MIĘDZY OCHRONĄ PRZYRODY A GOSPODARKĄ - BLIŻEJ OCHRONY KONFLIKTY CZŁOWIEK – PRZYRODA NA OBSZARACH PRAWNIE CHRONIONYCH W POLSCE 2 POLSKIE TOWARZYSTWO GEOGRAFICZNE Oddział Katowicki OJCOWSKI PARK NARODOWY MIĘDZY OCHRONĄ PRZYRODY A GOSPODARKĄ - BLIŻEJ OCHRONY KONFLIKTY CZŁOWIEK – PRZYRODA NA OBSZARACH PRAWNIE CHRONIONYCH W POLSCE Between nature protection and economy - closer to protection Man – nature conflicts in the areas protected by law in Poland Redakcja: Adam Hibszer, Józef Partyka Sosnowiec – Ojców 2005 3 Recenzenci: Andrzej Czylok, Adam Łajczak, Krystyna Pawłowska, Joanna Plit, Maria Z. Pulinowa Przygotowanie do druku: Adam Hibszer, Sławomir Pytel Komputerowe przygotowanie okładki: Mariusz Szelerewicz Na pierwszej stronie okładki: zabudowa południowej części Doliny Prądnika na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego; na czwartej stronie okładki: u góry – wi- dok na Dolinę Prądnika w Grodzisku (budynek gospodarczy i nowa mała architek- tura) u dołu – nadmierny ruch samochodowy w Ojcowie w dni wolne od pracy (fot. Józef Partyka) Wydawca: Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddział Katowicki Ojcowski Park Narodowy Copyright by: Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddział Katowicki, Ojcowski Park Narodowy, 2005 ISBN: 83-922610-1-1 Druk: Pracownia Komputerowa Jacka Skalmierskiego w Gliwicach 4 Spis treści Słowo wstępne......................................................................................................................7 Jerzy Solon Czy obowiązująca ustawa o ochronie przyrody jest dobrym narzędziem do rozwiązywania konfliktów „człowiek – przyroda” w polskich parkach narodowych?.........................................................................................................................9 Mariusz Kistowski Próba typologii sytuacji konfliktowych w relacjach „zagospodarowanie przestrzenne – środowisko przyrodnicze” na obszarze parków krajobrazowych nad Zatoką Gdańską......18 Józef Partyka, Jarosław Żółciak Konflikty człowiek – przyroda na przykładzie Ojcowskiego Parku Narodowego.......................................................................................................................32 Janusz Tomasiewicz Wpływ działalności człowieka na kształtowanie i utrzymanie bioróżnorodności gorczańskich polan.............................................................................................................43 Edyta Kozieł, Marcin Kozieł Społeczne uwarunkowania konfliktów ekologicznych w Poleskim Parku Narodowym........................................................................................................................53 Zdzisław Szkiruć Społeczne aspekty funkcjonowania Wigierskiego Parku Narodowego..............................62 Czesław Wodzikowski Konflikt społeczny na tle tworzenia Parku Narodowego „Bory Tucholskie”.....................74 Janusz Korybo Plan przestrzennego zagospodarowania wsi Karłów źródłem konfliktu społecznego.........................................................................................................................92 Ignacy Janowski Natężenie i struktura ruchu turystycznego na szlakach Świętokrzyskiego Parku Narodowego.......................................................................................................................96 Tomasz Lamorski Rola Rady Parku Narodowego w rozwiązywaniu konfliktów społecznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego.........................................................108 5 Iwona Miedzińska, Jarosław Styperek, Beata Kaczor Konflikty w systemach rekreacyjnych obszarów chronionych na wybranych obszarach...........................................................................................................................126 Rafał Kurczewski, Aleksandra Machnik Konflikty w obrębie systemów rekreacyjnych obszarów chronionych na poziomie przyrody ożywionej………..........................................................................136 Krzysztof Badora Status krajobrazów skałkowych wystąpień wapienia muszlowego na Garbie Chełmu w Parku Krajobrazowym Góra Św. Anny...........................................................143 Marek Broda Wybrane konflikty w Parku Krajobrazowym „Orlich Gniazd” oraz w obrębie jego otuliny przejawem antropopresji na obszarach prawnie chronionych.....................153 Maria Fajer Autostrada A–1 a środowisko przyrodnicze Parku Krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich” w okolicach Szczejkowic............................164 Andrzej Ginalski Problematyka nowej zabudowy mieszkalnej w obszarze chronionym – przykład Kazimierskiego Parku Krajobrazowego..........................................................................173 Stanisław Krysiak, Elżbieta Papińska Konflikty człowiek – środowisko w Załęczańskim Parku Krajobrazowym.....................180 Zofia Musielewicz Rola planów ochrony parków krajobrazowych w kształtowaniu przestrzeni gmin w Zespole Jurajskich Parków Krajobrazowych województwa małopolskiego…..……...190 Maciej Wyszyński Perspektywy rozwiązywania konfliktów przestrzennych: linie kolejowe – środowisko przyrodnicze wybranych form ochrony przyrody województw dolnośląskiego i opolskiego……….................................................................................202 Adam Hibszer Edukacyjna funkcja parków narodowych oraz jej rola w zapobieganiu konfliktom – zarys problemu…………..............................................................................................214 6 Słowo wstępne Parki narodowe i krajobrazowe są tworzone dla ochrony najcenniejszych wartości przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych. Niemal wszystkie, z małymi wyjątkami, tworzono przeważnie na terenach wcześniej użytkowanych gospodarczo (gospodarka leśna, użytkowanie rolnicze, osadnictwo, turystyka itp.). M. Łuczyńska-Bruzda (1970)1 charakteryzując parki narodowe wyróżnia w nich elementy wewnętrzne, występujące w ich obrębie z podkreśleniem tych, które decydują o założeniu parku (dominujące) oraz obecne przed założeniem par- ku (poprzedzające) i elementy zewnętrzne, istniejące w otulinach parków. Ich obecność rodzi napięcia i konflikty najbardziej widoczne między przyrodą a dzia- łalnością człowieka. Przyczyną jest narastająca antropopresja w obszarach prawnie chronionych, spowodowana m.in. rozwojem osadnictwa i komunikacji, zmianami użytkowania ziemi, rozwojem turystyki. Wszystkie te aspekty gospodarczej dzia- łalności człowieka mogą prowadzić do znacznych zagrożeń w funkcjonowaniu ob- szarów objętych ochroną. Problematyka relacji człowiek – przyroda, w tym także zagadnienia doty- czące konfliktów powstających na obszarach prawnie chronionych, była już w przeszłości rozważana na konferencjach naukowych organizowanych w niektó- rych parkach narodowych. Podejmowane byłey t ż inicjatywy zmierzające do wy- jaśniania i niwelowania istniejących nieporozumień pomiędzy osobami pragnący- mi korzystać z zasobów przyrodniczych parków, a tymi, którzy są odpowiedzialni za ich ochronę. Docenić należy zwłaszcza działania w tym zakresie prowadzone przez Stowarzyszenie Samorządów Polskich Współdziałających z Parkami Naro- dowymi. Ukazanie się w kwietniu 2004 r. nowej ustawy o ochronie przyrody, stwarza okazję do ponownego przyjrzenia się różnym rodzajom konfliktów w obszarach objętych ochroną, do zastanowienia się nad sposobami ich rozwiązywania oraz zapobiegania powstawaniu nowych. Identyfikacja konfliktów powstałych na sku- tek różnych form gospodarczej działalności człowieka, poszukiwanie ich przyczyn może posłużyć wymianie doświadczeń w rozwiązywaniu sytuacji spornych po- między władzami odpowiedzialnymi za ochronę przyrody w Polsce, a tymi osobami bądź instytucjami, które przez swoje nierozważne działania go- spodarcze doprowadziły do zaistnienia sytuacji konfliktowej. W tym celu Polskie Towarzystwo Geograficzne wspólnie z Ojcowskim Parkiem Narodowym w dniach 16-17 czerwca 2005 r. zorganizowało konferencję naukową na Wydziale Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego w Sosnowcu. Spo- tkanie to skupiło około 30 osób z różnych środowisk naukowych kraju i instytucji zajmujących się praktyczną ochroną przyrody (parki narodowe i krajobrazowe). Oprócz kameralnej sesji referatowej przygotowano objazd terenowy z prezentacją 1 M. Łuczyńska-Bruzda, 1970. Próby rozwiązywania konfliktów w planach zagospodaro- wania przestrzennego parków narodowych, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury”, 4: 115–128. 7 najważniejszych sytuacji konfliktowych w wybranych fragmentach Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych („Orlich Gniazd” i „Dolinki Krakowskie”) oraz w otulinie Ojcowskiego Parku Narodowego. Szczególne miejsce w trakcie sesji terenowej zajęło zapoznanie się uczestników konferencji z sytuacją konflik- tową w części otuliny od strony wschodniej OPN, gdzie na gruntach dawnej Spół- dzielni Produkcyjnej w Cianowicach o powierzchni około 150 ha zamierza się podjąć budowę osiedla kilkudziesięciu rezydencji. Jest to największy konflikt, jaki w ciągu 50-letniej historii Ojcowskiego Parku Narodowego zarysował się między dyrekcją OPN a władzami gminy Skała. Konfliktom tym sporo miejsca poświęcają, wydane przed sesją, materiały konferencyjne, zawierające streszczenia referatów i przewodnik sesji terenowej2. Natomiast niniejsza publikacja jest pokłosiem dwudniowego spotkania i zawiera pełne wystąpienia referatowe uczestników konferencji. W opracowaniu znalazły się artykuły o charakterze teoretycznym, w któ- rych autorzy definiują sytuacje konfliktowe w relacjach „człowiek – przyroda”, przedstawiają propozycje ich typologii, poddają też ocenie przydatność nowej ustawy jako narzędzia do rozwiązywania konfliktów.