EUGENIUSZ NIEBELSKI KUL Lublin „KRZEWICIELE POLSKICH IDEI”. DUCHOWNI KATOLICCY ZESàANI DO IMPERIUM ROSYJSKIEGO – CZASY POLSKIEJ NIEWOLI NARODOWEJ Gdy mowa o zsyákach Polaków do Rosji i jej obszarów w gáĊbi Azji, na ogóá dowodzi siĊ, Īe staáy siĊ one masowe (faktycznie pierw- sze zsyáki to czasy króla Stefana Batorego i jego wojen z Moskwą w latach 1579-15821, a póĨniej takĪe wojen XVII w.) od czasów kon- federacji barskiej2, gdy w II poáowie XVIII w. sąsiedzi Rzeczpospoli- tej, w tym szczególnie paĔstwo carów, doprowadzili do jej rozbiorów, a nastĊpnie w okresie niewoli narodowej, gdy w wieku XIX kolejne polskie pokolenia próbowaáy tĊ niepodlegáRĞü odzyskaü. PoĞród caáej masy zesáDĔców znaleĨli siĊ takĪe polscy duchowni, których policyjne VáXĪby carskie, a takĪe przedstawiciele wáadz Królestwa Polskiego zaczną z czasem okreĞlaü mianem „nieprzejednanych wrogów Rosji”, „jedynym niebezpiecznym wrogiem Rosji”3 lub „krzewicielami pol- skich idei”. Gáówny kontyngent stanowili ksiĊĪa uczestnicy spisków i polskich powstaĔ narodowych, zarówno w wieku XVIII, jak i XIX wymierzonych zasadniczo w RosjĊ, mniej znalazáo siĊ na zsyáce za sprawy związane z obroną swobód religijnych i wolnoĞci KoĞcioáa, zagroĪonych antykatolicką i antykoĞcielną polityką carów. Badacz rosyj- ———— 1 Zob. Z. L i b r o w i c z, Polacy w Syberii, Kraków 1884, s. 29-43; M. J a n i k, Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928, s. 35-48; A. K u c z y Ĕ s k i, Syberia. 400 lat polskiej diaspory, Wrocáaw 1998, s. 16-19. 2 Zob. np. o zesáaniach Polaków w tamtych czasach J.M. H a r t l e y, Syberia. Historia i ludzie, Kraków 2015, s. 146; A. K u c z y Ĕ s k i, Syberia, s. 16-106. 3 S. Wiech, SpoáeczeĔstwo Królestwa Polskiego w oczach carskiej policji politycznej (1866-1896), Kielce 2002, s. 85; zob. równieĪ TenĪe, Rosyjskie osądy wojskowo- policyjne Aleksandra Wielopolskiego, [w:] Drogi Polaków do niepodlegáRĞci. W 150. rocznicĊ powstania styczniowego, red. W. C a b a n i in., Warszawa 2015, s. 213-215 (tu zob. cytaty ze wspomnieĔ D.A. M i l u t i n a). „Nasza PrzeszáRĞü” t. 126: 2016, s. 111-190. 112 EUGENIUSZ NIEBELSKI skich represji wobec polskiego duchowieĔstwa po powstaniu stycznio- wym, sufragan diec. sandomierskiej ks. Paweá Kubicki, okreĞliá tych przeĞladowanych, a zarazem takiĪ nadaá tytuá swojemu wielotomo- wemu dzieáu: „Bojownicy kapáani za sprawĊ KoĞcioáa i Ojczyzny”4. ĝledząc polskie dzieje od schyáku XVIII, szczególnie w wieku XIX i jeszcze nieco na początku kolejnego wieku XX, zatem w okresie pol- skiej niewoli narodowej, zauwaĪa siĊ stopniowe narastanie zaangaĪo- wania katolickiego kleru w dziaáania na rzecz odzyskania utraconej niepodlegáRĞci, co w konsekwencji prowadziáo do nasilania przeróĪ- nych rodzajów rosyjskich represji zarówno przeciwko KoĞcioáowi jako instytucji, jak i jego duchowieĔstwu5. Rosyjski badacz XIX w., w tym takĪe problematyki polskich ruchów wyzwoleĔczych, znawca archiwa- liów, Wáodzimierz Djakow, dowodziá, Īe polskie duchowieĔstwo w tamtych zdarzeniach odegraáo wybitną rolĊ (widnuju rol’)6. Kulmina- cją tego zaangaĪowania byáo powstanie 1863-1864 r., kulminacyjne byáy teĪ wtedy przeĞladowania i represje. Nigdy wczeĞniej, nigdy póĨ- niej nie straciáo Īycia tak wielu duchownych (polegáo w walkach, roz- strzelano lub powieszono okoáo 307 ksiĊĪy), nigdy póĨniej w tamtym wieku tak wielu nie zesáano do imperium carów. A po karze Ğmierci zesáanie byáo drugą najsroĪszą karą w rosyjskim systemie karnym. Od konfederacji barskiej do powstania listopadowego – 1768-1830 Czasy od konfederacji barskiej 1768-1772 do trzeciej dekady wieku XIX wáDĞciwie nie mają literatury traktującej o udziale duchownych w powstaniach i spiskach, a tym bardziej o zesáaniach przedstawicieli tej grupy spoáecznej. Owszem, pojawiają siĊ w kontekĞcie zsyáek na- ———— 4 P. K u b i c k i, Bojownicy kapáani za sprawĊ KoĞcioáa i Ojczyzny w latach 1861-1915, Sandomierz 1936. 5 Por. o zaangaĪowaniu kleru w sprawy narodowe H. D y l ą g o w a, DuchowieĔstwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764-1864), Lublin 1981; A. W r o Ĕ s k i, DuchowieĔstwo i KoĞcióá katolicki w Królestwie Polskim wobec sprawy narodowej w latach 1832-1860, Warszawa 1994; W.A. Djakow, Karatielnaja politika carizma po otnoszeniju katoliczeskomu duchowienstwu (1832-1855), [w:] Katolicyzm w Rosji i prawo- Váawie w Polsce (XI-XX w.). Katolicizm w Rossii i Prawosáawije w Polsze (XI-XX w.), kom. red. J. B a r d a c h i in., Warszawa 1997, s. 192-276. 6 Zob. W.A. D j a k o w, Karatielnaja politika, s. 195. 7 Zob. nazwiska ksiĊĪy polegáych, rozstrzelanych lub powieszonych w 1863 [w:] S. Prawdzicki, Wspomnienie o Zygmuncie SzczĊsnym FeliĔskim arcybiskupie metropolicie warszawskim, Kraków 1866, s. 317-320. „KRZEWICIELE POLSKICH IDEI” 113 zwiska jedynie pojedynczych duchownych. Gáównie są to znaczące postaci hierarchów i wyĪszej inteligencji, na ogóá wyróĪniające siĊ wyksztaáceniem i spoáeczną aktywnoĞcią, co zostaáo póĨniej odnoto- wane, a których zesáDĔcze doĞwiadczenia tylko w pewnej czĊĞci od- zwierciedlają losy innych im podobnych. Na bazie ogólnej literatury historycznej, a gáównie pamiĊtników jesteĞmy w stanie wymieniü imiennie niewielu duchownych zesáDĔców z ostatnich dekad XVIII w. Jeszcze sprzed konfederacji dwóch biskupów senatorów Kajetana Soátyka i Józefa Zaáuskiego, a z okresu powstania koĞciuszkowskiego – kilku innych duchownych. Biskupi krakowski i kijowski, Kajetan Ignacy Soátyk i Józef Andrzej Zaáuski, obydwaj wielce zasáXĪeni dla KoĞcioáa i kultury, niejako „otwierają” tamte czasy zesáDĔ, są teĪ przedstawicielami politycznych wygnaĔców. Co prawda wczeĞniej byli przeciwnikami reform ustrojo- wych Rzeczypospolitej, ale równoczeĞnie przeciwnikami Rosji i jej ingerencji w sprawy polskie; Soátyka zalicza siĊ do krĊgów inicjujących ruch prowadzący ku barskiej konfederacji. W nocy z 13 na 14 paĨdzier- nika 1767 zostali z rozkazu rosyjskiego ambasadora w Warszawie, Ni- koáaja Repnina, porwani, wraz z hetmanem Wacáawem Rzewuskim i jego synem, i wywiezieni do Kaáugi nad Oką. Wiedli tam Īycie wy- gnaĔców, ale w warunkach, wydaje siĊ, nienajgorszych, niepozbawione jednakĪe trosk i tĊsknoty. Biograf Soátyka Kazimierz Rudnicki napisaá o ich nuĪącej, ale znoĞnej codziennoĞci: „Przede wszystkim mieszkali razem; nastĊpnie mogli wyjeĪGĪDü na spacery, wychodziü wedle woli, komunikowaü siĊ, z kim chcieli. To teĪ uáRĪyli sobie Īycie, jak mogli najlepiej. Z rana biskupi odprawiali mszĊ, do której sáXĪ\á Seweryn Rzewuski; póĨniej [mieli] wspomniany posiáek, literackie zajĊcia het- mana, przejaĪGĪki, rozmowy, muzyka – [Soátyk grywaá na flecie] – nawet roboty rĊczne, szycie czapek i rĊkawiczek, wypeániaáy dzieĔ”. Narzekali zaĞ na „mieszkanie ciasne i nader niewygodne”8. Wszyscy porwani przez Repnina zostali uwolnieni w 1773 r., a biskupi powrócili na swoje biskupstwa. Jeszcze tegoĪ roku Soátyk, w ramach protestu przeciwko zatwierdzeniu pierwszego rozbioru Polski, zrzeká siĊ urzĊdu senatora, a do ambasadora rosyjskiego Stackelberga napisaá: „Wolaábym raczej siedzieü w ciemnicy i odrąbaü sobie rĊNĊ, niĨli podpisaü wyrok wydany na ojczyznĊ. Polak, podpisujący podziaá ———— 8 K. R u d n i c k i, Biskup Kajetan Soátyk 1715-1788, Kraków-Warszawa 1906, s. 186. 114 EUGENIUSZ NIEBELSKI Rzpltej, grzeszyáby przeciwko przykazaniu Boskiemu […] i byáby monstrum odrodnem”9. Trzeba byáo mieü wyjątkową odwagĊ cywilną, by po doĞwiadczeniu zesáania tak napisaü. Zaáuski zmará w 1774, po- zostawiwszy pamiĊtniki swojego wygnania10, u Soátyka rozwinĊáa siĊ choroba umysáowa wywoáana wczeĞniejszymi przeĪyciami, co unie- moĪliwiáo mu dalszą posáugĊ biskupią. Zmará Soátyk w 1788 r.11. Gwaát na kilku senatorach, w tym biskupach, staá siĊ jednym z po- wodów zawiązania konfederacji barskiej, której celem byáa próba zachowania dawnych praw, ale równoczeĞnie wymierzona przeciw nieuprawnionemu, bezczelnemu i wielce destrukcyjnemu ingerowaniu Rosji w sprawy Polski. Przegrana konfederacji doprowadziáa m.in. do zesáDĔ Polaków wziĊtych do rosyjskiej niewoli, a wkrótce do rozbioru Polski. W przeszáRĞci historycy pisali, Īe ok. 10 tys. konfederatów znalazáo siĊ na zesáaniu w róĪnych miejscach Imperium Rosyjskiego, dziĞ ostroĪne szacunki historyków są znacznie niĪsze12. Dane z epoki mówią o blisko 5,5 tys. posáanych na SyberiĊ, gdy inni osadzeni byli jeszcze w Rosji europejskiej. JuĪ bowiem w tamtym czasie oficer francuski w sáXĪbie konfederacji, Franciszek August Thesby de Bel- cour (lub Thesby François de Belcour), wziĊty do niewoli i na trzy lata zesáany do Tobolska, po powrocie do Polski na sejmie rozbioro- wym przedstawiaá rejestry 5445 nazwisk konfederatów wysáanych do Kazania, czym siĊ przyczyniá do uwolnienia czĊĞci z nich13. Byli to ———— 9 Cyt. za R u d n i c k i, tamĪe, s. 198. 10 J.A. Z a á u s k i, Przypadki niektóre JWMci XiĊdza Józefa Zaáuskiego biskupa kijowskiego, które Mu siĊ w Niewoli Moskiewskiej póászostoletniej trafiáy R.1767-73, 1773 [bmw.]; por. M. J a n i k, Dzieje Polaków, s. 4. 11 Zob. o biskupach: M. C z e p p e, Soátyk Kajetan, [w:] Polski Sáownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 40, s. 386-404; J. K u Ğ, Soátyk Kajetan Ignacy, EK, t. 18, kol. 591-592; M. B u t k i e w i c z, Zaáuscy: Józef Andrzej, EK, t. 20, kol. 1217-1218. 12 O 10 tys. pisaá M. J a n i k, Dzieje Polaków, s. 53, por. s. 56; takĪe P. K u b i c k i, Bojownicy kapáani, cz. 3, t. 1, s. 464; dziĞ E. KaczyĔska (WstĊp, [w:] Zesáanie i katorga na Syberii w dziejach Polaków 1815-1914, oprac. A. B r u s, E. K a c z y Ĕ - s k a, W. ĝ l i w o w s k a, Warszawa 1992, s. 58) ostroĪnie szacuje, Īe mogáo ich byü 5 do 5,5 tys. 13 Belcour pisaá, Īe z tych 5445 zesáanych zmaráo dotychczas 155, powróciáo 1979, reszta nadal na zesáaniu. Zob. T h e s b y d e B e l c o u r, Dziennik oficera francu- skiego w sáXĪbie konfederacji barskiej, pojmanego przez Moskali i zesáanego w Sybir, Lwów 1866, s. 144, 147, 148, 167. (wyd. francuskie: Relation ou jurnal d’un officier françois au service de la confederation de Pologne, prie par les Russe et rélegué en „KRZEWICIELE POLSKICH IDEI” 115 Jáównie wojskowi, ale takĪe osoby cywilne, w tym takĪe 10 duchow- nych.