UNIVERZITET UMETNOSTI U BEOGRADU Interdisciplinarne studije Teorija umetnosti i medija Doktorska disertacija TEKSTIL U PRAISTORIJI NA TLU SRBIJE autor Olivera Nini mentor dr Miloš Jevti, docent Beograd, jun 2016 godina Apstrakt U radu Tekstil u praistoriji na tlu Srbije istraženi su arheološki dokazi proizvodnje tekstila u praistoriji od ranog neolita do gvozdenog doba. Obuhvaeno je više od 160 naselja sa razliitim predmetima koji mogu da se povežu sa nekim oblikom izrade ili upotrebe tekstila. Oznaeni su kao potencijalni alat u proizvodnji tekstila. Nalazi su iz naselja starevake i vinanske kulture, preko eneolitskih kultura bakarnog doba, bronzanodobnih nalaza, do pojave gvoža na tlu Srbije. Akcenat je dat na tehnološke mogunosti, odnosno na istraživanje predmeta specijalizovanih za proizvodnju i preradu tekstila. Utvrene su procedure istraživanja i metodologija analize arheoloških predmeta i otisaka strukutra. Tegovi za tkanje i pršljenci su tipološki opredeljeni u klase po morfologiji i ispitana su radna ošteenja. Izvori informacija su arheološka dokumentacija i predmeti od razliitih materijala, osnovano vezani za proizvodnju, preradu, doradu i oblikovanje tekstila. Ispitani su predmeti koštane industrije: igle, noževi za tkanje, ploice sa perforacijama. Keramiki oblici su: tegovi, pršljenci, kalemi, sudovi sa otiscima tekstilnih struktura na dnu ili recipijentu. Antropomorfne figurine pominjane u radu su ispitane po mogunosti upotrebe tekstila u odevanju. Posebno su ispitani kontekstualni dokazi postojanja razboja sa tegovima u kuama vinanske kulture. Grupe tegova pronaene u kuama iz naselja Vina Belo brdo, Obrež Baštine, Gomolava, Crkvine Mali Borak analizirane su po mogunosti upotrebe na razboju. Utvrena je nedvosmislena veza tegova i razboja, izvršena rekonstrukcija potencijalnog položaja u sklopu razboja i istraženo rasejanje tegova pri padu na pod. Otisci struktura prepleta na dnu sudova pokazali su izvesnu homogenost. Skoro svi su tip pletarske strukture, izraene od nepreraene sirove biljke dvostrukim uvratnjem potke preko pasivne osnove, delovi manjih predmeta izraenih rukom. Visok stepen korelacije izmeu kulture i sredstava za proizvodnju tekstilnih površine ogleda se u pojavi odreenih tipova alata u korpusu arheoloških predmeta, izrazitoj eksploataciji i nestajanju u novim kulturama. Kljune rei: tekstil, praistorija, tkanje, tegovi za razboj, pršljenci, otisci struktura prepleta, tekstilni alat, radne operacije Abstract In the dissertation Prehistoric Textile in Serbia we have researched archeological evidence related to textile production in the prehistoric period from the early Neolithic to the Iron Age. In this study, more than 160 settlements have been encompassed where diverse artifacts had been found which could be linked to some form of textile making or its usage. These artifacts have been designated as potential tools in the production of textile. The findings belong to settlements from the Starcevo and Vina cultures, ranging from Eneolithic cultures of the Copper Age, across various Bronze Age findings, to the appearance of the Iron Age on Serbian soil. Accent has been given to the possibility of the existence of textile producing technology, i.e., research has been conducted related to artifacts that were specialized for the production and processing of textile. We have determined the research procedures and the methodology for analysis of the archeological artifact and imprinted structures. Loom weights and spindle whorls have been classified, typologically, according to their morphology and we have examined the wear and tear of these artifacts in the production process itself. Our sources of information were derived from relevant archeological documentation as well as artifacts made of different materials, but which are credibly linked to production, processing, finishing work and shaping of textile. In our research, we have examined artifacts that belong to bone industries: needles, weaving knives, and small tile-plates with perforations. The ceramic implements are weights, spindle whorls, spools, vessels with remains of imprinted textile patterns and structures on the bottom of the vessels. The anthropomorphic figurines mentioned in the study have been examined according to the likely usage of textiles for the purpose of clothing. We have, especially, examined and researched the contextual evidence related to the existence of looms with weights in the dwellings belonging to the Vina culture. Groups of weights that have been found in the houses and dwellings located in the settlements of Vina Belo Brdo, Obrež Bastina, Gomolava, and Crkvine Mali Borak have been analyzed according to the likelihood of loom usage. An unequivocal connection has been determined related to the weights and looms, and we have performed reconstructions of their potential positions within and on the looms and have explored their displacement positions resulting from their falling to the floor. The accidentally imprinted patterns of woven structures on the outside bottom of the found vessels have shown certain homogeneity. Almost all of them are of the inter-twined type pattern structure made of unprocessed raw plants by means of the double inter-twining of the weft over the passive warp, parts of smaller hand-made objects. A high degree of correlation between the culture and means of production of textile surfaces is reflected in the reappearance of certain types of tools in the corpus of archeological artifacts, evidence of their considerable exploitation and their disappearance in the later, succeeding cultures. Keywords: textile, prehistory, weaving, loom weights, spindle whorls, remains of imprinted weaving inter-twined patterns and structures, textile producing tools, and phases of workmanship. LISTA ILUSTRACIJA U TEKSTU Slika 1. a) Predenje, položaj vretena u ruci u odnosu na zamajac - savremeno vreteno sa donjim zamajcem; b) izvlaenje predpree i položaj prstiju u formiranju S navoja -uvrtanje ka spoljnom delu falange (etnografski zapis, Zlatibor 2012 god. lina dokumentacija) Slika 2. a) Tkana struktura, deformitet niti pri prolasku igle; b) struktura dobijena ukrštanjem jedne kontinuirane niti izvedena prstima -savremeni predmet Slika 3. Radna opredeljenja igle a) Perforacija na proksimalnom delu; b) Vrh igle za šivenje (Belovode ib. 991, neobjavljeno) Slika 4. a) Crkvine Mali Borak, Perforacija na tegu sa malim ošteenjem ivice od vešanja (CMB T-PB-01), neobjavljeno; b) Narodni muzej Kraljevo, stalna izložbena postavka: ilustrativni primer praistorijskog razboja sa tegovima iz Petnice, lina dokumentacija Slika 5. Struktura dvostrukog uvrtanja potke, šematski prikaz dve potke a): tip I, b): tip II, c): pozitivski otisak strukture dvostranog uvrtanja dve potke na dnu suda (Obrež Beletinci- AP6951), detalj, nije obljavljeno Slika 6. Struktura prepleta, uzdužno preseena stabljika, osnovno polje keper 3x3 i prelazak u borduru: a) Belovode, dno sa otiskom B95- ib. 316, (nije objavljeno); b) savremeni predmet Slika 7. a) Aradac, Kameniti vinogradi, otisak strukture sa ivicom (Stalio 1970: Sl.2); b) Struktura prepleta, osnovno polje i ivica, savremeni predmet Slika 8. Tegovi u arheološkom kontekstu: a) Vina Belo brdo, Hajd vaza i tegovi uz grupu keramike in situ ( 2008: 73); b) Divostin, grupa keramike u kui 13 (Bogdanovi 1988: Pl X, a) Slika 9. Divostin II: Broj tegova u kuama (po Rassson i Bogdanovi/ Tripkovi) i nova revizija tegova u Kui 13. Slika 10 . Crkvine Mali Borak, Distribucija otisaka na dnu sudova po sondama Slika 11. Vina Belo brdo, Kua K01/06, Sukcesivne težine tegova Slika 12. Vina Belo brdo, Kua K01/06, Raspored tegova na razboju u dva reda i težina Slika 13. Vina Belo brdo, Kua K01/06, Grafiki prikaz rasporeda 14 tegova na vratilu Slika 14. Obrež Beletinci kua K2: sukcesivne težine tegova Slika 15. Obrež Beletinci kua K2: dijagram razlike težine 7g (2172 : 2165) Slika 16. Obrež Beletinci kua K2: dijagram razlike težine 3g (2167 : 2170) Slika 17. Gomolava, Kua5/80, Razboj, težina tegova - sukcesivne razlike težine Slika 18. Gomolava, Kua5/80, Dijagram težine tegova iz kompleta na razboju u dva reda Slika 19. Varijante i kombinacije u broju tegova sa razlikama u težinama Slika 20. Broj nalaza tekstilne aktivnosti u naseljima Slika 21. Odnos osnovnih sredstava za proizvodnju tekstila u razliitim periodima Slika 22. Apsolutne iskazane veliine pojedinih grupa predmeta u kulturama TABELE Tabela 1: Nalazi tekstilne aktivnosti u praistoriji na tlu Srbije – naselja i predmeti Tabela 2: Pršljenci, nalazi u naseljima Tabela 3: Igle, funkcionalno opredeljenje za šivenje i za ostali rad u tekstilu Tabela 4: Bat (cepac) za tkanje Tabela 5: Ploice sa perforacijom za tkanje Tabela 6: Astragali, nalazi u naseljima Tabela 7: Kalem, nalazi u naseljima Tabela 8: Tegovi, nalazi u naseljima Tabela 9: Tegovi uporedni prikaz funkcionalnih grupa tegova Tabela 10: Otisci struktura prepleta, nalazi u naseljima Tabela 11: Antropomorfna plastika, nalazi u naseljima Tabela 12: Gomolava, nalazi tekstilne aktivnosti Tabela 13: Gomollava, tegovi u kuama Tabela 14: Vina Belo Brdo, Objekat 1-06, tegovi Tabela 15: Belovode, Tegovi, kultna površ, gorela povšina ostali Tabela 16: Belovode, Pršljenci, dimenzije i u6estalost oblika po otkopnim slojevima Tabela 17: Crkvine Mali borak, fragmenti sa otiscima struktute u A.C.- kue i jame Tabela 18: Crkvine Mali Borak - jame sa nalazima dna sa otiscima – otkopni sloj Tabela 19: Crkvine Mali Borak, dna sa otiscima strukture u kuama - UVOD Tekstil je jedan od najranijih proizvoda ljudske