Kijken is grijpen : zelfbedieningswinkels, technische dynamiek en boodschappen doen in Nederland na 1945 Citation for published version (APA): Sluijter, B. (2007). Kijken is grijpen : zelfbedieningswinkels, technische dynamiek en boodschappen doen in Nederland na 1945. Technische Universiteit Eindhoven. https://doi.org/10.6100/IR629964 DOI: 10.6100/IR629964 Document status and date: Gepubliceerd: 01/01/2007 Document Version: Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record Please check the document version of this publication: • A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be important differences between the submitted version and the official published version of record. People interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the DOI to the publisher's website. • The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review. • The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page numbers. Link to publication General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal. If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement: www.tue.nl/taverne Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us at: [email protected] providing details and we will investigate your claim. Download date: 03. Oct. 2021 Kijken is grijpen Zelfbedieningswinkels, technische dynamiek en boodschappen doen in Nederland na 1945 Babette Sluijter Sluijter, Babette Kijken is grijpen : zelfbedieningswinkels, technische dynamiek en boodschappen doen in Nederland na 1945 / door Babette Sluijter. – Eindhoven : Technische Universiteit Eindhoven, 2007. – Proefschrift. – ISBN 978-90-386-1115-0 NUR 694 Trefwoorden: Techniekgeschiedenis / Zelfbediening / Supermarkt / Sociaal-economische geschiedenis / Nederland Drukwerk: PrintPartners Ipskamp, Enschede Kijken is grijpen Zelfbedieningswinkels, technische dynamiek en boodschappen doen in Nederland na 1945 PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Technische Universiteit Eindhoven, op gezag van de Rector Magnificus, prof.dr.ir. C.J. van Duijn, voor een commissie aangewezen door het College voor Promoties in het openbaar te verdedigen op donderdag 18 oktober 2007 om 16.00 uur door Babette Sluijter geboren te Eindhoven Dit proefschrift is goedgekeurd door de promotoren: prof.dr.ir. H.W. Lintsen en prof.dr. N.A. Wilterdink Copromotor: dr. A.H. van Otterloo For Marzl: you will always be in my heart, in my mind, and in your coffin. Naar: Lemony Snicket “It is a mistake to think you can solve any major problem just with potatoes.” Douglas Adams (1952-2001) “The one thing that can solve most of our problems is dancing.” James Brown (1933-2006) “Let’s face the music and dance.” Irving Berlin (1888-1989) Inhoud 1 Bedien u zelf p. 11 1.1 Zelfbediening: kijken is grijpen p. 12 1.2 Zelfbediening in ontwikkeling tussen 1945 en 1975 p. 15 1.3 Zelfbediening in perspectief: systeem, keten en knooppunt p. 20 1.4 Bronnen en literatuur p. 25 1.5 De opzet van dit boek p. 27 2 De eerste zelfbedieningswinkels in Nederland, 1945-1955 p. 29 2.1 Een geschiedenis van de levensmiddelendetailhandel tot 1945 p. 29 2.2 De omgebouwde bedieningswinkel (1945-1955) p. 36 2.3 Verklaring van de opkomst, de groei en het succes van de omgebouwde bedieningswinkel p. 61 3 Zelfbedieningswinkels en supermarkten in de periode 1955-1975 p. 65 3.1 De gerationaliseerde zelfbedieningswinkel (1955-1975) p. 65 3.2 De uitgebreide zelfbedieningswinkel (1955-1965) p. 81 3.3 De gerationaliseerde supermarkt (vanaf 1965) p. 88 3.4 Verklaring van de ontwikkeling in zelfbedieningswinkels in de periode 1955-1975 p. 100 4 Zelfbedieningswinkels, het levensmiddelenassortiment en wetgeving, 1945-1975 p. 105 4.1 Assortiment in verandering: het levensmiddelenaanbod, technieken en een stijgende welvaart p. 106 4.2 Zelfbedieningswinkeliers en assortimentsvoering p. 116 4.3 Zelfbediening en de verpakking van levensmiddelen p. 123 4.4 De overheid: wetgeving en consumentenvoorlichting in relatie tot het levensmiddelenassortiment p. 133 4.5 Afsluitende opmerkingen p. 139 5 Zelfbedieningswinkels en het voltooien van de koelketen, 1945-1975 p. 141 5.1 De Nederlandse diepvriesindustrie en het opbouwen van een koelketen tot ± 1950 p. 145 5.2 Koeling in winkels, zelfbediening en uitbreiding van de koelketen p. 150 5.3 Het voltooien van de koelketen p. 155 5.4 Afsluitende opmerkingen p. 163 6 Zelfbediening in West-Europa p. 165 6.1 Zelfbediening in ontwikkeling in West-Europa p. 165 6.2 Zelfbediening en de levensmiddelendetailhandel in Zweden p. 169 6.3 Zelfbediening en de levensmiddelendetailhandel in West-Duitsland p. 173 6.4 Zelfbediening en de levensmiddelendetailhandel in Groot-Brittannië p. 177 6.5 Afsluitende opmerkingen p. 179 7 Zelfbedieningswinkels en supermarkten na 1975 p. 181 7.1 Ontwikkelingen in de levensmiddelendetailhandel na 1975 p. 181 7.2 Ontwikkeling van de supermarkt na 1975 p. 191 7.3 Afsluitende opmerkingen p. 203 8 Slotbeschouwing p. 207 8.1 Zelfbediening in perspectief p. 207 8.2 Actoren en factoren: winkeliers, klanten en hun maatschappelijke omgeving p. 210 8.3 Zelfbediening en de voedingsmiddelenketen p. 215 8.4 Zelfbediening als innovatieknooppunt p. 218 8.5 Afsluitende opmerkingen p. 219 Geraadpleegde bronnen p. 223 Literatuur p. 224 English summary p. 231 Curriculum Vitae p. 233 << 1 >> Bedien u zelf In oktober 2000 hield het Voedingscentrum een symposium in Den Haag met de titel ‘Koken zonder keuken’. Hieraan werden bijdragen geleverd door onder andere voedings- deskundigen, fabrikanten uit de voedingsindustrie, TNO Voeding en marktonderzoekbureau Trendbox. Volgens G. Eilander, directeur van bureau Trendbox, is de gemiddelde tijd die Nederlandse huishoudens besteden aan het bereiden van de warme maaltijd de laatste decennia flink afgenomen: van 42 minuten per huishouden per dag in 1979 naar 23 in 1999. Daartegenover steeg het aandeel van de consumptie van afhaal- en kant-en-klaar maaltijden – inclusief buitenshuis genuttigde maaltijden – in de totale consumptie van warme maaltijden in Nederland van 10% in 1984 naar ruim 33% in 2000. Deze cijfers laten een trend zien naar ‘sneller’ en ‘gemakkelijker’ eten. Volgens de cijfers bereiden Nederlandse huishoudens zo’n tweederde van al hun warme maaltijden zelf. Dat betekent dat in Nederlandse huishoudens gemiddeld vier tot vijf dagen per week zelf gekookt wordt. Hoewel de ontwikkeling van onze eetcultuur zich dus over het algemeen kenmerkt door een afname in de tijdsbesteding aan koken en een toename van het belang van de gemaksfactor daarin, wordt er in Nederlandse huishoudens nog steeds regelmatig zelf gekookt. In tegenstelling tot afhaalmaaltijden en het eten buitenshuis moeten er voor zowel kant-en- klaar maaltijden als zelf te bereiden maaltijden boodschappen gedaan worden. Waar halen we die vandaan? Gewoon, uit de supermarkt. Naast verschillende andere aanbieders zoals marktkooplieden, bakkers, slagers, groenteboeren, speciaalzaken en benzinestations bedienen supermarkten ruim 70% van de levensmiddelenmarkt. In de periode dat de hierboven genoemde verschuivingen in onze voedingsmiddelenconsumptie en eetcultuur plaatsvonden is de populariteit van supermarkten alleen maar gestegen. Dat supermarktwinkeliers bijna voortdurend proberen ‘bij de tijd te blijven’, onder andere door in te spelen op ontwikkelingen zoals de gemakstrend, heeft hier aan bijgedragen. Een voorbeeld van vernieuwing die in de gemakstrend past is de exploitatie van zogenaamde ‘internet-supermarkten’. Verschillende ‘web’- of ‘online-supers’ willen klanten de gang van en naar de supermarkt besparen: je bestelt je boodschappen thuis of elders achter de computer, die dezelfde dag nog worden bezorgd. Maar vooralsnog komen de online-supers in Nederland niet echt van de grond. Eind 2002 ging MaxFoodmarket, na Albert Heijn de grootste internetaanbieder van levensmiddelen, failliet. Het lijkt erop dat klanten de voorkeur blijven geven aan de oude, vertrouwde supermarkt. Hoewel, oud? Supermarkten zoals wij die nu kennen zijn hoogstens ruim vijftig jaar oud. Ze onderscheiden zich van ‘ouderwetse’ levensmiddelenwinkels, waarin klanten bediend werden, door het toepassen van zelfbediening en een veel ruimer aanbod. Supermarkten zijn nu heel vanzelfsprekend, terwijl zij vóór de Tweede Wereldoorlog in Nederland niet bestonden. Dit roept direct de vraag op hoe en waardoor supermarkten zijn ontstaan en zich hebben verbreid. Noodzakelijk daarvoor was in elk geval de introductie van zelf- bediening in de levensmiddelenbranche. Dit voert naar de vraag wat de oorsprong van 11 zelfbediening geweest is, en hoe zelfbediening zich verder ontwikkeld heeft tot de supermarkten van vandaag. Deze vragen vormen de centrale probleemstelling van dit