• II- I I Rivista tal-Akkademja tal-Malti xoglilijiet maglizula ta' Guze Gatt _,,,,-.- ~;.~~ .,.}.;'A·.,.. -"'{ "1 ( ..~ # R-·f/ ..... ~. Ay~-....:···"" ,., rf} ..,/"_,,:>.<(..-. i.LJ ~..,::<"\'\..\~$" ~~;. ( ••r:.\ S'0~>:~-j ·:;A"~~,......,. //t . ¢ ~. \ •.~."?'- · ··. t=t:4RGA SPECJALI .. ..... ~_ .. 1 ~•f.J:1. !?-~ \ .. s~;;"' LXXXI 2010 Pubblikazzjoni L-Akkademja tal-Malti klabb kotba maltin 326591 II-Bord Editorjali Toni Cortis Reno Fenech Olvin Vella William Zammit Pubblikazzjoni tal-Akkademja tal-Malti flimkien mal-Klabb Kotba Maltin © 2010 L-Akkademja tal-Malti www.akkademjatalmalti.com [email protected] ISBN: 978-99932-7-313-4 Werrej Nota Bijografika ........................................................................................ .iv Dahla ........................................................................................................... v Kelmtejn fuq din 1-Edizzjoni .................................................................. viii L-Istampa f'Malta u 1-Ewwel Kotba bil-Malti.. .......................................... 1 Liema hu Lsien il-Maltin .......................................................................... 28 L-Opra Teatrali f'Malta ta' Qabel il-Manoel ............................................ 73 Nuqqas ta' Kotba ta' Malta fil-Biblijoteka ............................................... 77 L-Ittra W fil-Lsien Malti. ........................................................................... 85 Il-Kanonku Agius de Soldanis .................................................................. 88 Il-Kavallier Ninu Muscat-Fenech ........................................................... 101 Dun Dovik Dr Mifsud Tommasi.. ........................................................... 103 Wigi Rosato ............................................................................................ 106 Dwardu Cachia ........................................................................................ 108 G. B. Falzon ............................................................................................ 110 Dun Alwig Galea .................................................................................... 112 Pietru Pawl Castagna .............................................................................. 114 Anton Manwel Caruana .......................................................................... 115 Richard Taylor ........................................................................................ 117 Ganni Fru-rugia (InCiZur) ......................................................................... 133 Xoghlijiet ta' Guze Gatt .......................................................................... 136 Appendici: Charles Clews jintervista lil Guze Gatt ................................ 141 Nota Bijografika1 uze Gatt, 1-awtur ta' "Qtil fil-Habs tal-Birgu fi zmien 1-0rdni f'Malta" u "Snajja' Maltin ft-Ewwel Snin tal-Inglizi f'Malta" twieled f'Ha:Z:-Zebbug fit-2 ta' Jannar, 1886. Huwa zzewweg lil Gorgina, imwielda Cauchi, ft-1913. Wara li beda jaqra 1-Istorja ta' Malta ta' P. P. Castagna (billi jmur jaqra bicca bicea ghand wahda mill-girien) hu thajjar jikteb fuq Malta ta' dari, u nibtet il-hajra ghar-ricerka. Beda jikteb ghall-ewweI darba f' In-Nanla ta' Agostino Levanzin ghalI-habta tal- 1908. Fatt kurjuz huwa Ii kien jikkontribwixxi wkoll ghall-folju Football immexxi minnTankredBorg,uhumahsublikienminntal-ewweI,jekkmhuxl-ewwelgurnalist li kien jirrapporta partita. Xoghlijiet u siltiet minn xoghlijiet tieghu dehru f'rivisti Taljani bosta drabi, u sahansitramill-BBC ixxandru bCejjec storiCi tieghu. Fostix-xoghlijiettieghu Ii wiehed jiftakar hemm "Il-Flus ta' Malta" minn zmien I-Ordni sal-1886, is-sena li fiha kienu ngabru I-flus koilha li kien hawnjicCirkuiaw f'Malta. "L-Istorja tat-Teatru ManoeI-1800-1828" kienetukoll biCca xoghoI kbira,studju fuq Mattew Callus, li fir-ricerki tieghu sab Ii kien jismu Guzeppi; "Delitti Celebri" u studju dwarit-Tigiijiet ta' San tu Rokku, u xoghlijiet kbar ohra Ii huma wisq numeruzi f'karriera ta' madwar 70 sena kitba, li wiehed isemmihom. "L-lstorja tal-Pulizija Maltija fl-Ewwel Snin tal-lnglizi f'Maita;; huwa xoghol li hadlumat-tletinsenaricerki.IZda,skontstudjuzi,I-akbarxoghoI tieghukien "L-Istampa f'Malta", studju dwar iI-gumali Ii kienu johorgu f'Malta u Ii kien deher f' Il-Malti. 1 Dehret f' It-Torca, 8 ta' Frar 1976. Daft la uwa forsi kemxejn ironiku Ii dwar Guze Gatt - Ii kiteb hafna - ftit Ii xejn inkiteb. Mhux ghax dan huwa xi fenomenu rari fejnjidhlu awturi Maltin Ii ddedikaw gidhom u sahansitra hajjithom ghar-ricerka dwar pajjizhom: altru minn hekk.Almenu f' dawn 1-ahhar sninjidher Ii qed tqum kuxjenza, imzewga ma' ricerka serja akkademika, fuq Maltin Ii b 'modi diversi kkontribwew sabiex il-kultura Maltija staghniet jew giet maghrufa aktar. Guze Gatt twieled fit-2 ta' Jannar 1886. Missieru Giovanni u ommu Carmela, imwielda Callus, kienu t-tnejn Zebbugin. 11-familja Gatt kienet ghanja, u dan ippermetta lil Guze Ii jghaddi 1-bicca 1-kbira minn hajtu fuq ir-ricerka u 1-pubblikazzjoni. Gatt miet fi-1976 ta' 90 sena. 1 Ghalkemm ghex fi zmien meta r-ricerka storika - partikularment fil­ kuntest lokali - kienet ghadha rnxekkla b'nuqqas ta' faCilitajiet: b'arkivji mhux accessibbli, b'tabujiet, b'enfasi qawwi fuq 1-aspett politiku u artistiku a skapitu ta' dak socjali, u fuq kollox bin-nuqqas tal-element xjentifiku, il-kitbiet ta' Gatt fil-parti 1-kbira taghhom kienu kontribuzzjonijiet originali u li baqghu ghal bosta snin - xi whud minnhom sahansitra sal-lum - fost 1-aqwa jekk mhux 1-unici studji serji fuq dak is-suggett partikulari. Mhux ta' b 'xejn Ii Guze Cassar Pulicino kien iqis lil Gatt es pert tal-Melitensia.2 Fostdawn il-kitbietzgur hemm dawk dwar il-Bolla tal-Krucjata kif ukoll 1-istudju estensiv dwar il-Gazzetta tal-Gvern bejn is-snin 1813 u 1840. Tassew Ii Gatt, kif gieli jinghad dwaru, mhux dejjem kien jaghti r-referenzi dwar minn fejn ikun kiseb it-taghrif: din vi 11-MALTI kienet drawwa bazina mhux tant rari fi zmienu. Huwa daqstant minnu, izda, Ii ma kinux ftit iI-kittieba ta' warajh Ii uiaw ir-ricerka ppubbiikata minn Gatt bia ma gbamlu I-icken referenza gbaiih fi zmien meta agir bbaI dan m' gbadux izjed accettabbii. Mhux talli r-riCerka ta' Gatt kienet ibbaiata fuq dokumentazzjoni originali izda talli kienet miktuba bil-Malti. Ikollna nammettu Ii saI-Ium-meta I-pregudizzji kontra I-Malti iihom (jew suppost iihom) Ii spiceaw - ftit ferm huma dawk I-istoriCi Ii jippubbiikaw frott bidmiethom biI-Malti. Il-kontribut ta' Gatt ma kienx biss Iimitat gball-pubbiikazzjoni tar-ricerka tieghu. Huwa kien membrn sa mill-bidu nett tal-Gbaqda taI-Kittieba tal-Malti, illum I-Akkademja tal-Malti. Huwa magbruf Ii Gatt kien gbadda I-materjal Ii kellu dwar MikieI Anton Vassalli liI Ninu Cremona u ghalhekk Gatt kien strumentali sabiex tibda tigi studjata u apprezzata figura ewlenija fl-istorja Iingwistika u politika Maltija. Id-dahla storika ghat-Taghriffuq il-KitbaMaltija kienet ukoll ibbaiata fuq dak Ii kiteb Gatt dwar I-izvilupp taI-istampa f'Malta. Fost ghadd ta' Maltin magbrufa ta' zmienu, Guze Gatt kien ukoll midbla ta' Gwann Mamo. Dan taI-abbar sabansitra jsemmi IiI Gatt fix-xoghol maghrnf tieghu Ulied in-Nanna Venut fi'Amerca (Malta, 1930). Il-bsieb ta' din il-pubbiikazzjoni kien appuntu Ii mhux biss jitfakkar il­ kontribut ta' storiku ewlieni Malti taI-ewwel nofs tas-seklu gboxrin, imma wkoll sabiex ghadd ta' kitbiet tieghu jerggbu jkunu accessibbli kemm gbar­ riCerkatur kif ukoll ghall-qarrej generali. Guze Gatt kellu 1-mezzi finanzjarji sabiex seta' jiddedika hin twil ghar-ricerka, izda aqwa minn hekk kellu I-imbabba u d-determinazzjoni Ii jagbmel dan f'gieb art tweiidu. Ftit aktar minn 100 studju ppubbiikatta' Gattingabru s'issaminn diversi gazzetti u perjodici. Minn dawn, 16 qed ikunu ppubblikati f'dan il-ktieb. Il­ kitbiet Ii ngbazlu huma dwar 1-iisien Malti, dwar I-izviiupp ta' mezzi ta' komunikazzjoni f'Malta bball-istampar u t-teatru kif ukoll dwar bijografiji ta' Maltin. Gatt gieli kiteb fuq 1-istess suggett aktar minn darba, kif jidher car miI-Iista tax-xogblijiet tiegbu. Ngbidu abna, fuq I-istampa f'Malta hareg gbadd ta' kitbiet: meta Gatt kien jiskopri Ritratt ta' Gatt Ii deher f' lt-Torca, tagbrif gdid huwa kien jinfiisah ma' dak ta' 8 ta' Frar 1976 qabeI u jerga' jippubblikah. narga specjali - LXXXI 201 0 vii Gatt qatt ma ppubblika gabra tax-xoghlijiet tieghu fi ktieb wiehed u ghaldaqstant kitbietu jinsabu mxerrdin f'gazzetti u f'perjodici ta' zmienu. Wiehed jitbem ghalhekk li ma kienx daqstant facli li dawn il-kitbiet jigu misjuba. Toni Cortis ,Zebbugi bhal Gatt,kien 1-ewwel wiehed li wera x-xewqa lijingabru 1-kitbiet ta' Gatt, u ghal snin shah hadem wahdu fuq dan ix-xoghol. Fl-2002 Cortis ippubblika 1-gabra tal-artikli ta' Gatt dwar 1-istampa f'Malta li kienu hargu fir-rivista Il-Malti bejn Dicembru 1945 u Gunju 1951.3 Maghhom Cortis kien zied lista tax-xoghlijiet ta' Gatt, lista li kompliet tikber sewwa u ghalhekk qed nippubblikawha bl-ahhar zidiet. Noti Taghrif mehud minn T. Cortis (ed.),ll-Bidu tal-lstampaf'Malta (Malta: Stamperija t'll r!,ro.-n '"){\()"')\ ...,; LU.J.~"-J l'V.lJ..l' .r..,,VV"-'/, l'.l.o 2 G. Cassar Pullicino, Kitbiet Ohra bil-Malti tas-Seklu Dsatax (Malta, 2002), 143, n. 18. 3 Cortis, ll-Bidu tal-Istampaf'Malta, vi. Kelmtejn fuq din 1-Edizzjoni in 1-edizzjoni xtaqnieha tirriftetti d-drawwiet tal-kitba taz-zmien meta dehru dawn ix-xoghlijiet. Ghalhekk ghadd ta' nomi li minhabba d-drawwa tal-imghoddi kienu jinkitbu b'ittra kbira, hallejniehom kif sibniehom. Konna fidili kemm stajna