LEHAHAYER Czasopismo poświęCone dziejom ormian polskiCh 6 (2019), s. 165-296 https://doi.org/10.12797/LH.06.2019.06.06 Tomasz Krzyżowski https://orcid.org/0000-0001-7193-5661 Ośrodek Badań nad Kulturą Ormiańską w Polsce Polska Akademia Umiejętności, Kraków KORESPONDENCJA ARCYBISKUPA ORMIAńSKOKATOLICKIEGO JÓZEFA TEODOROWICZA Z PRYMASEM Polski KARDYNAŁEM AUGUSTEM HLONDEM Z LAT 1924-1938 Kardynał August Hlond (1881-1948) oraz arcybiskup Józef Teodorowicz (1864- 1938) należą do wybitnych przedstawicieli polskiego episkopatu pierwszej poło- wy XX stulecia. Obdarzeni nieprzeciętnymi zdolnościami, walorami duchowymi i intelektualnymi oraz talentem organizacyjnym, brali aktywny udział w życiu publicznym, jako gorliwi pasterze i patrioci. Nawiązanie kontaktu i współpracy między obu duchownymi można datować na okres pełnienia przez ks. Augusta Hlonda funkcji administratora Górnego Śląska, choć kontakty te zintensyfikowa- ły się z chwilą objęcia przez niego stolicy prymasowskiej w Gnieźnie. Dobrą ilustracją wszechstronnej i wielowątkowej działalności obu hierarchów na gruncie kościelnym i państwowym, jak również intensywnej współpracy jest prezentowana niżej korespondencja. Zanim jednak przejdziemy do edycji źródła, warto przypomnieć najistotniejsze fakty z życia obu duchownych. August Hlond urodził się 5 lipca 1881 roku w Brzęczkowicach koło Mysło- wic, w rodzinie Jana i Marii z Imielów. W wieku 12 lat wyjechał do Włoch, gdzie wspólnie z bratem Ignacym rozpoczął naukę w zakładzie wychowawczym salezjanów w Turynie. W 1896 roku wstąpił do zgromadzenia św. Franciszka Salezego (salezjanów), odbył roczny nowicjat i złożył śluby wieczyste. Następ- nie kontynuował naukę na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie, co zostało uwieńczone w 1900 roku doktoratem z filozofii. Po powrocie z Włoch praco- wał jako nauczyciel i wychowawca w Zakładzie Salezjańskim w Oświęcimiu. 166 Tomasz Krzyżowski Dnia 23 września 1905 roku przyjął święcenia kapłańskie z rąk biskupa Anatola Nowaka. Kontynuował pracę z młodzieżą, pełniąc funkcję kapelana Schroniska im. Księcia Aleksandra Lubomirskiego w Krakowie, a następnie przełożone- go Zakładu Salezjańskiego w Przemyślu (1907-1909) i Wiedniu (1909-1916). W 1916 roku został radcą inspektoralnym rozległej salezjańskiej prowincji au- stro-węgierskiej, a po trzech latach objął stanowisko inspektora. W listopadzie 1922 roku został administratorem apostolskim Górnego Śląska. Od podstaw organizował centralne struktury diecezjalne, rozpoczął budowę ka- tedry pw. Chrystusa Króla w Katowicach oraz gmachu śląskiego seminarium du- chownego w Krakowie. Dał się poznać jako gorliwy duszpasterz, animator życia religijnego, dbający o integrację powierzonych mu wiernych narodowości pol- skiej i niemieckiej. Organizował tzw. Śląskie Zjazdy Katolickie, których celem było rozwiązywanie aktualnych problemów lokalnego Kościoła oraz odrodzenie duchowe i moralne wiernych; powołał do życia Ligę Katolicką, Wydawnictwo św. Jacka, tygodnik „Gość Niedzielny” oraz organizacje charytatywne: Sekreta- riat Dobroczynności Diecezjalnej i Śląski Komitet Ratunkowy. Po erygowaniu w 1925 roku diecezji katowickiej został mianowany jej ordynariuszem. Sakrę biskupią przyjął 3 stycznia 1926 roku w Katowicach z rąk kardynała Aleksandra Kakowskiego. Jednak 24 czerwca 1926 roku został mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim i poznańskim, a 20 czerwca 1927 roku otrzymał kapelusz kardy- nalski. Głównym motywem wyboru biskupa Hlonda na najwyższy urząd Kościo- ła w Polsce były nie tylko jego wybitne zdolności organizacyjne, ale wyraźnie odmienny – w przeciwieństwie do innych hierarchów w polskim episkopacie – stosunek do polityki. Cechował go znaczący dystans, gdyż uważał, że Kościół nie powinien się identyfikować z żadną frakcją polityczną. Na polu pracy administracyjnej i duszpasterskiej dokonał szeregu zmian w obu archidiecezjach, między innymi zreformował sądownictwo i studia semi- naryjne oraz powołał nowe katolickie instytucje oświatowe. Jako podstawowy program swojej prymasowskiej posługi głosił hasło Polski katolickiej, w której zarówno życie prywatne obywateli, jak i państwowe miało się opierać na za- sadach wiary katolickiej. Katolikom w Polsce zarzucał powierzchowność oraz brak zdolności do obrony katolickich wartości. W celu zdynamizowania życia katolickiego powołał w 1929 roku Akcję Katolicką, wspierał także rozwój badań naukowych w zakresie katolickiej nauki społecznej. W tym celu erygował Radę Społeczną (1933). Opieką duszpasterską otoczył również polskich emigrantów, powołując w tym celu w roku 1932 nowe zgromadzenie Towarzystwa Chrystu- sowego. Jako przywódca polskiego Episkopatu dążył do jego integracji i wspól- nego działania – uważał, że najlepszym gwarantem obrony interesów Kościoła jest spójne działanie wszystkich hierarchów; w myśl zaleceń Piusa XI dążył do odpolitycznienia Kościoła. Okres drugiej wojny światowej spędził na emigracji w Rzymie i we Francji, zabiegając o sprawy Polski. Do Poznania wrócił 20 lipca 1945 roku. Na mocy Korespondencja arcybiskupa ormiańskokatolickiego Józefa Teodorowicza… 167 nadanych mu przez Piusa XII przywilejów zajął się organizacją katolickiej ad- ministracji zachodnich i północnych ziem Polski. Po połączeniu archidiecezji gnieźnieńskiej i warszawskiej w 1946 roku unią personalną stanął na czele nowej jednostki administracyjnej Kościoła. Doniosłym wydarzeniem w powojennej po- słudze prymasa było uroczyste poświęcenie narodu polskiego Niepokalanemu Sercu Maryi 8 września 1946 roku na Jasnej Górze. Kardynał August Hlond zmarł 22 października 1948 roku. Został pochowany w podziemiach archikatedry pw. św. Jana w Warszawie. W 1992 roku rozpoczął się jego proces beatyfikacyjny1. Józef Teofil Teodorowicz urodził się 25 lipca 1864 roku w Żywaczowie na Po- kuciu w rodzinie Grzegorza i Gertrudy z Ohanowiczów. Po śmierci ojca rodzina przeniosła się do Stanisławowa, gdzie Józef Teodorowicz ukończył szkołę po- wszechną i gimnazjum. Po złożeniu egzaminu dojrzałości rozpoczął studia praw- nicze w Czerniowcach na Bukowinie (1882), które przerwał po roku, wstępując na Wydział Teologiczny Uniwersytetu Lwowskiego, podejmując jednocześnie formację duchowo-ascetyczną w lwowskim seminarium duchownym (1883- 1887). Dnia 9 stycznia 1887 roku przyjął święcenia kapłańskie z rąk ówczesnego arcybiskupa lwowskiego obrządku ormiańskiego Izaaka Isakowicza. Po świę- ceniach kapłańskich rozpoczął pracę duszpasterską w katedrze ormiańskiej we Lwowie, następnie jako wikariusz parafii ormiańskiej w Stanisławowie i ponow- nie w katedrze lwowskiej. Dnia 1 maja 1890 roku został administratorem, a kil- ka lat później – proboszczem parafii ormiańskiej w Brzeżanach. W 1897 roku otrzymał nominację na kanonika gremialnego kapituły ormiańskiej we Lwowie. Już wtedy był postacią wybijającą się i wyróżniającą wśród duchowieństwa ar- chidiecezji. Zasłynął jako wytrawny mówca i kaznodzieja. Obok obowiązków kapłańskich dał się poznać jako doskonały organizator i inicjator życia społecz- no-kulturalnego, charytatywnego i politycznego. Był między innymi współza- łożycielem i redaktorem naczelnym „Ruchu Katolickiego”, „Przedświtu” oraz Bractwa Wydawniczego św. Józefa. Dnia 30 maja 1901 roku został wybrany przez duchowieństwo na arcybiskupa lwowskiego obrządku ormiańskiego, 2 lutego 1902 roku otrzymał sakrę biskupią z rąk kardynała Jana Puzyny oraz odbył uroczysty ingres do katedry. Rządy arcy- biskupa Teodorowicza to czas rozwoju wielu inicjatyw kulturalno-oświatowych, społecznych i religijnych wśród społeczności polskich Ormian, między innymi powstanie Archidiecezjalnego Związku Ormian, Muzeum Archidiecezjalnego, Kongregacji Ziemianek w Kochawinie, druk czasopisma „Posłaniec św. Grzego- rza”, koronacja cudownego wizerunku Matki Bożej Łaskawej w Stanisławowie, 1 A. Słomka, Rys biograficzny kardynała A. Hlonda, w: August kardynał Hlond na straży sumienia Narodu. Wybór pism i przemówień, Warszawa 1999, s. IX-Xv; K. Krasowski, Biskupi katoliccy II Rzeczypospolitej. Słownik biograficzny, Poznań 1996, s. 78-98; Kardynał August Hlond (1881-1948). Pasterz – nauczyciel – świadek, red. M. Grygiel, Poznań 2010. 168 Tomasz Krzyżowski opieka nad Zakładem im. Józefa Torosiewicza we Lwowie, troska o należytą for- mację duchowo-intelektualną kleryków itd. Arcybiskup Teodorowicz należał do grona najwybitniejszych i najbardziej energicznych działaczy w polskim episkopacie. Był również członkiem różnych komisji działających w jego ramach – Komisji Prawnej (od 1928), przewodni- czącym Komisji Prasowej (1921-1930) i Komisji Duszpasterskiej, którą kierował (od 1928). Aktywnie włączył się również w prace Komisji Konkordatowej (1923- 1925). Swoją działalność rozwinął także na polu życia publicznego. W schył- kowym okresie zaborów zasiadał w austriackiej Izbie Panów (1902-1918) oraz Sejmie Krajowym galicyjskim (1902-1914). Po odzyskaniu przez Polskę nie- podległości piastował mandat poselski do Sejmu Ustawodawczego (1919-1922), a w następnej kadencji parlamentarnej – senatorski z listy Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej (1922-1923). W działalności politycznej ormiań- ski hierarcha związał się z Narodową Demokracją i ugrupowaniami chadeckimi. Popierał zreformowany przez Romana Dmowskiego Obóz Wielkiej Polski i dzia- łał na rzecz zjednoczenia ruchu narodowego. Był zdecydowanym przeciwnikiem Józefa Piłsudskiego i rządów sanacji. W 1912 roku otrzymał doktorat honoris causa Wydziału Teologicznego Uni- wersytetu Lwowskiego, a w 1924 roku – Order Odrodzenia Polski. Zmarł we Lwowie 4 grudnia 1938 roku i został pochowany na cmentarzu Orląt2. Zarówno kardynał Hlond, jak i arcybiskup Teodorowicz