ISBN 978-86-6065-006-3 CIP – Katalogizacija u publikaciji Biblioteka Matice srpske, Novi Sad 37.016::1(497.113)(091)(082) TRADICIJA nastave filozofije / [urednik Milenko A. Perović]. – Novi Sad : Filozofski fakultet, Odsek za filozofiju, 2009 (Novi Sad : Verzal). – XY str. ; 24 cm. – (Edicija filozofske literature Propaideia) Ćir. i lat. – Tiraž 200. – Beleška o autorima: str. 129. – Bibliografija uz pojedine radove. – Rezimei na engl. jeziku uz svaki rad. ISBN 978-86-6065-006-3 a) Filozofija – Nastava – Istorija – Vojvodina – Zbornici COBISS.SR-ID 236463111 Odlukom Nastavno-naučnog veća Filozofskog fakulteta u Novom Sadu od 12.12.2008. godine data je saglasnost za štampanje ove knjige. Časopis Arhe Edicija filozofske literature Propaideia Izdavač Odsek za filozofiju Filozofski fakultet, Novi Sad Urednik Milenko A. Perović Recenzenti Prof. dr Radomir Videnović Prof. dr Branko Balj Lektura i korektura Mina Okiljević Nevena Jevtić Prelom i korice Eled Černik Štampa Verzal, Novi Sad Tiraž 200 Ova knjiga nastala je kao rezultat rada na naučno-istraživačkom projektu „Tradicija nastave filozofije u dve najstarije srpske gimnazije (Sremski Karlovci – Novi Sad)“, broj Projekta: 159001; koji finansira Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine Republike Srbije. TRADICIJA NASTAVE FILOZOFIJE II NOVI SAD, 2009. SADRŽAJ Predgovor [7] Gizmnazijska filozofija između političke pragmatike i pedagoške paradigmatike Milenko A. Perović [9] Sistem filozofije Mihaila Hristifora Ristića. Drugi deo Mirko Aćimović [23] Logika i samostalnost filozofskog mišljenja Dragan Prole [37] Autonomnost Karlovačke gimnazije u kreiranju nastave filozofije u periodu od 1791. do 1921. godine Željko Kaluđerović [49] Nastavni plan kao izraz duha vremena Mina Okiljević [67] Propedeutika logike Maja Solar [77] Filozofija pedagoške delatnosti Pavela Jozefa Šafarika Nevena Jevtić [85] Pedagoško-metodička uloga nastave filozofije u Karlovačkoj gimnaziji u periodu od 1840. do 1900. godine Đurđica Crvenko [95] Estetika i etika u udžbenicima filozofije Slobodan Sadžakov [109] Beleške iz filozofije jednog karlovačkog đaka Slobodan Jauković [121] CONTENTS The Foreword [7] Philosophy in Gymnasia between Political Pragmatics and Pedagogical Paradigmatics Milenko A. Perović [9] Mihail Hristifor Ristić’s Philosophical System. Part two Mirko Aćimović [23] Logic and the Autonomy of Philosophical Thinking Dragan Prole [37] Autonomy of Karlovci Grammar School in Creating the Class Teaching of Philosophy Željko Kaluđerović [49] Curriculum as the Expression of Zeitgeist Mina Okiljević [67] Propedeutics of Logic Maja Solar [77] Philosophy of Pavel Josef Šafařík’s Pedagogical Endeavor Nevena Jevtić [85] Pedagogic-methodical Role of the Philosophy Courses at Karlovci Gymnasium from 1840. up to 1900. Đurđica Crvenko [95] Aesthetics and Ethics in Philosophy Textbooks Slobodan Sadžakov [109] Philosophy Notes by a Pupil from Karlovci Slobodan Jauković [121] PREDGOVOR U Predgovoru prvoj knjizi u ediciji PROPAIDEIA okarakterisana je pregnantna nezainteresovanost naše filozofske kulture za vlastitu filozofsku baštinu. Ta se nezain- teresovanost čak smatra filozofičnom, budući da je pitanje konstituisanja filozofije kao srednjoškolskog (i univerzitetskog) predmeta apriori dezavuisano kao pitanje drugog reda. Pokazuje se, međutim, da je upravo pozicioniranje filozofije u okviru nastavnih planova gimnazija, kao i način njenog apsolviranja u programima, od fundamentalnog značaja za samu filozofiju. S jedne strane, zastupljenost filozofije u srednjoškolskoj nastavi govori o stepenu razvoja filozofske svesti, dok, s druge strane, ta svest i postoji tek kao istorična, odnosno tek kao svesna vlastite povesnosti. U tom kontekstu, povest uspostavljanja filozofskog korpusa predmeta kao relevan- tnog elementa nastavnih planova gimnazija odlučna je smernica za razumevanje razvo- ja same filozofske svesti u odgovarajućim duhovno-povesnim koordinatama. Otuda je višestruko opravdana namera da se pokuša rekonstruisati događanje filozofije na našem duhovnom tlu. Takva jedna rekonstrukcija mora započeti rasvetljavanjem temeljnih duhovnih uticaja koji su oblikovali intelektualnu zbilju ovih prostora. Shodno tome, u ovoj – drugoj – knjizi edicije PROPAIDEIA nastavlja se poduhvat preduzet u prvoj: naime, kontekstualizacija posredovanja naznačenih intelektualnih uticaja s obzirom na tradiciju nastave filozofije u dve najstarije srpske gimnazije. Knjiga Tradicija nastave filozofije II predstavlja zbornik tekstova nastalih kao rezul- tat rada na naučno-istraživačkom projektu „TRADICIJA NASTAVE FILOZOFIJE U DVE NAJSTARIJE SRPSKE GIMNAZIJE (SREMSKI KARLOVCI – NOVI SAD)“, broj Projekta: 159001. Projekat je finansiran od strane Ministarstva nauke i zaštite ži- votne sredine. Novi Sad, jun 2009. godine 7 UDK 37.016:1(075.3) MILENKO A. PEROVIĆ GIMNAZIJSKA FILOZOFIJA IZMEĐU POLITIČKE PRAGMATIKE I PEDAGOŠKE PARADIGMATIKE Sažetak: Tematizacija problema nastave filozofije u prvim srpskim gimnazijama u Karlovci- ma i Novom Sadu vlastitu potpunost mora tražiti u različitim dimenzijama kontekstualizacije da bi joj se interpretativna smisaonost mogla otkrivati iz širih problemskih i povijesnih cjelina, ali jednako i uzročno-posljedični odnosi koji potiču iz tih cjelina. Autor se u ovom radu opredijelio za osvjetljivanje dvije dimenzije te kontekstualizacije koje uzajamno stoje u nizu posredovanih odnosa. S jedne strane, osvjetljava političku pragmatiku Austrougarske monarhije od vremena Marije Terezije do Prvog svjetskog rata, a s druge evoluciju pedagoških paradigmi, položaj filo- zofije u njima, te posebno gimnazijske filozofije. Ključne riječi: gimnazija, filozofija, politička pragmatika, pedagoška paradigmatika. Povijesni smisao razvitka filozofije i filozofske grupacije nastavnih predmeta u- pr vim srpskim gimnazijama u Sremskim Karlovcima i Novom Sadu, budući da je prva tokom više od jednog stoljeća, a druga cijelo jedno stoljeće postojala u okviru Au- strougarske monarhije, moguće je prirediti za interpretaciju na temelju razumijevanja političke konteksture, pedagoških paradigmi koje su vladale u Monarhiji, te napokon filozofskih paradigmi koje su, na posredan ili neposredan način, bile najuticajnije na duhovnim prostorima Srednje Evrope u 18., 19. i s početka 20. vijeka. U takvom se istraživačkom zadatku u prvi plan postavlja potreba za rekonstrukcijom povijesno-du- hovnog zbivanja Austrije 18. i 19. vijeka u kojemu se pokazuje kako jedna strategij- ska politička teleologija producira element vlastite društvene i duhovne realizacije u odgovarajućem reformskom pedagoškom konceptu s odgovarajućim pozicioniranjem univerzitetske i gimnazijske filozofije na svim bitnim duhovnim i prosvjetnim punkto- vima Monarhije. Ne može se smatrati proizvoljnom odluka da ta rekonstrukcija, što u potonjem ko- raku treba da pruži osnovu za svežanj perspektiva prema istoriji filozofije u prvim srp- skim gimnazijama, započne interpretacijom smisla austrijskih terezijanskih prosvjetnih reformi. One su, s jedne strane, bile dio povijesnog procesa političke modernizacije Monarhije, a s druge su bile temeljcem cijele gimnazijske i univerzitetske paideje u potonjem vremenu u zemljama koje su ulazile u sastav Monarhije1. Proces je zapo- 1 O istoriji austrijskog obrazovnog sistema vidi: Engelbrecht, Helmut, Geschichte des österreichischen Bil- dungswesens. Erziehung und Unterricht auf dem Boden Österreichs, Wien, Österr. Bundesverl. 1982-1988.; Strakosch-Grassmann, Gustav, Geschichte des österreichischen Unterrichtswesens, Wien, Pichler 1905; Pe- ter Stachel, Das Österreichische Bildungssystem zwischen 1749 und 1918.,Wien. 9 čet poznatom „Pragmatičkom sankcijom“ (njem. Pragmatische Sanktion, lat. sanctio pragmatica)2, tj. zakonskim dokumentom cara Karla VI iz 1713. kojim se pravo na krunu s muške strane loze proširuje i na žensku kao žensko nasljedno pravo (»weibliche Erbfolge«). Dokument je odmah prerastao neposredni razlog nastanka, naime da caru bez muškog potomka obezbijedi nasljeđe po ženskoj liniji, tj. da bude dopuna principa primogeniture. U njemu se utvrđuje nedjeljivost habsburških zemalja (Austrije, Češ- ke, Mađarske i Hrvatske), tj. po prvi put političko, te državno jedinstvo habsburškog zemaljskog posjeda, njegova nedjeljivost i neodvojivost (indivisibiliter ac inseparabi- liter). Pragmatička sankcija bila je prvi ustav Monarhije Habsburga (Habsburgermo- narchie) kojim se ujedinjeni konglomerat različitih vlasti utvrđuje u tzv. realnoj uniji (Realunion). Ta se forma vlasti u političkoj filozofiji i istoriji političke organizacije društva ozna- čava kao apsolutistička monarhija. Njezin je austrijski istorijski oblik zapravo para- digma za prosuđivanje svih sličnih oblika koji su se pojavljivali u tom specifičnom razdoblju evropske istorije. Specifičnost mu je u tome što dijelom nadrasta feudalnu političku organizaciju države, a dijelom ostaje u njoj, dijelom omogućava pretpostavke za novu građansku epohu, dijelom ih onesposobljava. Nadrasta feudalitet, jer višom sintetičkom formom političke organizacije društva prevladava političku rascjepkanost feudalnih država i policentričnu disperziju političke moći. Apsolutizam ipak ostaje za- tvoren u okvirima feudaliteta, jer direktno onemogućava bitne pretpostavke za gra- đansko političko oslobođenje društva, vladavinu prava, slobodno tržište, deregulisa- nu ekonomiju, različite oblike slobode u različitim dimenzijama ispoljavanja čovjeka etc. U apsolutističkoj formi organizacije državne vlasti čovjek od podanika još nije napredovao u privatnu osobu (bourgeois) i javnu političku osobu (citoyen).