UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU WYDZIAŁ HISTORYCZNY MONIKA ANNA KUBIACZYK Idea złotego wieku a ludi saeculares w starożytnym Rzymie Rozprawa doktorska przygotowana pod kierunkiem prof. zw. dra hab. Leszka Mrozewicza Poznań 2015 1 Wiktorowi Felixowi i Filipowi – z miłością 2 Spis treści Wstęp .................................................................................................................................................. 5 Część I CZAS Wprowadzenie .................................................................................................................................. 17 1. Czas „tańczący w miejscu" 1.1. Czas w starożytności .......................................................................................................... 19 1.2 Czas mityczny ..................................................................................................................... 23 1.3 Czas cykliczny ..................................................................................................................... 31 2. Czas rodowy – republikańskie ludi saeculares ......................................................................... 36 3. Czas święty – cesarskie ludi saeculares 3.1. August – 17 r. p.n.e. ........................................................................................................... 47 3.2. Klaudiusz – 47 r. n.e. ......................................................................................................... 50 3.3. Domicjan – 88 r. n.e. ......................................................................................................... 55 3.4. Antoninus Pius – 147 r. n.e. ............................................................................................... 59 3.5. Septymiusz Sewer, Karakalla, Geta – 204 r. n.e. .............................................................. 60 3.6. Filip Arab – 247 r. n.e ........................................................................................................ 62 Część II PRZESTRZEŃ Wprowadzenie .................................................................................................................................. 66 1. Przestrzenie wyobrażone – literackie ewokacje złotego wieku w starożytnym Rzymie 1.1. Rzymska odsłona Aratosa .................................................................................................. 69 1.2. Saturnia Regna? ................................................................................................................. 73 1.3. Dwuznaczność złota ........................................................................................................... 82 2. Przestrzeń skonkretyzowana – Tarentum 2.1. Spotkanie archeologii z historią? ....................................................................................... 84 2.1. Topografia Tarentum ......................................................................................................... 86 3. Przestrzeń rytualna – Rzym podczas ludi saeculares 3.1. Rytuał ................................................................................................................................. 91 3.2. Tarentum – prefiguracja mitu? ........................................................................................... 93 3.3. Kapitol ................................................................................................................................ 98 3.4. Palatyn .............................................................................................................................. 102 3 Część III WŁADZA I PAMIĘĆ Wprowadzenie ................................................................................................................................ 105 1. Udział bóstw kobiecych i matek w ludi saeculares 1.1. Bóstwa kobiece ................................................................................................................ 108 1.2. Matki i dzieci ................................................................................................................... 114 1.3. Cesarzowe ........................................................................................................................ 116 2. Przemoc symboliczna 2.1. Definicja przemocy symbolicznej .................................................................................... 118 2.2. Wspólnota wyobrażona .................................................................................................... 120 2.3. Iluzja złotego wieku ......................................................................................................... 126 3. Pamięć i zapomnienie 3.1. Ad futuram rei memoriam ................................................................................................ 129 3.2. Damnatio memoriae ......................................................................................................... 131 3.3. Idea złotego wieku bez ludi saeculares ........................................................................... 136 Zakończenie .................................................................................................................................... 139 Mapy i Ilustracje ............................................................................................................................. 144 Monety ............................................................................................................................................ 149 Bibliografia ..................................................................................................................................... 155 4 Wstęp Jean Delumeau we wstępie do Historii Raju – ogrodu Rozkoszy1 pytał: „czy nasza epoka – nie powinna by, bardziej niż wszystkie epoki minione, dowiedzieć się, jakie były raje tych, co nas poprzedzili”? Pierwsza część tematu mojej dysertacji doktorskiej2 wypływa właśnie z owego postulatu, choć obwarowanego wieloma zastrzeżeniami. Trudno jest uznać uprzywilejowaną pozycję naszej epoki, jej jakoby wyższość nad ją poprzedzającymi, ponadto dostrzegam niebezpieczeństwo, które niosłoby za sobą ścisłe utożsamienie „złotego wieku”, w rozumieniu starożytnych, z terminem „raj”. Dariusz Śnieżko twierdzi, że „w micie złotego wieku tradycja Śródziemnomorza zdeponowała przeświadczenie o tym, że w czasach początku panowało dobro i szczęście, że skarlałe pod każdym względem pokolenie współczesnych nie wytrzymuje porównania z generacją pierwszych ludzi”3. Jest więc „mitem o innym świecie, który ma odtwarzać dramat jedynego istniejącego świata”4. O uniwersalności mitu złotego wieku świadczy jego wpisanie w myślenie historyczne, gdyż jest jednym z rodzajów fundamentalnej metafory – metafory genezy5. Jerzy Topolski definiuje metaforę fundamentalną jako „zakorzeniony w społeczeństwie sposób pojmowania świata, czyli bardziej trwałą osadzoną w świadomości (czy nieświadomości) strukturę, mechanizm, pryzmat, kąt czy punkt widzenia”6. Mit genezy jest dla niego mitem głębokim, „przejawiającym się w tendencji nadawania początkom narodów, państw, instytucji, religii, rodów itd. jakichś szczególnie pozytywnych cech, a zarazem pomijania ciemniejszych stron owych początków”7. Natomiast Richard Heinberg używa określenia mit uniwersalny, akcentując za Immanuelem Velikovskim, że „historia istnieje w micie tak jak mit w historii”8. Przyjmuję, że mity to „mające coś mówić o świecie sformułowania, które uzyskały w sposób żywiołowy, bądź którym nadano (przez siły społeczne, polityczne czy inne) status prawd faktograficznych czy 1 J. Delumeau, Historia Raju. Ogród rozkoszy, przeł. E. Bąkowska, Warszawa 1996, s. 5. 2 Dysertacja doktorska powstała dzięki grantowi Narodowego Centrum Nauki 2012/07/N/HS3/03808. 3 D. Śnieżko, Mit wieku złotego w literaturze i sztuce polskiego renesansu. Wzory, warianty, zastosowania, Warszawa 1996, s. 9. 4 B. Croce, Zarys estetyki, przeł. Z. Czerny, Warszawa 1961, s. 96. 5 Zob. W. Wrzosek, O myśleniu historycznym, Bydgoszcz 2009. 6 J. Topolski, Jak się pisze i rozumie historię. Tajemnice narracji historycznej, Warszawa 1996, s. 206. 7 J. Topolski, Mity w nauce historycznej oraz w nauczaniu historii, Zielona Góra 1992, s. 15. 8 R. Heinberg, Memories and visions of paradise. Exploring the universal myth of a lost golden age, New York 1989, s. 16. 5 symbolicznych, nie weryfikowalnych, „unieruchomionych”, w mniejszym czy większym stopniu zsakralizowanych”9. Zdaniem Wernera Jaegera mit złotego wieku utrzymuje się przy życiu tylko dzięki temu, że podlega nieustannym zmianom, ale jednocześnie „nowa idea może rozszerzać się tylko dzięki wcieleniu w powszechnie zrozumiały kształt mitu”10. Tak też było z ideą złotego wieku11. Pierwotnie „złoty wiek” był elementem mitu o czterech lub pięciu wiekach ludzkości12, zawartym w dziele Hezjoda „Prace i Dnie”, Aratosa „Phaenomena”, ale także u ich rzymskich naśladowców13. Jego funkcjonowanie z czasem stało się autonomiczne, w oderwaniu od cyklu wieków, który został ujęty w micie. Złoty wiek otwierał ów cykl i nazywany był panowaniem Kronosa/Saturna, które stało się obiektem westchnień wielu starożytnych (i nie tylko)14. Dariusz Śnieżko zwrócił uwagę na niezwykle ważki aspekt obecności mitu w świecie rzymskim, stwierdził mianowicie, że mieszkańcy Lacjum, w przeciwieństwie do Greków, nie potraktowali mitu jako fantazji poetyckiej15, ale wprzęgli go do sfery ideologii państwowej16. Być może użycie terminu „ideologia państwowa” nie jest zbyt fortunne chociażby ze wzgledu na współczesne konotacje, jednak warta głębszej refleksji jest