Grudzień 2016 PÓŁROCZNIK Nr 49 Sowiniec Półrocznik Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego The Sowiniec A Semiannual Journal of the Center for Research and Documentation of the Polish Struggles for Independence Adres / Address: https://www.sowiniec.com.pl The Internet service of the periodical: www.akademicka.pl/sowiniec Wersja elektroniczna czasopisma jest wersją pierwotną The primary version of the journal is the electronic format Rada Naukowa / The Scholarly Board: prof. dr hab. Andrzej Nowak (Uniwersytet Jagielloński) prof. dr hab. Grzegorz Ostasz (Uniwersytet Rzeszowski) Redaktor naczelny / The Editor-in-Chief: prof. dr hab. Tomasz Gąsowski (Uniwersytet Jagielloński), e-mail: [email protected] Recenzenci / The External Reviewers of this volume: prof. dr hab. Mariusz Wołos (Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie) dr hab. Julian Kwiek (Akademia Górniczo Hutnicza im. S. Staszica w Krakowie) Zespół redakcyjny / The Editorial Team: Adam Roliński (Uniwersytet Jagielloński), (sekretarz redakcji – [email protected]) dr Jerzy Bukowski, Andrzej Fischer, Grzegorz Gill, Ludomir Olkuśnik Redaktor językowy / Proofreading: Joanna Nazimek Publikacja dofinansowana przez: Wojewódzki Komitet Ochrony Pamięci, Walk i Męczeństwa w Krakowie Na okładce wykorzystano fotografię przedstawiającą zwieńczenie pomnika na grobie ppor. Jana Kazimierza Tetmajera, oficera 8 Pułku Ułanów, znajdującym się na cmentarzu bronowickim w Krakowie. ISSN 1425-1965 SPIS TREŚCI Tomasz Gąsowski, Słowo od redaktora .......................................................................... 5 Rozprawy Jolanta Mikołajczyk, Dziedzictwo zmagań o wschodnie granice Rzeczypospolitej ........ 7 Krzysztof Pięciak, Symbolika i tradycje 20 Pułku Piechoty Ziemi Krakowskiej ............ 81 Anna Radecka, Śladami żołnierzy obwodu jędrzejowskiego Armii Krajowej 1939-1956 .............................................................................................................. 101 Noty o autorach ................................................................................................................ 161 TABLE OF CONTENTS Tomasz Gąsowski, A Word from the Editor .................................................................... 5 Dissertations Jolanta Mikołajczyk, The Legacy of the Struggle for the Eastern Border of the Second Polish Republic .......................................................................................... 7 Krzysztof Pięciak, Symbols and Traditions of the 20th Kraków Infantry Regiment ........ 81 Anna Radecka, Following the Footsteps of the Soldiers of the Jędrzejów District of the Home Army in the Years 1939-1956 ............................................................ 101 About the Authors ............................................................................................................ 161 SŁOWO OD REDAKTORA Tomasz Gąsowski Oddawany w ręce Czytelnika kolejny, 49, numer „Sowińca” nie jest zbyt obfity pod względem liczby zawartych w nim tekstów, ale za to bogaty w za- warte w nich treści. Z pozoru różnorodne wątki spaja w pewien sposób obecna w nich kwestia pamięci. Otwierająca go rozprawa autorstwa Jolanty Mikołajczyk łączy w sobie po- dejście antropologa historycznego oraz dokumentalisty. Jego autorka podejmuje bowiem ważny i często pojawiający się dziś w różnych kontekstach naukowych problem pamięci zbiorowej, mechanizmów towarzyszących jej narodzinom, przechowywaniu i trwaniu poprzez przekazywanie następnym pokoleniom. Jed- nym z wydarzeń przeżywanych zbiorowo, które zazwyczaj zapadają w pamięć zarówno poszczególnych ludzi – osób bądź rodzin, jak i większych zbiorowo- ści – grup społecznych, zawodowych, społeczności lokalnych bądź wreszcie ca- łego narodu, jest wojna, a zwłaszcza pewne jej aspekty przeżywane w sposób szczególnie emocjonalny. Sposobem ich upamiętniania są cmentarze, w tym przypadku cmentarze wojenne. I właśnie druga, dokumentacyjna, część tekstu ma charakter repertorium zawierającego personalia osób poległych w walkach o granicę wschodnią II Rzeczpospolitej w latach 1918-1920. Pracowicie zgro- madzone dzięki inwentaryzacji grobów, przede wszystkim acz nie wyłącznie, na małopolskich cmentarzach wojennych, zostały skonfrontowane z dokumentacją archiwalną, a całość wzbogaciła wartościowa ikonografia. Drugi z zamieszczonych w bieżącym numerze tekstów jest dziełem młodego historyka Krzysztofa Pięciaka. Swoje zainteresowania badawcze skoncentrował on wokół losów jednego z pułków przedwojennego Wojska Polskiego. W swym opracowaniu odtworzył zatem jego rodowód sięgający formacji strzeleckiej c.k. armii austriackiej, dalej nakreślił organizację w 1918 r. i szlak bojowy w woj- nach o granice II Rzeczpospolitej, funkcjonowanie w krakowskim garnizonie w czasach pokojowych aż po ostatni akt w postaci chlubnego udziału w ramach 6 Tomasz Gąsowski SOWINIEC nr 49 6 Dywizji Piechoty w kampanii wrześniowej, która położyła kres jego istnieniu jako zwartej formacji. Dla części żołnierzy była ona początkiem dalszych zma- gań w walce o niepodległość. Zatem znowu mamy w tym miejscu do czynienia z wojną, a nawet dwiema wojnami równocześnie, i upamiętnieniem ludzi, którzy w niej uczestniczyli. A jednostką tą jest, a raczej był, 20 Pułk Piechoty Ziemi Krakowskiej. Każda z jednostek wojskowych sił zbrojnych II Rzeczpospolitej niezwykle dbała o dokumentowanie swej historii i kultywowanie tradycji, której najcenniejszym symbolem był sztandar pułkowy. Nie inaczej było też, jak doku- mentuje to autor, i w omówionym przypadku. Do pamięci i tradycji, tym razem rodzinnej, ale wspartej równocześnie so- lidną bazą źródłową oraz literaturą przedmiotu, sięgnęła autorka trzeciego, ob- szernego, opracowania. Anna Radecka nakreśliła w nim losy grupy ludzi, dla których punkt oparcia w konspiracyjnej działalności stanowiła tytułowa „Ka- rolówka”, leśniczówka w pow. jędrzejowskim. Autorka ukazała jej dzieje na tle okupacyjnej i pookupacyjnej historii tego regionu, poczynając od rodzącej się już jesienią 1939 r. konspiracji i kolejnych jej postaci, operujących tam oddzia- łów partyzanckich, z których część nie złożyła broni w 1945 r. i doświadczo- nych przez nich po wojnie represji. Jest to zatem swoista, a bardzo wartościo- wa i pożyteczna forma mikrohistorii, określana niekiedy nieco protekcjonalnie mianem przyczynkarstwa. Tymczasem jej uprawianie umożliwia wypełnienie ogólnych ram procesów dziejowych konkretną treścią. Tę tworzą ludzie, wyda- rzenia i przestrzeń, a także generowane wówczas emocje. Zaś pamięć i tradycja rodzinna skojarzona z właściwie dobraną dokumentacją źródłową i profesjonal- nym warsztatem historyka jest gwarancją wartościowego studium przypadku. Przypadku, bo przecież takich miejsc i takich ludzi było w okupowanej Polsce bez liku. Czas zatem przystąpić do pożytecznej i równocześnie interesującej – jak sądzę – lektury. ROzprawy SOWINIEC 2016, nr 49, s. 7-80 https://doi.org/10.12797/Sowiniec.27.2016.49.01 DZIEDZICTWO ZMAGAŃ O WSCHODNIE GRANICE RZECZYPOSPOLITEJ 1918-1920 O poległych i ich grobach na terenie Małopolski Jolanta Mikołajczyk Wasz to bagnet, Wasza szabla, Wasza pierś i krew odparły wszędzie zwycięsko nieprzyjaciół, utrwaliły granice i pozwoliły wszystkim obywatelom Polski spokojnie pracować wewnątrz kraju. Cześć Wam, Koledzy, za to i chwała! Póki imię Polski nie zniknie w świecie, póki jedno serce polskie bić na nim będzie póty nie zagaśnie serdeczna, wdzięczna pamięć o pierwszych żołnierzach swobodnej, niezależnej Polski. J. Piłsudski1 Zapoczątkowany w 1918 r. proces odradzania się Rzeczypospolitej prze- biegał w trudnych warunkach. W kwestiach gospodarczych na pierwszy plan wysuwała się tak konieczność odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych, regula- cja zobowiązań finansowych wskazanych przez traktaty pokojowe, jak i nagląca potrzeba likwidacji deficytu budżetowego. Niełatwo było sprostać tym zadaniom w sytuacji politycznej wymagającej jednocześnie zaangażowania w ujednolica- nie porozbiorowego systemu administracji i norm prawnych. Obraz skali proble- mów państwa nie byłby jednak pełen, gdyby pominąć jeden, oczywisty fakt – był to również czas walki o przyszłe granice II Rzeczypospolitej. Zmagania o kształt wschodnich kresów wymagały wielkiego wysiłku mi- litarnego i determinacji w obliczu zmian politycznych, jakie towarzyszyły do- konującym się w Rosji przemianom ustrojowym oraz wobec niepodległościo- wych dążeń Ukrainy. Pamięci pokoleń o toczonych wtedy walkach, choć niestety częściowo przyćmionej i fragmentarycznej, udało się przetrwać do dziś. Podob- 1 Józef Piłsudski do swoich żołnierzy, Warszawa 1920, s. 50. 8 Jolanta Mikołajczyk SOWINIEC nr 49 nie jak śladom pozostałych po biorących w nich udział żołnierzach – tak pole- głych, jak i okrytych „chwalebnymi bliznami” weteranach. Zbliżająca się setna rocznica tamtych wydarzeń powinna skłonić do refleksji badaczy, pasjonatów i obywateli lokalnych wspólnot. Po niemal stu latach – obejmujących też okres PRL-u z ideologicznych względów tuszujący pamięć o uwarunkowaniach, efek- tach i uczestnikach tamtego zbrojnego zaangażowania – wiele śladów i symboli zniknęło bezpowrotnie. Wiele znalazło się na ziemiach dziś już położonych poza terytorium Polski. Mimo to, a może właśnie dlatego, warto podjąć trud ponow- nego odkrycia, zachowania i przekazania kolejnemu pokoleniu choćby niewiel- kiej części świadectwa o osobach i wydarzeniach lat 1918-1921. Intencjami zainicjowanego przedsięwzięcia są identyfikacja i wskazanie miejsc, w których na terenie województwa małopolskiego znajdują się pochów- ki poległych oraz weteranów wojny polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej,