T. C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ MODERN OSMANLI HARİCİYESİNİN İNŞASI VE II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE DİPLOMASİ Zeynep BOSTAN 2502120521 TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Mehmet Öznur ALKAN İSTANBUL - 2019 Bu çalışma İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje Numarası: 49600 ÖZ MODERN OSMANLI HARİCİYESİNİN İNŞASI VE II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE DİPLOMASİ Zeynep BOSTAN Bu tez modern diplomasi ile modern bürokrasinin kesişim noktasında Osmanlı hariciyesinin modernleşme serüvenini merkez ve dış yapılanmasıyla gelişim ve dönüşümü çerçevesinde ele almaktadır. Osmanlı Devleti’nde modern diplomasinin gelişim çizgisi içinde II. Abdülhamid dönemindeki bürokratik dönüşümün hariciyeye yansıması bu çalışmanın odak noktasıdır. II. Abdülhamid döneminde hariciyenin iç ve dış yapılanmasında yaşadığı değişim ve dönüşüm farklılıkları ve devamlılıkları üzerinden analiz edilmektedir. Böylece Osmanlı Devleti’nin modernleşme döneminde diplomasiye yaptığı yatırımın ve diplomatik ilgisinin boyutları ortaya konmaktadır. Bu çerçevede Hariciye Nezareti’nin gelişimi, hariciyenin merkez ve taşra teşkilatıyla ilgili yasal düzenlemeler, dönemin değişen uluslararası dengeleri ve Osmanlı’nın dış politika amaçları doğrultusunda açılan ve faaliyette olan dış temsilcilikler (elçilik ve şehbenderlikler), statüsü değiştirilen elçilikler, yeni elçilik projeleri, misyonlara tayin edilen diplomatların seçimindeki amaç ve kriterler, elçilik kadroları ile elçi ve şehbenderlerin görev alanları ele alınmaktadır. Anahtar kelimeler: Osmanlı İmparatorluğu, modernleşme, diplomasi, bürokrasi, Hariciye Nezareti, elçilikler, şehbenderlikler. iv ABSTRACT THE CONSTRUCTION OF MODERN OTTOMAN FOREIGN SERVICE AND DIPLOMACY IN THE ERA OF ABDULHAMID II Zeynep BOSTAN This thesis deals with the modernization process of Ottoman Foreign Service at the intersection of modern diplomacy and modern bureaucracy by focusing on its central and external organization in the context of progress and change. The focus of this study is to analyze the reflection of bureaucratic transformation in the Abdulhamid II era to the Foreign Service in line with the progress of modern diplomacy in the Ottoman Empire. It analyzes changes and transformations experienced in the Foreign Service of Abdulhamid II era in terms of differences and continuities. Thereby it reveals the investments that the Ottoman Empire made for modernizing diplomacy and the boundaries of its diplomatic interests. The dissertation deals with the evolution of the Foreign Ministry, legal regulations about the central and external organization of the Foreign Service, the opening of new foreign representatives (embassy and consulate) in accordance with changing international balances of the era and the Ottomans’ objective of foreign policy, changing status of embassies, new embassy projects, the purpose and criteria in choosing the diplomats appointed to the missions, the embassy staff and the remits of ambassadors, envoys and consulates. This work was supported by Scientific Research Projects Coordination Unit of Istanbul University. Project Number: 49600. Keywords: Ottoman Empire, modernization, diplomacy, bureaucracy, Foreign Ministry, embassies, consulates. v ÖNSÖZ Bu tezin amacı II. Abdülhamid dönemi hariciyesinin Osmanlı İmparatorluğu’nun “büyük modernleşme macerası/hikayesi” içindeki yerini tespit etmek ve Osmanlı hariciye tarihinin II. Abdülhamid bahsine bir katkı yapmaktır. Modernleşme her dönemde ve her yerde farklı boyutlarıyla uzun yıllara dayanan bir süreç olmuştur. Bu sebeple tezde, modern Osmanlı hariciyesi devletin dönüşümünde büyük bir sıçramanın yaşandığı III. Selim döneminden itibaren bütünlüklü bir kurgu içinde ele alınmıştır. Hariciyenin modernleşmesi bürokrasi ve diplomaside modernleşme olgularından etkilenen bir süreç olmuştur. Bu süreç bütün dünyada ve özellikle ilk olarak şekillendiği Avrupa’da benzer motiflere ve temalara sahiptir. Bu tezde de Osmanlı diplomasisinde modernleşmenin temel dinamiklerini anlamak için konunun uluslararası bağlamı ve bu sürecin dünyada nasıl geliştiği göz önünde bulundurulmuştur. Diğer yandan, Osmanlı’da hariciyenin modernleşme süreci başından itibaren kırılmalar ve süreklilikler bağlamında incelendiğinde II. Abdülhamid dönemi hariciyesinin ayırt edici veya devamlılık gösteren özellikleri tespit edilebilmektedir. Bu çerçevede bu tezde Hariciye Nezareti’nin merkez ve yurtdışı teşkilatına birincil ve ikincil kaynaklardan yararlanarak mercek tutulmaya çalışılmıştır. Bu tezin ortaya çıkması sırasında eğitici ve yönlendirici pek çok destek gördüğümü belirtmek isterim. Öncelikle tüm doktora eğitimim boyunca bana rehberlik eden ve ilgi duyduğum Osmanlı diplomasisi alanında beni destekleyerek bu tez için yeni açılımlar sunan değerli danışman hocam Prof. Dr. Mehmet Ö. Alkan’a en içten teşekkürlerimi sunuyorum. Osmanlı bürokrasisinin işleyişini anlama ve arşiv belgelerini değerlendirme konusunda beni yönlendiren Prof. Dr. Ali Akyıldız’a, yazım safhasında değerli eleştirileriyle tezin gelişimine katkıda bulunan Prof. Dr. Adil Baktıaya’ya, tezin ilk planlama aşamasında ufuk açıcı yönlendirmelerde bulunan Prof. Dr. Murat Özyüksel ve Prof. Dr. Engin Deniz Akarlı’ya teşekkürü borç bilirim. vi TÜBİTAK 2214/A Yurtdışı Doktora Sırası Araştırma Bursu ile Princeton Üniversitesi Yakın Doğu Çalışmaları Bölümü’nde altı ay misafir araştırmacı olarak bulundum. Araştırmama yaptıkları değerli katkıdan dolayı TÜBİTAK’a teşekkürü borç bilirim. Princeton Üniversitesi’ne kabul edilmem için yardımcı olan ve oradaki çalışmalarımda bana yol gösteren Princeton Üniversitesi’ndeki danışmanım Prof. Dr. M. Şükrü Hanioğlu’na müteşekkirim. Osmanlı hariciyesi hakkındaki engin bilgilerini benimle cömertçe paylaşan ve yabancı dilde yazılmış çok değerli kaynaklara ulaşmamı sağlayan Sayın Sinan Kuneralp’e şükranlarımı sunarım. Paris’te yürüttüğüm araştırma sırasında arşiv ve kütüphanelerdeki malzemeye ulaşmam konusunda yardımcı olan INALCO öğretim üyesi Prof. Dr. Faruk Bilici’ye, diplomasi ve bürokrasinin işleyişi konusunda görüşlerini benimle paylaştıkları için Prof. Dr. Namık Sinan Turan’a ve Prof. Dr. Olivier Bouquet’ye müteşekkirim. Tezimin önemli bir parçası olan dünyanın her tarafındaki Osmanlı sefaret ve şehbenderliklerinin harita üzerinde gösterilmesini sağlayan GIS Analisti Sayın Hatice Korkulu’ya, tezimi destekleyen İstanbul Üniversitesi BAP Koordinasyon Birimi ve TÜBİTAK yetkililerine teşekkürü borç bilirim. Ayrıca Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi, Fransa Dışişleri Bakanlığı Arşivi (Archives du Ministère des Affaires Étrangères), IRCICA Arşivi, Princeton Üniversitesi Kütüphanesi, Collège de France - Bibliothèque d’études ottomanes ve İSAM Kütüphanesi yetkililerine yardımlarından dolayı müteşekkirim. Son olarak sevgili ailemi anmak isterim. ABD’deki hayatımı kolaylaştıran ve tezdeki grafikleri hazırlayan kardeşim Salih Mehmed’e, aynı döneme denk gelen tez yazım sürecimizde manevi desteğini hep hissettiğim ve Paris’teki araştırmalarım sırasında tecrübelerinden yararlandığım ve evini paylaştığım kardeşim Hümeyra’ya, ilgisi ve şefkatiyle her zaman yanımda olan anneme ve hayatı güzelleştiren kardeşim İbrahim Hanif’e kalpten teşekkürlerimi sunarım. Minnettarlığımın en büyüğü ise değerli babam Prof. Dr. İdris Bostan’a: İlim yoluna girmeme vesile olduğu, tarihi bana sevdirdiği ve uluslararası ilişkiler araştırmalarında tarihin önemine dikkatimi çektiği için kendisine sonsuz teşekkür ederim. vii İÇİNDEKİLER ÖZ…………………………………………………………………………………....iv ABSTRACT………………………………………………………..………………...v ÖNSÖZ………………………………………………………………………….…..vi KISALTMALAR LİSTESİ……………………………………………………….xiv TABLOLAR LİSTESİ……………………………………………………………..xv HARİTALAR LİSTESİ………………………………………………………...…xvi GRAFİKLER LİSTESİ…………………………………………………………..xvii GİRİŞ……………………………………………………………………………...…1 BİRİNCİ BÖLÜM TARİHİ GELİŞİM: III. SELİM, II. MAHMUD VE TANZİMAT DÖNEMLERİNDE OSMANLI HARİCİYESİ 1.1. Hariciyede Dönüşümün İlk Dönemi: III. Selim (1789-1807)………….....…….19 1.1.1.Sürekli ve Karşılıklı Diplomasiye Geçiş…………………………………...19 1.1.2. Osmanlı Daimi Elçiliklerinden Önce Avrupa’da Sürekli Diplomasi……...26 1.1.3. İlk Osmanlı Daimi Elçilikleri……………………………………….……..32 1.1.3.1. Daimi Elçiliklerin Kurulması İçin İlk Adımlar……………….....…..32 1.1.3.2. Daimi Elçilikler………………………………….…………..……...37 1.1.3.3. Elçilerin Faaliyetleri………………………………….………...…...44 1.1.3.4. İlk Daimi Elçilerin Sonu ve Başarısızlık Nedenleri…………...…..…45 1.1.4. Sürekli Diplomasinin İlk Döneminde Şehbenderlikler (Konsolosluklar)..….47 1.1.5. Hariciyenin Merkez Teşkilatı: Reisülküttablık………………….…….…….52 viii 1.2. II. Mahmud Döneminde Osmanlı Hariciyesi (1808-1839)………………….…..57 1.2.1. Tercüme Odası’nın Kurulması (1821)………………………….…......57 1.2.2. Hariciyenin Merkez Teşkilatı…………………………………………59 1.2.2.1. Avrupa’da Dışişleri Bakanlıklarının Kurulması ve Gelişimi..59 1.2.2.2. Reisülküttablık’ın Umur-ı Hariciye Nezareti’ne Dönüştürülmesi (1836)………………………………………………………64 1.2.3. Daimi Elçiliklerin Yeniden Açılması…………………...……………..67 1.2.4. Şehbenderliklerin Yeniden Açılması………………………………….71 1.3. Tanzimat Döneminde Osmanlı Hariciyesi (1839-1876)……..…………….….73 1.3.1. Hariciye Nezareti’nin Gelişimi…………………………...…………...73 1.3.2. Daimi Elçilikler ve Şehbenderlikler………………………...…………79 İKİNCİ BÖLÜM II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE HARİCİYENİN MERKEZ TEŞKİLATI 2.1. II. Abdülhamid’in Dış Politikası……………………………………….……......86 2.2. II. Abdülhamid Dönemi Bürokrasisi: Mabeyn ve Babıali Arasında Hariciye İşleri……………………………………………………………………...………….88