Józef Maroszek Pięć wieków Ziemi Juchnowieckiej Józef Maroszek Pięć wieków Ziemi Juchnowieckiej Pamięci Haliny ze Szrodeckich Olszewskiej Pani na Kożanach Juchnowiec Kościelny 2013 Projekt okładki: Spis treści Grzegorz Radziewicz © Projekt znaku graficznego serii: WSTĘP 11 Grzegorz Radziewicz © Źródła historyczne 11 WSPÓŁCZESNA GMINA JUCHNOWIEC A PRZESZŁOŚĆ 17 Korekta: PRADZIEJE 20 Teresa Radziewicz Epoka kamienia 20 Skład i łamanie: Epoka brązu 21 Tomasz Matys Epoka żelaza 21 Opracowanie graficzne: Rostołckie kurhany wodzowskie z III w. n.e. 21 Tomasz Matys Pogańskie miejsca kultu 23 Grodzisko w Kożanach (Zajączkach) 24 W Wielkim Księstwie Litewskim 25 Zamek suraski 1390-1603 25 Kościoły 1385-1992 29 © Copyright by Józef Maroszek © Copyright by Marek Borchert TUROŚŃ 1515 33 © Copyright by Gminna Biblioteka Publiczna w Juchnowcu Kościelnym, JUCHNOWIEC 1547 34 Juchnowiec Kościelny 2013 ZABŁUDÓW przed 1553 35 Wszystkie prawa zastrzeżone NIEWODNICA 1596 36 Kopiowanie lub reprodukowanie jakiegokolwiek fragmentu tej książki wymaga pisemnej zgody TRYCZÓWKA 1928 36 wydawcy KSIĘŻYNO 1992 37 Cerkwie 1547-1944 37 SURAŻ 1547 39 RYBOŁY 1560 40 ZABŁUDÓW 1567 41 Nakład 200 egz. DOJLIDY 1571 43 KOŻANY przed 1558 43 ISBN 978-83-936266-1-7 Odpusty 48 1507-1512 król Aleksander Jagiellończyk i jego żona królowa Helena Iwanówna 54 1513-1533 starosta bielski Olbracht Gasztołd i rozgraniczenia wielkoksiążęcych nadań ziemskich 56 1533-1556 królowa Bona 58 1556-1572 król Zygmunt August 62 Pomiara włóczna wielkoksiążęcej włości suraskiej i bielskiej 1557-1562 62 Na granicy Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego 1569-1795 65 Przyłączenie Podlasia do Korony Polskiej w 1569 r. 65 Piechota wybraniecka ze wsi starostwa suraskiego 1578-1795 r. 73 Plony 75 Klęski elementarne 75 Potop szwedzki, moskiewszczyzna i zniszczenia wojsk własnych 1655-1662 77 5 Targowiska wiejskie – Juchnowiec 1667, Kożany 1687, Białystok 1727, Ryboły HORODNIANY okolica szlachecka h. Korczak 145 1737 85 Horodniany majątek 149 Wojna północna 1700-1721 90 OLMONTY TROJANOWSZCZYZNA okolica szlachecka 152 Konfederacja Barska 1769-1772 91 IGNATKI okolica szlachecka 153 Komisja Boni Ordinis Ziemi Bielskiej 1779-1791 95 Ignatki majątek 155 Wojna rosyjsko-polska i Insurekcja Kościuszkowska 1792-1794 95 Horodeński 155 Pod panowaniem Prus 1795-1807 101 MAJĘTNOŚCI ZIEMIAŃSKIE 161 KOŻAŃSKA 1504–1944 161 Pod panowaniem Rosji 1807-1915 103 KOŻANY 161 Obwód białostocki 1807-1842 103 Jundziłłowiczowie (1504-1540) 161 Kampania napoleońska 1812 103 Jundziłłowicz Mikołaj (1504-1514) 161 Powstanie styczniowe 1863 105 Jundziłłowiczowie Jan i Paweł (1514-1540) 161 Uwłaszczenie chłopów i przemiany struktury własności 1861-1915 109 Lewiccy herbu Rogala (1540-?) 161 Parcelacja majątków ziemskich 114 Lewicki Maciej i Anna z Porycka (1540-1582) 161 Cegielnie 115 Lewicki Maciej Maciejewicz (1582-1628) 163 Kolej żelazna Brzesko-Grajewska 1873 115 Lewicki Jan Ignacy, s. Macieja Maciejewicza, jezuita (1630-1646) 166 Rewolucja i edykt wolnościowy 1905. 116 Lewicki Stanisław (I), syn Macieja Maciejewicza, podkomorzy bielski, Wielka wojna 1915-1918 119 (†1669) 167 Lewicki Stanisław (II), s. Stanisława (I) – 1652-1671 168 W Odrodzonej Polsce 1919-1939 121 Lewicki Krzysztof, s. Stanisława (I), podstoli podlaski, ½ Kożan (†1658) 169 Wojna bolszewicka 1920 121 Rukiewiczowa z Lewickich Justyna, c. Krzysztofa, ½ Kożan (1658-przed Okupacja sowiecka 1939-1941 122 1689) 171 Smulscy 172 Okupacja niemiecka 1941-1944 r. 125 Niewiadomscy (1736-1786) 172 KOŻANY „A” – Niewiadomszczyzna, później Krzyżanowszczyzna 172 Po 1944 126 Niewiadomscy (1736-1786) 172 Krzyżanowscy (ok. 1817-po 1828) 174 KRÓLEWSZCZYZNY 129 KOŻANY „B” (1736-?) 174 STAROSTWO BIELSKIE 129 Łęscy (1736-?) 174 WOJSZKI 129 Kożany „C” 175 STAROSTWO SURASKIE 130 Kożany „B” 176 BARANKI 135 Bartochowscy (1765-1784) 176 BIELE 136 Łęski Maciej Kazimierz (1775-1806) 177 BOGDANKI 138 Nowińscy (po 1807-?) 180 DOROŻKI 138 Krzyżanowski, Dąbrowski, Nowiński 180 HRYNIEWICZE 139 Janiewiczowie (1836-1890) 181 POMYGACZE 139 Szrodeccy (1890-1940) 185 ROSTOŁTY 139 ZŁOTNIKI 190 SIMUNY 140 Złotniki wieś dóbr Juchnowszczyzna 192 TRYCZÓWKA 140 Majątek Złotniki 193 BOREK STAROŚCIŃSKI PRZY HRYNIEWICZACH 142 ZALESKIE 197 Czerewki wieś 197 OKOLICE SZLACHECKIE 143 Zajączki wieś 197 SZERENOSY okolica szlachecka 143 DOJLIDZKA 1504–1944 198 OKSZTULE okolica szlachecka 144 OLMONTY wieś 203 CIEKUNY okolica szlachecka 145 PACELISZKI wieś 205 6 7 SOLNIKI (SOLNICZKI) wieś 205 Niewodnica Brzosczyńska 266 IGNATKI wieś. 206 HOŁÓWKOWSKA 274 WIDZIKI wieś 207 HOŁÓWKI 274 ZABŁUDOWSKA 1512 – 1944 208 FRAMPOL 277 JANOWICZE 213 WŁASNOŚĆ DUCHOWNA 277 HERMANÓWKA 217 KLEWINOWO 277 WÓLKA ZABŁUDOWSKA 220 KSIĘŻYNO 281 LEWICKA 1542 – 1944 221 KOŚCIÓŁ PARAFIALNY W JUCHNOWCU KOŚCIELNYM 286 NIEWODNICA LEWICKICH 221 Świątynia Świętej Trójcy 288 Maciej Lewicki (1540-przed 1562) 221 Obraz Matki Boskiej słynący łaskami 290 Jan (I) Maciejewicz Lewicki, (†1629) 222 Cmentarz grzebalny 294 Jan (II) Lewicki, s. Jana Maciejewicza (†po 1641) 223 Altaria Świętego Antoniego 294 Lewicki Stanisław (I), podkomorzy podlaski, s. Macieja Maciejewicza Góra 295 (†1669) 223 PRZYTUŁKI (SZPITALE) 297 Lewicki Samuel Aleksander, s. Stanisława (I), stolnik bielski (†1687) 224 SZKOŁY 297 MAŃKOWIZNA 228 DROGI 300 RUMEJKI 229 KARCZMY 303 KOJRANY 234 MŁYNY 305 KOPLAŃSKA 1542 – 1944 235 NIEWODNICA SIESTRZEWITOWSKICH 235 Wykaz skrótów nazw instytucji, archiwów bibliotek i wydawnictw: 307 JUCHNOWIECKA 1523 – 1944 239 Wykaz tabel 308 JUCHNOWIEC GÓRA 239 Juchno Michnowicz do 1523 239 Indeks 310 Olbracht Gasztołd 1523-1539 239 Stanisław Gasztołd 1539-1542 239 Suplement - Marek Borchert 351 Zygmunt August, król 1543-1547 239 Dzieje Gminy Juchnowiec w latach 1947-1989 Włoszek Stanisław, s. Zachariasza, 1547-1568 239 w świetle dokumentów archiwalnych 351 Włoszek Mikołaj 1574-1592 243 PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY 351 Sławogórski Walenty 1592-po 1641 243 BOHATEROWIE NOWYCH CZASÓW 354 Sławogórscy Stanisław i Jakub (przed 1699) 243 ELEKTRYFIKACJA 359 JUCHNOWIEC DOLNY dwór 244 URZĘDY POCZTOWE 362 Kurzenieccy 245 OŚWIATA I KULTURA 362 Kurzeniecki Jan, s. Jerzego (1592-1611) 245 SZKOLENIA ROLNIKÓW 369 Kurzeniecki Zygmunt Wojciech 1717-1742 248 BIBLIOTEKI I ŚWIETLICE 370 Bartochowscy 248 KURSY DLA ANALFABETÓW 371 Michałowscy 249 DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA 371 Żywotowscy i Lachniccy 250 OKRES TRANSFORMACJI 373 Blumerowie i Markgrafowie 250 ZAKOŃCZENIE 374 Obryccy 250 Spis ilustracji 375 Wieś CIEKUNY 251 BRONCZANY 252 JUCHNOWSZCZYZNA 254 DWÓR (dziś Rumejki 13) 254 WÓLKA JUCHNOWIECKA 257 NARGILEWSKA 265 Niewodnica Zalesie 266 8 9 WSTĘP Gmina Juchnowiec w XV-XVIII w. stanowiła teren niezwykle zróżnicowa- ny własnościowo, gdzie występowała własność królewska, magnacka, klasztor- na, średniozamożnej szlachty, okolic drobnoszlacheckich (bojarskich). Obok siebie koegzystowały grupy ludności pochodzenia mazowieckiego i ruskiego, a wśród nich osadnicy z etnicznej Litwy. Fundamentem był zamek wielkich książąt litewskich w Surażu, któremu podlegało początkowo całe osadnictwo, wsie służebne – bojarskie i kmiece. Z woli wielkich książąt i królów polskich wyodrębniły się wskutek monarszych nadań włości wielkopańskie – zabłudowska, dojlidzka, kożańska, juchnowiecka i lewicka. O wartościach kulturowych terenu, jak i całego Podlasia, decydowały europejskie tendencje filozoficzno-estetyczne – humanizm, renesans, politycz- na doktryna jedności dynastycznej Jagiellonów i unia realna Korony Polskiej z Wielkim Księstwem Litewskim (dalej WKL). Odbiorcy przywilejów nadaw- czych – Chodkiewiczowie, Jundziłłowiczowie, Lewiccy i Włoszkowie pełnili ważne funkcje na dworach monarszych – Aleksandra Jagiellończyka, jego żony Heleny, Zygmunta Starego i królowej Bony, wreszcie Zygmunta Augusta. Wielu z nich i ich potomkowie było dworzanami królewskimi, urzędnikami ziemski- mi, grodzkimi, pełnili m.in. funkcje sędziów i podkomorzych, posłowali na sejmy, uczestniczyli w elekcjach królewskich, zasiadali w trybunale lubelskim. Stawali do popisów wojennych, uczestniczyli w pospolitym ruszeniu. W trud- nym schyłkowym okresie Rzeczypospolitej angażowali się w obronę niezawi- słości kraju. Pod zaborami walczyli w 1812, 1863 i 1918 r., co doprowadziło do konfiskat ich własności. Władze carskie (1807-1915) prowadziły antypolską politykę narodowoś- ciową. Rugowały polską własność majętności ziemskich, a te zyskiwali tylko Rosjanie, grunty parcelowanych folwarków zasiedlali wyłącznie chłopi prawo- sławni, z całkowitym pominięciem katolików i Polaków. W latach 1886-1915 niemal wszystkie majątki ziemskie znajdowały się w rękach Rosjan: Rüdigerów, Reingardów, Dornów, Wojejkowych, Lebiediewych, Rajewskich i Mieciołow- skich. Był to efekt konfiskat popowstaniowych i trudności, z jakimi borykali się polscy ziemianie po uwłaszczeniu chłopów 1861 r. Źródła historyczne Przedstawienie dziejów gminy Juchnowiec wymagało kwerend w zbio- rach archiwów akt dawnych i nowych, bibliotek, muzeów zagranicznych w: Pe- tersburgu, Moskwie, Wilnie, Mińsku, Grodnie, oraz krajowych: Białymstoku, Warszawie, Krakowie, które autor przeprowadzał sukcesywnie od 1970 r. Podstawowe znaczenie posiadały dla poznania tematu archiwa parafialne: Juchnowiec Kościelny, Zabłudów, Suraż, Turośń Kościelna, Białystok, Koża- ny i Ryboły. W latach 1975-1976 autor, kierując zespołem Studenckiego Koła 11 Naukowego Historyków z Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, z 1547 r., (z polskim tłumaczeniem łacińskiego tekstu przez Monikę Misiewicz- przeprowadził kwerendy w archiwum parafialnym w Surażu oraz wstępne roz- -Gilewską)1. poznanie archiwalne