cz´Êciowo, poprawi∏a klasyczna ju˝ monografia Ryszarda Torzeckiego Polacy i Ukraiƒcy. Sprawa ukraiƒska w czasie II wojny Êwiatowej na terenie II Rzeczypospolitej2. Ta, bez wàtpienia najwa˝niejsza, ksià˝ka na temat relacji polsko-ukraiƒskich w latach 1939–1945, si∏à rzeczy jednak potraktowa∏a dzia∏ania przeciwko Polakom doÊç skrótowo. Pomimo up∏ywu kilku lat nie powsta∏a monografia poÊwi´cona wy∏àcznie antypolskiej akcji OUN-UPA z lat 1943–1944, wyczerpujàco wyja- Êniajàca wszystkie jej aspekty. Z∏o˝y∏o si´ na to wiele przyczyn, najwa˝niejszymi z nich sà wspomniane zapóênienia wywo∏ane spadkiem po PRL-u oraz ograniczony przez d∏ugi czas dost´p do êróde∏. Zadaniem Instytutu Pami´ci Narodowej jest zarówno upami´tnienie ofiar, jak opraco- wanie historycznej analizy tych wydarzeƒ, zw∏aszcza ˝e zarysowuje si´ wyraêna dysproporcja mi´dzy liczbà wydawnictw o charakterze wspomnieniowym i pami´tnikarskim, upami´t- niajàcych polskie ofiary „antypolskiej akcji”, a publikacjami naukowymi, nakierowanymi na analiz´ przesz∏oÊci. Zorganizowana przez lubelski oddzia∏ Biura Edukacji Publicznej IPN 24–25 maja 2001 r. sesja naukowa „Antypolska akcja OUN-UPA w latach 1943–1944” to bodaj pierwsza konferencja poÊwi´cona wy∏àcznie tym zagadnieniom. Otworzy∏a ona cykl seminariów zaj- mujàcych si´ stosunkami polsko-ukraiƒskimi w latach 1939–1989, które zamierza zorgani- zowaç BEP IPN (drugie, poÊwi´cone akcji „Wis∏a”, odby∏o si´ 18–19 kwietnia 2002 r. w Krasiczynie). Dotychczasowe spotkania historyków polskich i ukraiƒskich pod egidà Âwiatowego Zwiàzku ˚o∏nierzy Armii Krajowej i Zwiàzku Ukraiƒców w Polsce, odbywajàce si´ w ramach corocznych seminariów historycznych „Polska–Ukraina: trudne pytania”, dotyczy∏y ca∏okszta∏tu stosunków polsko-ukraiƒskich z okresu drugiej wojny Êwiatowej 1 Najlepszym przyk∏adem prac tego typu sà wydawane w PRL w masowych nak∏adach ksià˝ki E. Prusa, np.: Herosi spod znaku tryzuba, Warszawa 1985, Atamania UPA, Warszawa 1988. 2 R. Torzecki, Polacy i Ukraiƒcy. Sprawa ukraiƒska w czasie II wojny Êwiatowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993. 7 i stàd, si∏à rzeczy, porusza∏y jedynie wybrane aspekty tej problematyki. Nie zmienia to faktu, i˝ podczas przygotowywania sesji wykorzystano doÊwiadczenia wczeÊniejszych konferencji, co widaç choçby w doborze referentów. Organizatorom lubelskiego seminarium przyÊwieca∏o kilka celów. Chodzi∏o nie tyle o stworzenie mo˝liwoÊci wymiany poglàdów historykom polskim i ukraiƒskim, ile przede wszystkim o prezentacj´ ró˝norodnych podejÊç badawczych, a poprzez ich konfrontacj´, o zbli˝enie si´ do ustalenia prawdy historycznej. Do udzia∏u w dyskusji zaproszono auto- rów reprezentujàcych odmienne tradycje historycznego myÊlenia, generacje i ró˝ne oÊrodki naukowe oraz przedstawicieli Êrodowisk kombatanckich. Wi´kszoÊç z nich to aktywni uczest- nicy trwajàcej ju˝ ponad dziesi´ç lat debaty polsko-ukraiƒskiej. Pok∏osiem seminarium „Antypolska akcja OUN-UPA w latach 1943–1944” jest zbiór arty- ku∏ów oddawany do ràk Czytelnika. Z∏o˝y∏y si´ naƒ teksty omawiajàce najwa˝niejsze aspekty problemu: przebieg antypolskiej akcji OUN-UPA i sposób jej przedstawienia w najnowszej literaturze naukowej i podr´cznikach szkolnych, dzia∏ania ukraiƒskiej partyzantki przeciwko polskiej ludnoÊci na Wo∏yniu i, chronologicznie póêniejsze, w Galicji Wschodniej. Na podo- bieƒstwa i ró˝nice w akcjach UPA w tych regionach zwróci∏ uwag´ W∏adys∏aw Filar. W∏odzi- mierz M´drzecki podjà∏ problem wp∏ywu polskiej polityki narodowoÊciowej w II Rzeczypo- spolitej na antypolskà akcj´ UPA. Walki 27 Wo∏yƒskiej Dywizji Piechoty AK z UPA omówi∏ Micha∏ Klimecki. Przebieg ataków na polskie miejscowoÊci w lipcu 1943 r. na Wo∏yniu przed- stawi∏a Ewa Siemaszko. Jej tekst powsta∏ na podstawie monumentalnego dzie∏a Ludobój- stwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na ludnoÊci polskiej Wo∏ynia 1939–19453, które ukaza∏o si´ nied∏ugo przed lubelskà konferencjà. Grzegorz Motyka omówi∏ stosunek ukraiƒskiej historiografii do dzia∏aƒ UPA przeciwko Polakom w latach 1943–1944 oraz – w referacie wyg∏oszonym z powodu nieobecnoÊci Eugeniusza Misi∏y – zasi´g i przebieg pol- skich akcji odwetowych. Dwa referaty zosta∏y poÊwi´cone losom duchowieƒstwa na obszarze obj´tym konfliktem polsko-ukraiƒskim: zarówno ksi´˝y rzymskokatolickich (Leon Popek), jak prawos∏awnych oraz greckokatolickich (Igor Ha∏agida). Grzegorz Hryciuk zajà∏ si´ pro- blemem kontynuacji antypolskich dzia∏aƒ OUN-UPA ju˝ po zaj´ciu Wo∏ynia i Galicji Wschodniej przez Armi´ Czerwonà w 1944 r., próbujàc wyjaÊniç dlaczego, pomimo zakazów wydawanych przez dowódców UPA, nie ustawa∏y ataki na ludnoÊç polskà. Grzegorz Mazur omówi∏ niemieckie i sowieckie reakcje wobec antypolskiej akcji UPA. Stanis∏aw Kulczyçkyj przedstawi∏ rezultaty prac ukraiƒskiej rzàdowej komisji historycznej zajmujàcej si´ proble- matykà rehabilitacji cz∏onków UPA. Ihor Iljuszyn wyg∏osi∏ komunikat dotyczàcy kwestii ukraiƒskiej w polityce polskiego rzàdu emigracyjnego i polskiego podziemia w latach drugiej wojny Êwiatowej. Agnieszka Jaczyƒska ukaza∏a obraz stosunków polsko-ukraiƒskich, jaki wy∏ania si´ z podr´czników szkolnych.