Hugvísindasvið „Skítsama um allt, frá hægri eða vinstri“ Pólitíkin og pönkið Ritgerð til B.A.-prófs Valur Gunnarsson Janúar 2010 Háskóli Íslands Hugvísindasvið Almenn bókmenntafræði „Skítsama um allt, frá hægri eða vinstri“ Pólitíkin og pönkið Ritgerð til B.A.-prófs Valur Gunnarsson Kt.: 260876-3339 Leiðbeinandi: Sveinn Yngvi Egilsson Janúar 2010 Ritgerð þessi byggir á bókinni Literary Theory: The Basics eftir Hans Bertens sem kennd er í grunnnámi í íslensku og almennri bókmenntafræði við Háskóla Íslands. Í bókinni fjallar Bertens um pólitískar greiningar á bókmenntum sem mjög áttu upp á pallborðið í bókmenntafræðum á 8. og 9. áratugnum. Tilgreinir hann þrjár meginstefnur, marxisma, femínisma og kenningar er snúa að kynþáttum. Einnig tilgreinir hann aðrar kenningar, eins og þær sem snúa að kynferðis fólks, er sóttu á í lok aldarinnar. Í ritgerðinni er beitt þeim aðferðum sem Bertens lýsir við greiningu á hugarheimi pönksins. Pönkið í Bretlandi, Bandaríkjunum og ekki síst á Íslandi er skoðað út frá hverri kenningunni fyrir sig. Pönkararnir skiptust í tvennt hvað stjórnmálaskoðanir varðar, ekki síst í Bretlandi og á Íslandi. Sumir vildu heyja gamaldags stéttabaráttu, meðan aðrir töldu sig anarkista og hafna yfir slík átök. Í öllum þrem löndunum leiddi pönkið til þess að konur endurskilgreindu stöðu sína og sóttu æ meir inn á hefðbundin athafnasvæði karla. Lengst gekk þetta líklega með „riot grrl“ hreyfingunni í Bandaríkjunum á 10. áratugnum, sem var beint afsprengi pönksins. Sumar konur kenndu sig meðvitað við femínisma, en aðrar snéru hlutunum á haus með hegðun sinni þó þær teldu sig ópólitískar. Einnig er stiklað á stóru í rokksögunni fram að pönkinu og sýnt fram á hvernig afstaða fólks til ekki bara kyns heldur kynferðis breyttist. Frá upphafi rokksins fóru karlmenn í æ meira mæli að taka upp hefðbundin hegðunarmynstur kvenna, en með pönkinu fóru konur að leika eftir körlunum. Pönkarar tóku ekki endilega afstöðu með samkynhneigðum, en á 10. áratugnum fara lesbíur að verða áberandi í neðanjarðarhreyfingum rokksins. Að lokum er rokksaga Íslands skoðuð út frá nýlendukenningum, en svo virðist vera að Ísland, sem jaðarsvæði, hafi að mörgu leyti gengið í gegnum sama þróunarferli og aðrar nýfrjálsar nýlendur hvað menninguna varðar. Þetta kemur ekki síst fram í dægurlagatónlistinni. Efnisyfirlit Inngangur..................................................................................................................................................6 I. hluti: Pönkið og marxisminn................................................................................................8 Dagurinn eftir............................................................................................................................................9 Umbrotatímar 8. áratugarins...................................................................................................................10 Verkamannarokk.....................................................................................................................................11 Pistols og Clash.......................................................................................................................................14 Númer eitt og númer tvö.........................................................................................................................16 Innri stéttaskipting pönksins...................................................................................................................17 Kynslóðarbil pönksins............................................................................................................................19 Pönkararnir sem arftakar ´68..................................................................................................................21 Landsbyggðarhetjan................................................................................................................................23 Hinn göfugi villimaður...........................................................................................................................25 Söguskoðun pönkaranna.........................................................................................................................26 Glufa í kerfinu.........................................................................................................................................28 Uppgjör við vinstrið................................................................................................................................31 II. hluti: Pönkið og femínisminn............................................................................................34 Uppruni femínismans..............................................................................................................................35 Rauðsokkurnar rísa.................................................................................................................................36 Patti Smith klifrar á bak..........................................................................................................................37 Kysstu þetta.............................................................................................................................................39 Slappaðu af.............................................................................................................................................40 Femínistarokk í Reykjavík......................................................................................................................42 Stuðmenn og konur.................................................................................................................................43 Konur með stutt hár................................................................................................................................45 Ný kynslóð kvennabanda........................................................................................................................47 Sjálfsmorð sem tjáningarform................................................................................................................49 Varalitur og sítt hár.................................................................................................................................51 Mamma er ekki viss um hvort þú sért strákur eða stelpa........................................................................53 Samkynhneigð og rokk...........................................................................................................................55 Hanakambur sem málamiðlun................................................................................................................57 III. hluti: Nýlendupönk........................................................................................................................59 Endalok ensku aldarinnar (í bili)............................................................................................................60 Að syngja á íslensku...............................................................................................................................62 Síðasta öskrið..........................................................................................................................................64 Pönkarar verða krútt................................................................................................................................65 Samantekt .............................................................................................................................................67 Niðurstöður............................................................................................................................................69 Heimildaskrá.........................................................................................................................................71 Inngangur Árið 2008 kom út bók um bókmenntakenningar í Basics-ritröð Routledge-útgáfunnar eftir Hans Bertens, prófessor í bókmenntum við Utrecht-háskóla í Hollandi. Fyrsta upplag seldist upp og er bókin nú víða notuð sem grundvallarrit í námskeiðum um bókmenntafræði, meðal annars í Háskóla Íslands. Sérstök áhersla er lögð á tímabilið upp úr 1970, sem einkennist af miklu umróti í bókmenntafræðum. Pólitík átti mjög upp á pallborðið við lestur á bókmenntum á 8. og 9. áratugnum, eins og segir frá í fjórða kafla bókarinnar. Snemma í kaflanum veltir höfundurinn upp eftirfarandi spurningu: To what extent are literary texts the product of the historical period in which they were written? The world has gone through enormous socio-economic and political changes in the last millennium. Isn’t it reasonable to expect those changes to turn up in our literature?1 Hann heldur áfram og veltir því fyrir sér hvers eðlis pólitíkin í textanum sé. Er hún hlynnt ráðandi fyrirkomulagi eða gagnrýnin á það? Sú listastefna sem ef til vill hafði mest áhrif á tímabilinu var pönkið, þó að hún væri fremur tengd tónlist og jafnvel myndlist heldur en bókmenntum. Það getur þó verið áhugavert að beita greiningartækni bókmenntafræðinnar á stefnuna, og ekki síst þeirri fræðimennsku sem var í tísku þegar pönkið var í hámæli. Pönkið spratt upp í New York í kringum 1974 og síðan, á háværari hátt, í London í kringum 1976. Breska pönkið var áhrifamest en hjaðnaði einnig fyrst niður. Það átti þó eftir að enduróma á jaðarsvæðum eins og Íslandi langt fram á 9. áratuginn. Það er ljóst að pönkið var afar gagnrýnið á ráðandi fyrirkomulag. En fyrir hvað stóð það? Bertens telur