Ochrona przyrody i krajobrazu Doliny Baryczy Wskazówki do planowania przestrzennego Ochrona przyrody i krajobrazu Doliny Baryczy Wskazówki do planowania przestrzennego Autorzy: Sabina Lubaczewska Irena Niedêwiecka-Filipiak Jerzy Potyra∏a W∏odzimierz Ranoszek Szymon Szewraƒski Katarzyna Tokarczyk-Dorociak Beata Warczewska Witold Warczewski Romuald ˚muda Redakcja: Sabina Lubaczewska Katarzyna Tokarczyk-Dorociak Polskie Towarzystwo Przyjació∏ Przyrody „pro Natura” Wroc∏aw 2008 Recenzja: Prof. dr hab. in˝. arch. Zuzanna Borcz, Instytut Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc∏awiu Prof. dr hab. in˝. Józef Sasik, Katedra Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc∏awiu Autorzy: S. Lubaczewska, Polskie Towarzystwo Przyjació∏ Przyrody „pro Natura” (rozdz.1.) I. Niedêwiecka-Filipiak, Instytut Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc∏awiu (rozdz. 5.3) J. Potyra∏a, Instytut Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc∏awiu (rozdz. 5.1, 5.2) W. Ranoszek, Katedra Turystyki, Wy˝sza Szko∏a Zarzàdzania „Edukacja” (rozdz. 4.1) S. Szewraƒski, Katedra Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc∏awiu (rozdz. 2) K. Tokarczyk-Dorociak, Instytut Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc∏awiu (rozdz. 3.6, 4.5) B. Warczewska, Katedra Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc∏awiu (rozdz. 4.2–4.4) W. Warczewski, cz∏onek Zachodniej Okr´gowej Izby Urbanistów (rozdz. 4.2–4.4) R. ˚muda, Instytut Kszta∏towania i Ochrony Ârodowiska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc∏awiu (rozdz. 3.1–3.5) Autorzy zdj´ç i rysunków: M. Bagiƒska, D. Bzowski (5.192), M. Bury (ryc. 1.1), D. Chmielowiec-Tyszko (2.18), A. Guziak (2.7), S. i A. Homan (3.1), S. Lubaczewska (2.8, 2.11, 2.17), I. Niedêwiecka-Filipiak (5.92–5.191, 5.193–5.249), J. Potyra∏a (5.1–5.91), K. Ostrowski (2.13), W. Ranoszek (4.2), S. Szewraƒski (ryc. 2.1–2.6, 2.9, 2.10, 2.12, 2.14–2.16, 2.19, 2.20), K. Tokarczyk-Dorociak (1.2, 3.11, 4.33, 4.34), B. i W. Warczewscy (rysunek na ok∏adce, ryc. 1.3, 4.1, 4.3–4.32), R. ˚muda (3.2–3.10) Wydawca: © Polskie Towarzystwo Przyjació∏ Przyrody „pro Natura” ul. Podwale 75, 50-449 Wroc∏aw ISBN: 978-83-926690-9-8 Wydanie I Wroc∏aw 2008 Projekt graficzny, sk∏ad i ∏amanie: Tomasz Stasiak, [email protected] Druk: Jet Multimedia Publikacja zosta∏a wydana w ramach projektu „Ochrona i utrzymanie bioró˝nordonoÊci w dolinie Baryczy” i sfinansowana ze Êrodków UNDP GEF/MSP Rozdzia∏ 1 Wprowadzenie 1.1 O planowaniu przestrzennym stów. Ponadto niezmiernie wa˝ne jest uczestnictwo spo∏ecz- ne w gospodarowaniu przestrzenià. Budowa spo∏eczeƒstwa Istnieje zasadnicza zgodnoÊç opinii, i˝ proces planowa- obywatelskiego -Êwiadomego, odpowiedzialnego za dobro nia przestrzennego stanowi jeden z istotniejszych instru- wspólne istotne jest jako jeden z zasadniczych mechani- mentów rozwoju zrównowa˝onego, a co za tym idzie ma zmów pozwalajàcy unikaç konfliktów o zasoby. zasadniczy i bezpoÊredni wp∏yw na zachowanie po˝àdanej jakoÊci Êrodowiska ˝ycia cz∏owieka i wysokiej ró˝norodnoÊci przyrodniczej. Przekszta∏cenia przestrzeni powsta∏e w trakcie 1.2 O Dolinie Baryczy rozwoju spo∏eczno-gospodarczego tworzyç mogà lepsze Barycz, prawy dop∏yw Odry, p∏ynie Êrodkiem rozleg∏ej warunki do dalszego rozwoju, bardzo cz´sto powodujà jed- doliny, kilkadziesiàt kilometrów na pó∏noc od Wroc∏awia. Li- nak pojawienie si´ ograniczeƒ lub istotnych barier rozwojo- czy sobie 136 km d∏ugoÊci. Zaczyna swój bieg na bagnach wych, niekiedy nieodwracalnie degradujàc Êrodowisko. Kon- ko∏o Ostrowa Wielkopolskiego, a koƒczy go, wpadajàc do flikty przestrzenne ujawniajà si´ oczywiÊcie w sytuacji ze- Odry w okolicach Wyszanowa pod Szlichtyngowà. W Êre- tkni´cia si´ sprzecznych dà˝eƒ, niemo˝liwych do zaspokoje- dniowieczu jej p∏askie i bagniste dno zacz´to wykorzystywaç nia jednoczeÊnie na tym samym obszarze lub wynikajà z roz- do zak∏adania stawów rybnych – liczne wówczas dni postne bie˝nych potrzeb spo∏ecznoÊci lokalnych i interesu publicz- sprzyja∏y popytowi na ryby. Pierwsze stawy zosta∏y za∏o˝one nego. Szczególnie istotne z punktu widzenia rozwoju zrów- prawdopodobnie ju˝ w po∏owie XII wieku przez cystersów. nowa˝onego sà konflikty pomi´dzy dzia∏alnoÊcià inwestycyj- Powsta∏ unikalny krajobraz, z∏o˝ony z mozaiki stawów, pól nà a potrzebami ochrony przyrody. Wielu z nich mo˝na za- uprawnych, ∏àk i lasów. Dzi´ki temu przyroda w Dolinie Ba- pobiegaç ju˝ na etapie planowania, liczne pozostajà jednak ryczy jest niezwykle ró˝norodna, szczególnym bogactwem nie rozpoznane z powodu braku wystarczajàcej wiedzy o za- charakteryzuje si´ Êwiat ptaków, zarówno l´gowych, jak sobach przyrodniczych na poziomie gminy. i przelotnych. Ze wzgl´dów na wysokie walory przyrodnicze Rozwiàzywanie problemów funkcjonalno-przestrzen- nych jest jednym z najistotniejszych aspektów wdra˝ania koncepcji rozwoju zrównowa˝onego, a odbywa si´ poprzez w∏aÊciwe planowanie rozwoju przestrzennego. Rolà plano- wania przestrzennego powinno byç takie kszta∏towanie przestrzeni by zapewniç ochron´ zasobów naturalnych, za- spokoiç okreÊlone potrzeby spo∏eczne, wywa˝ajàc pomi´dzy sobà nierzadko rozbie˝ne interesy. Planowanie przestrzenne samo w sobie, jako narz´dzie sektora publicznego, s∏u˝àce sterowaniu i koordynacji procesu zagospodarowania tere- nów staje si´ niekiedy dzia∏alnoÊcià konfliktogennà, gdy˝ wià˝e si´ z koniecznoÊcià ograniczania prawa do dyspono- wania w∏asnym gruntem, w celu zapewnienia trwa∏ego i zrównowa˝onego wykorzystania zasobów przestrzeni. Nie- mniej dà˝enie do rozwiàzywania konfliktów przestrzennych na korzyÊç Êrodowiska i krajobrazu oraz minimalizowanie i ∏agodzenie skutków podejmowanych dzia∏aƒ powinno staç si´ szeroko praktykà w procesie kszta∏towania zagospodaro- wania przestrzennego. A w konkurencji o przestrzeƒ nale˝y chroniç te procesy i aktywnoÊci, które zapewnià trwa∏oÊç i samoodnawianie czynników rozwoju. OczywiÊcie nale˝y pami´taç, i˝ znalezienie i kszta∏towa- nie optymalnej drogi rozwoju przestrzennego wymaga part- nerskiego dialogu, kompromisów, post´powania uzgadnia- Ryc. 1.1. Krajobraz Doliny Baryczy to mozaika stawów, pól jàcego, wspó∏pracy stron bioràcych udzia∏ w procesie plano- uprawnych, ∏àk i lasów i gdzie niegdzie osad ludzkich. wania oraz analizy zagadnieƒ z udzia∏em ró˝nych specjali- 5 Wprowadzenie i krajobrazowe w dolinie wyznaczono szereg form ochrony wy i zagospodarowania terenu i te te˝ uznano za najwi´k- przyrody: Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy”, obszary Na- sze êród∏o degradacji Êrodowiska i krajobrazu w Dolinie Ba- tura 2000 (obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Bary- ryczy. W dyskusji poruszono równie˝ problematyk´ udzia∏u czy” oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja nad Ba- spo∏ecznego w planowaniu przestrzennym. Wed∏ug uczest- ryczà”), ostoj´ ptasià (tzw. IBA). W granicach Parku znajdu- ników warsztatów g∏ównymi zaletami udzia∏u spo∏eczeƒ- jà si´ te˝ rezerwaty przyrody: „Stawy Milickie” (wpisany po- stwa sà: podniesienie ÊwiadomoÊci spo∏eczeƒstwa, poczucie nadto na list´ obszarów Konwencji Ramsar i przyj´te do wspó∏odpowiedzialnoÊci za podejmowane decyzje, a tak˝e Êwiatowej sieci „Living Lakes”), „Olszyny Niezgodzkie”, szeroko rozumiana integracja spo∏eczna. Mimo, i˝ udzia∏ „Wzgórze Joanny” i „Wydymacz”. spo∏eczny w planowaniu przestrzennym jest wymogiem wy- W niniejszym opracowaniu obszar nazywany umownie nikajàcym z przepisów prawa, niewielu mieszkaƒców Dolinà Baryczy to˝samy jest z Parkiem Krajobrazowym „Do- uczestniczy w procesie konsultacji i uzgadniania projektów lina Baryczy”. Z niego te˝ pochodzà przyk∏ady, na postawie planów. Najcz´Êciej protesty pojawiajà si´ dopiero na etapie których analizowane sà poszczególne zagadnienia. realizacji inwestycji co sygnalizowano to jako znaczàcy pro- blem na tym obszarze. Kolejne warsztaty, organizowane wspólnie z Fundacjà 1.3 O wspó∏pracy Doliny Baryczy, DolnoÊlàskà Fundacjà Ekorozwoju oraz Insty- Polskie Towarzystwo Przyjació∏ Przyrody „pro Natura” we tutem Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodniczego wspó∏pracy z innymi instytucjami i organizacjami partnerski- we Wroc∏awiu, poÊwi´cone by∏y kszta∏towaniu krajobrazu mi od lat prowadzi i inicjuje w Dolinie Baryczy przedsi´wzi´- Doliny Baryczy z wykorzystaniem miejscowych tradycji archi- cia, których celem jest ochrona przyrody i unikatowych wa- tektonicznych. Rozmawiano m.in. o Êladach historii w bu- lorów krajobrazu tego obszaru, przy jednoczesnym promo- downictwie regionu, walorach krajobrazowych i architekto- waniu wykorzystania jego zasobów w sposób trwa∏y i zrów- nicznych Doliny Baryczy jako regionu turystycznego i zmia- nowa˝ony. Przy realizacji projektu „Ochrona i utrzymanie nach w krajobrazie. Przybli˝ono te˝ problematyk´ budow- bioró˝norodnoÊci doliny Baryczy” na zagadnienia rozwoju nictwa i wzornictwa regionalnego pod has∏em „tradycyjna przestrzennego po∏o˝ony zosta∏ szczególny nacisk. Rozpo- bry∏a – nowe funkcje”. cz´to proces spo∏eczny majàcy na celu identyfikacj´ proble- Prace warsztatowe poÊwi´cono przygotowaniu ramo- mów, które ujawniajà si´ w procesie planowania przestrzen- wych wytycznych do miejscowych planów, studiów uwarun- nego, a nast´pnie stworzenie „kodeksu dobrych praktyk”, kowaƒ i decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania które mog∏yby staç si´ modelowym przyk∏adem dla innych terenu w aspekcie: uk∏adów przestrzennych miejscowoÊci, regionów. W cyklu warsztatów poÊwi´conych tym zagadnie- kszta∏tu projektowanych budynków mieszkalnych i gospo- niom uczestniczyli przedstawiciele samorzàdów lokalnych darczych i stosowanych materia∏ów budowlanych, ma∏ej ar- (gminy: Milicz,