Paganizmin Dehası M arc A ugé DOST ••• • • i « « C u l t u r a Bu dizi Mehmet Emin Özcanm yönetiminde Dost Kitabevi Yayınlan için hazırlanmaktadır. Erkan Ataçay Rize 1976 doğumlu. Lisans eğitimini Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Fransız Dili ve Edebiyatı Bölüroü’nde tamamladı. Halen bir devlet kurumunda uzman olarak çalışmaktadır. Auguste Comte un, Pozitif Felsefe Kurstan (Sosyal Yayınlar, İstanbul 2001), Michel de Certeau'nun Gündelik Halatın Keş/ı Paganizmin Dehası isimli eserlerinin çevirisini yapmıştır. Marc Augé (1935) Fransız antropolog Marc Augé özellikle “öteki”nin toplum içindeki yerine ilişkin çalışmalarıyla ünlüdür. Togo ve Fildişi bölgelerinde uzun süreli alan çalışmaları yapmıştır. École des Hautes Études en Sciences Sociales’de (Sosyal Bilimler Yüksek Okulu) tez yöneticisidir. Kentin ve gündelik hayatın kültür tarihine ilişkin çok sayıda araştırması bulunmak­ tadır. Kitapları arasında şunlar sayılabilir: Théorie des pouvoirs et idéologie (Güçler ve ideoloji kuramı, 1975); Pouvoirs de vie, pouvoirs de mort (Yaşam güçleri, ölüm güçleri, 1977); Symbole, fonction, histoire (Simge, işlev, tarih, 1979); Un ethnologue dans le métro (Metroda bir etnolog, 1986); Non-Uewc, Introduction à une anthropologie de la surmodemité, 1992 (Türkçesi: Yer Olmayanlar: Üstmodemliğin Antropohjisine Girij, Kesit Yayınları); U sens des autres (Ötekilerin anlami,1994); Les formes de l’oubli, 2001 (Türkçesi: Unutma Biçimleri, Om Yayınevi) ; Le métro revisité (Yeniden metro, 2008); La communauté illusoire (Yanıltıcı topluluk, 2010). D PAGANİZMİN DEHASI Marc Augé Auge, Marc Paganizmin Dehası ISBN 978-975-298*424-0 / Türkçesi; Erkan Atoçoy / Dost Kitobevi Yayınlan Temmuz 2010, Ankara, 287 sayfa DİD Antropoloji-Kültür Tarihi-Felsefe-Dinler Tarihi-Kaynokça tatabevi İçindekiler ISBN 978-975-298'424'0 Génie du paganisme M ARC AUGÉ © Éditions Gallimard, 1982 Bu kitabın Türkçe haklan Dost Kitabevi Yayınlan’na aittir Birinci Baskı, Temmuz 2010, Ankara Fransızcadan çeviren, Erkan Ataçay Chsöz Yayma hazırlayan, Mehmet Emin Ozcan Teknik hazırhky Mehmet Dirican - Dost ITB I Baskı ve cilt, Pelin Ofset Ltd. Şti.; İvedik Organize Sanayi Bölgesi, Matbaacılar Sitesi Din 588. Sokak No; 28-30, Yenimahalle / Ankara Tel: (0312) 395 25 80-81 • Fax: (0312) 395 25 84 1 Dinin Sınırları Dost Kitabevi Yaymları 17 Mqrwii)'et C ad. N o; 37/4 Yenişehir 06420, A nkara 2 Bireyin Yapısı: Pagan İnsan, Hıristiyan İnsan Tel: (0312) 435 93 70 • Fax: (0312) 435 79 02 42 ivwiv.dostyayinevi.com * bilgi(cPdostyayinevi.com 3 Sessizlikten Yanılsamaya: Nietzsche, Bataille, Freud 74 II Pagan Figürler 4 Tanrılar ya da Doğanın Keyfiliği 93 5 Kahramanlar ya da Anlamın Keyfiliği 125 6 İnsan ve İkizi: Toplumsalın Gerekliliği fS3 III Önsöz işaretlerin Anlamı 7 Bedenin İşaretleri, Toplumsalın Anlamı: 181 Düşsel Büyücü, Simgesel Büyücülük 8 Anlamın Ötesinde; Gücün işaretleri 222 9 Kehanet İşareti ya da Ötekilerin Tarihi 240 Birey ve Yanılsamanın Basamakları 261 Kaynakça 278 “Hıristiyanlık daha güzel göründüğünde daha mı az doğru olacaktır?” diye kendi kendine sorar Chateaubriand, Génie du Christianisme’in (Hıristiyan­ lığın dehası, 1802) ilk sayfalarında. Biz de aynı soruyu, paganizmle ilgili olarak tersinden sorma niyetindeyiz; Paganizm, daha doğru göründüğünde daha az mı güzel olacaktır? Batının ötekilere bakışı, yalnızca estetik olmaya başladığı için küçüm­ seyici olmaktan çıkmıştır. Ötekilere ait nesneler (ilk başta da dinle ilgili olanlar), müzelerimizi donattıktan sonra, galerileri sarmış ve sanat piya­ sasını etkilemiştir. İlk Fransız etnolojisi, birkaç cesur düşünürün dünya ve insanlık ile ilgili anlayışlarmın adeta temeli haline getirdikleri sona ermiş sistemlerin güzelliğine duyarlı olmuştur. Chateaubriand’da, ona Hıristi­ yanlığın güzelliklerini göstererek, Hıristiyanlık bilincini uyandırmaya iten hareketle netice itibariyle benzerlikler taşıyan bu hareketin ancak taslağı yapılabiliyordu: doğa ve yaşamla kaybedilmiş bir ilişkinin geçmişte pagan bilincinde saf ve el değmemiş bir biçimde bulunduğu kesinlikle kavranı­ yordu; bir yaşama sanatı, bir görme sanatı (ama batdı tüketicinin kaygıdan uzak aklını kurcalayan temel nokta bu değil midir?) ; bizi öncelikle estetik açıdan etkileyen ötekiler örneğinin gösterdiği ve hâlâ göstermekte olduğu 10 PAGANİZMİN DEHASI ÖNSÖZ 11 §ey İşte budur. “Black is beautiful” , “Small is beautiful’’Csiyah, güzeldir”, tinlerimizi diğerlerine açıklamaktan (bu durumda, bir tür tersine etnoloji “küçük güzeldir”): bunların her biri, alternatif ilerlemenin/mutluluğun ile diğerlerine mitlerimizin okumayı teklif edeceğiz) daha çok öteki söz egzotik ifadesini, güzellik konusuna odaklayan son zamanların klişe dağarcığının anlamını başka yöne çevirmek, başka bir deyişle diğer top­ laflarıdır. Bunun, değerlerin ve kültürlerin göreceliliğini hatırlatmak lamların kelimelerini ve anlamlarını onlardan koparmak olacaktır. Bir dışında hiçbir doğru tarafı yoktur. Kısaca ya da gerekirse kışkırtıcı olacak pagan panteonu üyesi, ona, bizim dediğimiz gibi, Tanrı dedirtmek için biçimde özetlersek, ilk önce nesnelerde ya da dans figürlerinde görülen, nasd düşüncesinden caydırılır? Hiçbir şeyi yerinden oynatmadan her şey elektronik olanaklarla çoğaltılmış, hızlandırılmış ve biçimi değiştirilmiş, nasıl değiştirilir? Ötekilerin ruhuna, öteki ruhlara uygulanan yatıştırıcı eskiden bilinmeyen ritimlerde dinlenilen ötekilerin hakikati, hakikat ile tıpların ikiyüzlü ve ebedi sorusu. İdareciler ve görevliler, kendi paylarına, kendi ilişkimizin bizde uyandırdığı şüphenin gölgesidir. zorunlu olarak tercümeye ve yorumlara başvurmanın, yalnızca dolaylı Bu olgu bu kadar yeni midir? Chateaubriand, zaten, Pascal’in dediği işaretlerini fark ettikleri yanlış anlamaları ne kadar artırdığını her zaman gibi “kalbe duyarlı” Tanrı’nın varlığını, Paris salonlarında olduğundan anlamamışlardır. daha çok Amerika çöllerinde kabullenir; ve bu çöller, açıkçası, orada Bu yanlış anlama, bir anlamda, sorunları gerektiği gibi çözümler. Hiç bir vahşiden daha fazlasıyla karşılaştığına göre o kadar da çöl değildir. kimsenin kabul etmeyi arzulamadığı farklılıkları maskeler; ırkçı bildi­ LEssai sur les révolutions (1797) (Devrimler üzerine deneme). Génie du rilerde ya da evrimcilikle renklendirilmiş bir halka rağmen halkçılığın Chriatianisme’de de bahsedilen. Amerikan gecesinin melankolik ihtişamı (paternalisme) yatıştırıcı sözlerinde (bu sözlerde işitilen yalnızca, indir­ altında Chateaubriand’a uyumun ve dinginliğin bir modeli olarak görünen genemez farklılık, geçici farklılık, farklılıklara saygı duyma ya da uyum Kızılderili (“iki kadın, süt emen çocukları ve iki savaşçıdan oluşan”) bir sağlamadır) kolaylıkla dile getirilemedikleri için değil belki de sadece ailenin anılmasıyla sona erer; savaşçılardan daha genç olanın açıkça pa­ farklılık olmadıkları, beyazların dilinde saplantı ya da düş (çok eşlilik, gan olan çehresinde. Chateaubriand, ilk önce, Hıristiyanlığın, araçlarını yamyamlık, büyücülük, cinlenme) görünümünü de aldıkları için hiç değilse bile amacını simgelediği ve bununla birlikte, ona göre, haklılığını kimse bu farklılıkları kabul etmeyi gerçekten istemez; farklılıkların cinsel gösterdiği bir fethin reddini okur: “Yalnız genç adam sürekli bir sessizliğe ve kansal yanının altını çizen bu sözcükler söylenir söylenmez, zamanına gömülmüştü; gözleri sürekli üzerimdeydi. Saçlarındaki siyah, kırmızı, ve okuyana göre, fıkranın, folklorun, sansasyon basınının ya da psika­ mavi renklere, kesik kulaklarına ve burnuna asılı ve onu çirkinleştiren nalizin söz dağarcığında yerlerini alırlar. Yalnızca etnoloji, bu sözcüklere inciye rağmen, yüzünde cisimleşen soyluluk ve duyarlılık fark ediliyordu. (tercüme hataları nedeniyle genelde bozuk olan) sosyolojik ve politik bir Beni sevmediği için ne kadar da minnettardım! Avrupalıların, vatanına anlam yükler. Ama etnoloji, bunu yaparken, farklılığın düşünsel statüsünü yaptığı tüm kötülüklerin hikâyesini yüzünden okuyabiliyordum” (s. 444). oluşturmakta, daha doğrusu, Chateaubriand üslubunun ifade ettiği şu çift Ertesi gün, bir sürü sessiz karşılıklı ilişkiden sonra (Chateaubriand, beden yönlü ve çelişik duyguyu açıklamakta başarılı olamamıştır; Paganizm ile dilinin tüm yerli uluslarda şaşılacak derecede yaygın olduğunun altını karşılaşmada duygu hem aşina bir gariplik hem de garip bir aşinalıktır'. çizer) herkes, yine de birbirinden memnun bir biçimde, “tüm kalpler Her şeyden önce estetik duygu; yanlış anlaşılan şey kolay algılanır. karşı karşıya”, ayrılır. Bireysel bir izleyici için, yaktık nesneler olarak maske ve heykelden, daha Sanat, jest, güzellik; ötekilerin sessiz sözü. Hıristiyanlığın paganizmle, çok, bir dilin, donmuş, hareketsiz ve sessiz bir jestin hiçbir anlamı yoktur Batı’nın ötekilerin tümüyle ilişkileri öncelikle sessizlik ve yanlış anlama (bu anlamın bir kısmı, bu nesnelerin işlevleri, mümkün olduğu zaman, deneyiminden geçer; yankdanmayan sözler, sözsüz jestler, saçma dav­ incelenirse, ya da bu nesnelerin dönüşümleri, yine aynı koşulda, özellikle. ranışlar, sürprizler, hayal kırıklıklan, kinler, acılar. Sözün emperyalizmi sessizliğe son verecektir; misyonerler, Kutsal Kitap’ı, din kitabını tercüme 1) Chateaubriand, paganların, ilk Hıristiyanları, “ateizm, ensest ve rivayet edildiği­ etmeyi, ne pahasına olursa olsun tercüme etmeyi isteyecek kapasitede ne göre “yeni doğan bir çocuğun etinin yenildiği bazı yemek merasimlerinden” dolayı kı­ nadıklarının altını çizer (s. 466). Bu envanterde, yanlış anlamanın (niceliğin kategorisi olacaklardır. A m a bu kez, tercüme ve çarpıtma aynı şey olacaktır; çünkü ve tanrı düşüncesi birbirine uygun mudur değil midir)