Łukaszewicz, Bohdan Nakład "Mazura" szczycieńskiego w latach 1906-1914 Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 51-59 1976 Bohdan Łukaszewicz NAKŁAD „MAZURA” SZCZYCIEŃSKIEGO W LATACH 1906—1914 Dotychczasowe opracowania dziejów szczycieńskiego „Mazura”, wyda­ wanego przed X wojną światową, posiadają charakter syntetyczny, chociaż nie zostały poprzedzone szczegółowymi opracowaniami monograficznymi. Bra­ kuje pełnego, monograficznego ujęcia dziejów szczycieńskiego „Mazura” i jak­ kolwiek przy różnych okazjach wymienia się to pismo dość często, to jednak wzmianki te albo traktują „Mazura” jako jeden z elementów ruchu polskiego, albo też zawarte są w szerszych pracach, poświęconych innym zagadnieniom Jako pierwszy zajął się dziejami „Mazura” Władysław Chojnacki1 i cho­ ciaż pismo to interesowało go jedynie w związku z omawianiem polskich akcji narodowo-uświadamiających na Mazurach przed I wojną światową — dał najpełniejsze i najlepsze opracowanie dziejów „Mazura”, mimo niewiel­ kiego wykorzystania zachowanych roczników gazety. Praca Chojnackiego stała się inspiracją późniejszych artykułów Tadeusza Cieślaka: Pierwsze lata działalności czasopisma „Mazur"2 oraz Dzieje cza­ sopism pod nazwą „Mazur” 3. Pierwszy z wymienionych artykułów przedstawia w zasadzie jedynie problematykę badawczą i niewiele wnosi do wcześniejszych ustaleń Chojnackiego, tym bardziej że autor wykorzystał jedynie trzy pierwsze roczniki pisma. Połniejsza jest druga z cytowanych prac Cieślaka. Poświęcona jednakże dziejom różnych czasopism, ukazujących się pod nazwą „Mazur” w okresie od 1883 do 1939 roku, omawia, z uwagi na rozległość problematyki, dość skrótowo dzieje „Mazura” szczycieńskiego przed I wojną światową. Autor starał się jednak wykorzystać większość roczników „Mazura” i podjął polemikę z pewnymi ustaleniami Chojnackiego w odniesieniu do ogólnej oceny tego cza­ sopisma. Ocenę „Mazura” powtórzył Cieślak w syntetycznym opracowaniu dziejów prasy polskiej na Warmii i Mazurach4. W wymienionych wyżej pracach brak jednak ustalenia liczby czytelni­ ków „Mazura”, oraz nakładu, który jest niezwykle istotnym miernikiem od­ działywania pisma na odbiorcę. Celem niniejszego przyczynku jest uzupełnie­ nie tej luki i przedstawienie, jak kształtował się nakład i odbiór „Mazura” szczycieńskiego przed I wojną światową. V W. Chojnacki, Polska akcja narodowo-uświadamlająca n a Mazurach przed 1 wojną światową. Wybór materiałów źródłowych z lat 1910—1914, Zapiski Historyczne, 1955, t. 21, z. 3—4, ss., 242—289. ' 'U 2 Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1957, nr 2, ss. 89—92. " 3 Rocznik Olsztyński, 1959, t. 2, ss. 21—46. 4 T. Cieślak, Prasa polska n a M azurach i W arm ii 1718—1939, O lsztyn 1964, ss. 103—121. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1976, nr 1 (131) 52 Bohdan Łukaszewicz W dziejach „Mazura” w latach 1906—1914 — przyjmując jako kryterium osobę redaktora — wyróżnić można trzy okresy: lipiec 1906 — czerwiec 1907 (redaktor — Stanislaw Zieliński); czerwiec — grudzień 1907 (redaktor — Hermann Falkenberg); luty 1908 — sierpień 1914 (redaktor — Kazimierz Jaroszyk)5. Dla dwu pierwszych okresów brakuje bliższych przekazów źródłowych o odbiorcach i nakładzie pisma. Natomiast dla lat 1908—1914 istnieją ra­ porty donosicielskie Hermanna Falkenberga do dyrektora Prezydium policji w Poznaniu — Zachera 6 i one przede wszystkim stanowią podstawę próby ustalenia liczby odbiorców i nakładu „Mazura”. Pierwszy redaktor „Mazura”, Stanisław Zieliński, obejmując placówkę szczycieńską otrzymał około 200 adresów ewentualnych odbiorców pisma 7. Byli to, jak można sądzić, dawni czytelnicy „Gazety Ludowej” s. Uwzględniając egzemplarze rozsyłane bezpłatnie, należy nakład „Mazura” w pierwszym okresie szacować na około 500 egzemplarzy. Roczna praca Zielińskiego na Mazurach nie przyniosła poważniejszych efektów. Pismo nie zdobyło większej liczby czytelników 9, zaś ucieczka Zie­ lińskiego, zagrożonego procesem prasowym, była poważnym zagrożeniem dla polskiej akcji; czytelnicy „Mazura” musieli stracić zaufanie do pisma, którego redaktor, mieniący się rzecznikiem ludu mazurskiego, nie potrafił się dla tego ludu poświęcić 10. Brak informacji o nakładzie „Mazura” w okresie, kiedy pozostawał on pod redakcją Falkenberga, nie pozwala nawet na szacunkowe określenie wy­ sokości nakładu i liczby abonentów. Wiadomo jednak, że krąg odbiorców, w porównaniu z pierwszym okresem, stale się zmniejszał, w listach do redakcji 5 Periodyzację tę usprawiedliwia dodatkowo fakt, iż Stanisław Zieliński i Kazimierz Jaroszyk w sposób odmienny realizowali obronę polskości Mazurów oraz propagandę naro- dowo-uświadamiającą. Natomiast w okresie Falkenberga „Mazur” wymknął się spod kontroli inicjatorów pisma, reprezentując oblicze przeciwne dążeniom polskim (na temat „zdrady” Falkenberga por. W. Chojnacki, op. cit., ss. 253—255). 6 Archiwum Państwowe Miasta Poznania i Województwa Poznańskiego, Zespół Polizei Präsidium Posen (dalej WAPP, PP), syg. 2794, vol. Acta betreffend die polnische Agitation in Masuren und Ztg. ,,Mazur”; Überwachung der grosspolnischen Agitation in Ostpreussen, syg. 2795. 7 M. W ańkowicz, Na tropach Smętka, W arszaw a 1958, s. 37. 8 W numerze 2 „Mazura” z 8 lipca 1906 roku pisano: „wszystkich czytelników dawniejszych gazet mazurskich, przede wszystkim «Nowin» [Śląskich] i «Gazety Ludowej» prosimy o poparcie naszych usiłowań”. Odwoływanie się do czytelników „Gazety Ludowej” nie pozo­ stało bez echa. Pisali oni do redakcji: „rad abonuję «Mazura» i nie mogę się doczekać list- karza [listonosza], i za Barkegom abonował «Ludową» i «Mazura» będę trzymał aż do końca życia — Karol Grzela” (Mazur, 1907, nr 2 z 6 I); „mnie po myśli nie było, jak «Ludowa» prze­ stała wychodzić dla liczby czytelników” (Mazur, 1906, nr 36 z 4X1). 9 Świadczą o tym wyniki wyborów styczniowych 1907 roku, kiedy to Gottlieb Labusz, kandydat Mazurskiej Partii Ludowej, której organem prasowym był „Mazur”, a jego redak­ tor sekretarzem i skarbnikiem — uzyskał zaledwie 247 głosów (W. Chojnacki, op. cit., s. 253; por. też T. Grygier, Rozwój ruchu polskiego na Mazurach w latach 1902—1914, Komunikaty M azursko-W arm ińskie, 1960, n r 3, ss. 321—350). 10 Na temat przyczyn i okoliczności ucieczki Stanisława Zielińskiego pisze W. Choj­ nacki, op. cit., s. 253; odmiennie nieco w szczegółach przedstawia tę sprawę T. Cieślak, D zieje czasopism , s. 26. Por. też artykuły prasowe z tego okresu: Pruski Przyjaciel Ludu, 1907, nr 17 z 28IV; Gazeta Olsztyńska, 1907, nr 67 z 8 VI i 74 z 25 VI; Mazur, 1907, nr 65 z 21 VIII. Nakład „Mazura" szczycienskiego 53 odmawiano nawet przyjmowania egzemplarzy gratisowych Kłopoty finan­ sowe i brak czytelników 12, a także zdecydowana akcja inicjatorów „Mazura” zmusiły Falkenberga do zaprzestania wydawania pisma 1S. Dla trzeciego okresu istnienia „Mazura” (1908—1914) w literaturze poda­ wane są następujące dane — wysokość nakładu: 1908 — 500 egzemplarzy, 1910 — 1000, 1911/1912 — 1500, 1913/1914 — 2000 egzem plarzy14. Liczbę abonentów szacuje się od 500 w 1908 roku do 2000 na przełomie lat 1913/1914 15. Niestety, liczby prenumeratorów „Mazura” nie pokrywają się z nakładem, po­ nieważ nakład pisma był zawsze wyższy od liczby abonentów, inspirator pisma, Antoni Osuchowski, zobowiązał w umowie Bernarda Milskiego, od 1908 roku wy­ dawcę „Mazura”, do bezpłatnego rozsyłania pod wskazane adresy określonej liczby egzemplarzy pisma 16. Kazimierz Jaroszyk w końcu września 1908 roku pisał: „Dotychczas przybyło abonentów około 50. Zdaje się, że teraz osiągnie­ my tę liczbę, którą miał Zieliński” 17. Liczba abonentów, choć systematycznie, wzrastała bardzo powoli. Można zatem dla roku 1908 przyjąć zarówno liczbę prenumeratorów, jak i wysokość nakładu na poziomie podobnym do okresu, kiedy redaktorem był Stanisław Zieliński. Niewiele zmieniło się z początkiem 1909 roku. Jaroszyk pisał: „Sprawa idzie bardzo licho. Zamiast polepszenia — pogorszenie nastąpiło od 1 stycznia. Nikła liczba abonentów wpływa zniechęcająco” ls. Dopiero w trzecim roku pracy Kazimierza Jaroszyka na Mazurach nastąpiło znaczne zwiększenie liczby abonentów i nakładu pisma. Poczta rejestrowała w 1910 roku 405 prenumera­ torów „Mazura” 19. Utworzenie w Szczytnie związanego z „Mazurem” Banku Mazurskiego znacznie podniosło liczbę czytelników20. Dlatego też możemy przyjąć dla roku 1910 liczbę prenumeratorów ma ponad 400, zaś wysokość na­ kładu na 700 egzemplarzy. 11 Johann Gwiazda z Leleszek pisał do Falkenberga: „Ja proszę żeby mi więcej żaden «Mazur» nie był przysyłany, gdyż ja żadnego nie stalował, tak ja też go nie żądam ” (K. Nitsch, Dialekty polskie Prus Wschodnich, w: Materyaly i Prace Komisyj językowej Aka­ dem ii Umiejętności w Krakowie, t. 3, K raków 1907, s. 470). 12 Gazeta Olsztyńska, 1907, nr 151 z 21 XII; Pruski Przyjaciel Ludu, 1908, nr 1 z 5 I. 13 W. Chojnacki, op. cit., s. 255. 14 Ibidem, s. 258. Niestety w. Chojnacki nie podaje źródła powyższych danych. Liczby te powtórzył W. Chojnacki w Sylwetkach mazurskich zamieszczonych w tomie trzecim S zk i­ ców z dziejów Pomorza, W arszaw a 1961, s. 120. 15 A. Galos, Stosunki polityczne na ziemiach polskich pod panowaniem pruskim w latach 1908—1914, w: Historia Polski, t. III, cz. 2, Warszawa 1972, s. 712. 16 W. Chojnacki, Polska akcja, s. 255. 17 List K. Jaroszyka do E. Buchholza z 30 1X 1908 r. (J. Obłąk, Korespondencja K azim ie­ rza Jaroszyka z Eugeniuszem Buchholzem, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1962, nr 3, s. 647). 18 List K. Jaroszyka do E. Buchholza z 10 1 1909 (ibidem, s. 649). H. Syska (Scalone po­ granicza, Warszawa 1975, ss. 96—97) cytując rozmowę księdza Stanisława Zyberta (?) — współ­ pracownika ,,Mazura” płockiego