PRACE KOMISJI KRAJOBRAZU KULTUROWEGO ISSN 1896-1460 e-ISSN 2391-5293 DISSERTATIONS OF CULTURAL LANDSCAPE COMMISSION www.cultural-landscape.us.edu.pl No. 45 (1) 2021, 29-50 DOI 10.30450/202102 Jarosław Oglęcki Opole University, Institute of Socio-Economic Geography and Spatial Management, Poland e-mail: [email protected] ZMIANY STRUKTURY FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNEJ OBSZARÓW WIEJSKICH NA PRZYKŁADZIE GMINY GOGOLIN CHANGES IN THE FUNCTIONAL AND SPATIAL STRUCTURE OF RURAL AREAS – A CASE STUDY OF THE GOGOLIN COMMUNE Streszczenie Na podstawie analizy zmian struktury funkcjonalno-przestrzennej obszaru wiejskiego gminy Gogolin w okresie transformacji ustrojowej 1994-2017, wykazano zróżnicowany wpływ uwarunkowań i czynników rozwojowych na intensywność oraz kierunki tych zmian. Stwierdzono, że typowe dla obszarów wiejskich kierunki przemian w użytkowaniu i sposobie zagospodarowania terenów, związane z rolnictwem i osadnictwem, nie mają istotnego znaczenia. Niewielki wpływ na te przemiany ma również położenie przy węźle autostradowym autostrady A4 i procesy suburbanizacji, położonego w odległości ok. 25 km dużego miasta Opole. Kluczowe zmiany w strukturze były spowodowane występowaniem bogatych złóż wapieni oraz rozwojem przemysłu cementowo-wapienniczego. Analizę przeprowadzono w oparciu o badania zmian struktury funkcjonalno-przestrzennej, wykonane metodą analizy porównawczej opracowań kartograficznych przetworzonych do środowiska GIS. Abstract On the basis of an analysis of changes in the functional and spatial structure of the rural area of the Gogolin Commune in the period of political transformation 1994-2017, the diversified influence of conditions and developmental factors on the intensity and directions of these changes was demonstrated. It was found that the directions of change in the use and management of land related to agriculture and settlement and typical of rural areas are of no significant importance. Its location near the A4 motorway junction and the processes of suburbanization of the City of Opole, located approximately 25km away, also exert a minor influence on changes in the landscape. The key transformations in the structure were caused by the presence of rich limestone deposits and the development of the cement and lime industry. The analysis was based on a study of changes in the functional and spatial structure carried out using the method of comparative analysis of cartographic studies processed for the GIS environment. Słowa kluczowe: obszary wiejskie, struktura funkcjonalno-przestrzenna, użytkowanie terenów Key words: rural areas, spatial structure, land use 29 Jarosław Oglęcki WPROWADZENIE INTRODUCTION Na przestrzeni dziejów zmiany krajobrazu obsza- Changes in the landscape of rural areas have evolved rów wiejskich dokonywały się ewolucyjnie. Procesy over time. Urbanization processes, combined with urbanizacji połączone z uprzemysłowieniem euro- the industrialization of European societies, the de- pejskich społeczeństw, postępujący rozwój mecha- velopment of mechanization in agriculture, and the nizacji rolnictwa a także głębsze zmiany w samym profound changes within these societies themselves społeczeństwie, jakie miały miejsce po II wojnie which followed the Second World War, resulted in światowej, spowodowały gwałtowne przyspiesze- the acceleration of these changes (Kamiński, 2008). nie tych zmian (Kamiński, 2008). Nowadays, the development of rural areas and Obecnie na rozwój obszarów wiejskich oraz functional-spatial transformations connected with związane z nim przekształcenia funkcjonalno-prze- these changes were largely impacted by the trans- strzenne bardzo duży wpływ ma transformacja formation of the socio-political system which took ustrojowa, która nastąpiła w latach 90-tych, oraz place in the 1990s, as well as by Poland’s accession wstąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. to the European Union in 2004. Zachodzące od 1989 r. przemiany polityczno Accordingly, the above-mentioned changes, -ustrojowe w Polsce generują przemiany w całej go- which occurred after 1989, triggered transforma- spodarce kraju, w tym w zagospodarowaniu prze- tions in the whole economy of the country, includ- strzennym obszarów wiejskich. Zmiany zachodzące ing the spatial management of rural areas. Changes w przestrzeni wiejskiej są efektem zbioru zjawisk in the rural space are the result of a group of phe- i procesów takich jak: likwidacja państwowych go- nomena and processes operating jointly, for exam- spodarstw rolnych, powstanie wielkiej prywatnej ple the liquidation of state-run agricultural farms, własności ziemskiej, gwałtowny rozwój stref pod- the formation of large private land ownership, and miejskich. the rapid development of suburban zones. Akces Polski do Unii Europejskiej otworzył nowe Poland’s accessing the European Union opened możliwości rozwojowe dzięki środkom finan- new possibilities for development thanks to the sowym dostępnym w ramach różnych programów financial means available in the framework of differ- wchodzących w zakres realizacji Wspólnej Polityki ent programmes included in the Common Agricul- Rolnej (WPR). To właśnie one w największym tural Policy (CAP). It is these programmes that have stopniu przyczyniły się do przeobrażeń polskiej contributed to transformations of the Polish country- wsi, zarówno w sensie funkcjonalnym, jak również side to the greatest extent, both in the functional and przestrzennym (krajobrazowym) (Kluba, 2012). Pod spatial (scenic) senses (Kluba, 2012). Consequently, wpływem programów i środków europejskich under the influence of European programmes and zachodzą procesy modernizacji, porządkowania means, the processes of modernization, ordering and i wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, the multifunctional development of rural areas, which powodujące zmiany strukturalne i krajobrazowe in turn entail structural and scenic changes, are ongo- (Heffner, 2012; Kołodziejczyk, 2007; Krzyk, 2010). ing (Heffner, 2012; Kołodziejczyk, 2007; Krzyk, 2010). Rozwój obszarów wiejskich nie ma jednolitego The development of rural areas is not uniform; charakteru oraz tempa na wszystkich obszarach, jest neither does it proceed at the same speed in all areas bowiem uzależniony od wielu różnorodnych czyn- since it is dependent on a number of different fac- ników. M. Stanny (2013), w oparciu o przegląd prac tors. M. Stanny (2013), based on a review of works poświęconych analizie czynników oddziałujących dedicated to the analysis of factors impacting on na rozwój społeczno-gospodarczy wsi, wskazuje the socioeconomic development of the countryside, cztery grupy czynników uważanych za kluczowe, points to the following four groups of factors which a mających charakter uwarunkowań rozwoju: are regarded as key ones, and which display the – warunki miejsca (cechy terenu i korzyści miej- character of the conditions of development: sca, walory przestrzeni lokalnej), – conditions of the location (features relating to – warunki środowiskowe (zasoby, walory lokal- the terrain and related benefits, assets of local nego środowiska przyrodniczego), space, 30 Changes in the functional and spatial structure… – warunki wynikające z zagospodarowania – conditions of the environment (resources, przestrzeni (istniejące zainwestowanie infra- assets of the local natural environment), strukturalne), – conditions resulting from management of the – warunki związane z „jakością lokalnej społecz- space (the existing infrastructural investment), ności” (cechy i charakterystyki społeczno-kul- – conditions relating to the “quality of the local turowe społeczności lokalnej). community” (features and socio-cultural char- Z uwarunkowań rozwoju przestrzennego gminy, acteristics of the local community). przedstawionych w Studium uwarunkowań i kie- It follows from the conditions of the spatial runków zagospodarowania przestrzennego gminy development of the Gogolin Commune, as well as Gogolin wynika, że badany obszar ma korzystne from the analysis of conditions and directions of its uwarunkowania rozwoju (Oglęcka, Oglęcki, 2019), spatial management, which are presented in this co związane jest przede wszystkim z warunkami study, that the examined area possesses favourable miejsca i warunkami wynikającymi z zagospoda- developmental conditions (Oglęcka, Oglęcki, 2019), rowania przestrzeni. which are linked primarily with the conditions of lo- Na uwarunkowania te składa się wiele czynni- cation and those resulting from space management. ków, z których najistotniejsze to: There are a number of factors that constitute the – eksploatowane i udokumentowane złoża wa- above-mentioned conditions, the most significant pieni (jedne z największych w Polsce), of which are the following: – autostrada A4 z węzłem „Krapkowice”, – extracted and documented deposits of lime- – położenie w aglomeracji opolskiej (w odległo- stone (among the largest in Poland), ści 25 km od miasta Opola) oraz bezpośrednio – the A4 motorway with the ‘Krapkowice’ junction, przy granicy średniego miasta Krapkowice – location within the Opole agglomeration (at (stolicy powiatu liczącej ponad 20 tyś. miesz- a distance of 25km from the city) and direct- kańców). ly on the border of the medium-sized city of Dodatkowo, do czynników rozwojowych zaliczyć Krapkowice (the capital of the county, with należy rozwinięty przemysł cementowo-wapienni- over 20 thousand inhabitants). czy bazujący na lokalnych surowcach oraz sukce- Additionally, the developmental factors include sywnie rewitalizowane tereny powojskowe. the well-developed cement and lime industry,