Morfogeneza obszaru w okolicy Morąga Mirosáaw T. Karasiewicz Zakáad Geomorfologii i Paleogeografii CzwartorzĊdu, Instytut Geografii UMK, ToruĔ 1. WstĊp Obszar objĊty badaniami znajduje siĊ na Pojezierzu Mazurskim, na granicy pomiĊdzy Pojezierzem Iáawskim a Pojezierzem OlsztyĔskim, w otoczeniu jeziora Narie. Obszar byá juĪ opisywany pod wzglĊdem geomorfologicznym, a mimo to szereg problemów nie zostaáo rozwiązanych. Poruszano miĊdzy innymi kwestiĊ moren morąskich (Roszkówna 1955) czy zagadnienie struktury i tekstury sandru ostródzkiego (WiĞniewski 1971). Kilkukrotnie poruszano kwestiĊ zasiĊgu fazy pomorskiej na analizowanym obszarze (Kondracki 1952; Roszko (Roszkówna) 1955, 1956, 1968, 1973; Galon, Roszko 1961; WiĞniewski 1971; Roman 1990; Szaáamacha, Trzmiel 2000; Trzmiel 2003; Karasiewicz 2000, 2005, 2006). NajczĊĞciej jest on wyznaczany na poáudnie od Morąga w postaci dwóch kontaktujących siĊ lobów lodowcowych w poáudniowej czĊĞci jeziora Narie (ryc. 1 A), lub na poáudnie od badanego obszaru (Roszkówna 1955; WiĞniewski 1971). WczeĞniejsze badania geomorfologiczne tak zarysowanej strefy najczĊĞciej dotyczyáy jej wybranych elementów rzeĨby, a dotąd brakowaáo natomiast caáoĞciowego opracowania morfogenezy tego obszaru, które ujmowaáoby wzajemne relacje form rzeĨby polodowcowej i ich paleogeograficznej ewolucji. 2. Charakterystyka geomorfologiczna i morfogeneza obszaru badaĔ Obszar badaĔ obejmuje powierzchniĊ okoáo 460 km2. Jego rozciągáoĞü równoleĪnikowa wynosi okoáo 23 km, a poáudnikowa od 20 km do 27 km. Centralną czĊĞü obszaru zajmuje rynna jeziora Narie. Na wschód od jeziora Narie teren siĊga po dolinĊ PasáĊki, natomiast na póánocy przekracza moreny morąskie, obejmuje obszar wysoczyznowy (ich zaplecza) i dochodzi do moren markowskich, w linii Markowo, jeziora Zimnochy i Okonie oraz Miáakowo. Zachodnią granicĊ opracowania wyznaczają moreny maádyckie oraz rynny jezior Ruda Woda i BartĊĪek, a poáudniowa siĊga po miejscowoĞci Tarda, RuĞ, Florczaki i Kozia Góra (ryc. 1). Zasadniczym elementem badanego obszaru jest rozlegáa, gáĊboka i wyraĨna rynna subglacjalna jeziora Narie. NaleĪy ona do wydáuĪonego systemu rynnowego o ukáadzie poáudnikowym i dáugoĞci 48 km (ryc. 1 B, C). Na podstawie badaĔ okreĞlono ją jako rynnĊ subglacjalną o genezie glacjofluwialnej. Powstaáa ona w wyniku intensywnego przepáywu wód subglacjalnych pod lądolodem w czasie glacjacji obszaru. Ustalono, Īe rynna ta miaáa swoje wczeĞniejsze zaáoĪenia, o czym Ğwiadczą wystĊpujące w podáoĪu rynny miąĪsze osady muákowe. MoĪe to wskazywaü, Īe rynna zostaáa wczeĞniej uksztaátowana, a podczas maksymalnego zasiĊgu fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliaĔskiego, byáa prawdopodobnie ponownie odpreparowywana i Īáobiona do obecnych zarysów. Byáo to w czasie, kiedy lądolód zatrzymaá siĊ na linii BoĪĊcin- Bramka – Jezioro Piáąg – Jezioro Narie – Kozia Góra. UwaĪa siĊ, Īe postój lądolodu na tej linii wyznacza równieĪ maksymalny zasiĊg fazy pomorskiej na badanym obszarze. Nastąpiáo to w okresie pomiĊdzy 15,2 a 16,5 ka BP. W ukáadzie zarysu czoáa lądolodu w rejonie jeziora Narie wyodrĊbniá siĊ w tym czasie wyraĨnie lob Wisáy i lob àyny. Powstaáo szereg moren czoáowych, stoĪek sandrowy i krawĊdĨ sedymentacyjna kontaktu lodowego, a wiĊc szereg form marginalnych wskazujących na postój krawĊdzi lodowej. Przypuszcza siĊ, Īe zasadniczy wpáyw na rozdziaá lądolodu na loby miaá póáwysep Kretowiny, zlokalizowany w poáudniowej czĊĞci jeziora Narie oraz guz WzniesieĔ Elbląskich (wczeĞniej istniejący ĺ por. Aber, RuszczyĔska- 129 Szenajch W obszarze stykutychdwóchlobówznajduj W na 1997) zlokalizowanychnapó á nocny zachódodbadanegoobszaru(Kota ą si 130 Ċ liczne zaburzenia glacjotektoniczne wskazuj glacjotektoniczne licznezaburzenia Ryc.1 Obszar badaĔ A – PoáoĪenie obszaru badaĔ na tle gáównych linii postojowych lądolodu Wisáy (Linie zasiĊgu lądolodu na podstawie pracy S. Kozarskiego (1995) i L. Marksa (2002} – za W. Wysotą (2002). Izochrony za S. Kozarskim (1986 – wg Gierasimowa i Wieliczko 1982) ObjaĞnienia: czas postoju podany za S. Kozarskim (1995); L – faza leszczyĔska (wiek ~20ka BP), P – faza poznaĔska (~18,8 ka BP), Ch – subfaza chodzieska (~17,7 ka BP), Pm – faza pomorska (~16,2 ka BP), Ga – faza gardnieĔska (~14,5 BP), 1- linie zasiĊgu faz lądolodów; 2 – linia zasiĊgu subfazy chodzieskiej; 3 – izochrony wycofywania lądolodu); Ĕ B- poáoĪenie rynny jeziora Narie ski 1997). C – Maksymalny zasiĊg czoáa lądolodu fazy pomorskiej i etapy jego recesji w otoczeniu rynny jeziora Narie. I – maksymalny zasiĊg fazy pomorskiej, II – pierwszy etap recesji, III – drugi etap recesji (postój lądolodu na poáudniowej granicy moren morąskich i ksiąĪnickich), IV – trzeci etap recesji (postój ą lądolodu na linii moren markowskich) ce dynamiczne oddziaáywanie i kompresjĊ lądolodu, w jego skrzydáach zaĞ rozpáywaá siĊ raczej swobodnie, czego dowodzą formy genezy akumulacyjnej. Podczas deglacjacji na badanym obszarze zaznaczyáy siĊ jeszcze dwa postoje lądolodu, jeden na linii Ğrodkowej jeziora, a drugi w póánocnej czĊĞci na linii tzw. moren morąskich i ksiąĪnickich. W skrajnie póánocnym obszarze znajduje siĊ równoleĪnikowo uáoĪony ciąg recesyjnych moren markowskich. Pierwszy postój w trakcie recesji wskazują wyraĨne formy marginalne, wyksztaácone w postaci moren czoáowych mniej wiĊcej na linii Ğrodkowej jeziora. Ukáadają siĊ one równoleĪnikowo gdzie zostaáy rozpoznane i udokumentowane miedzy innymi na póáwyspie Kretowiny, w Wilnowie, Tątáawkach i Brzydowie, tj. po wschodniej czĊĞci badanego obszaru. Natomiast po zachodniej stronie, przedáuĪeniem wspomnianego postoju są linijnie uáoĪone pagórki moren martwego lodu (ryc. 1C). Na póánocy obszaru badaĔ, w morenach morąskich, w ich budowie wewnĊtrznej zaobserwowano liczne zaburzenia i deformacje glacjotektoniczne, które wskazują na dynamiczne oddziaáywanie lądolodu, Stwierdzono, tu liczne moreny pchniĊte, ale równieĪ znaczna iloĞü form wyraĨnie zdrumlinizowanych. W kierunku wschodnim moreny te mają przedáuĪenie w postaci moren ksiąĪnickich, które wykazują róĪnice w budowie geologicznej w stosunku do wyĪej opisywanych. Generalnie są to formy mniejsze, poáoĪone na niewielkim, zwartym obszarze. W ich budowie wewnĊtrznej dominują gliny. Po opuszczeniu moren morąskich i ksiąĪnickich lądolód wycofaá siĊ na liniĊ moren markowskich, a nastĊpnie na póánoc poza obszaru badaĔ. W badanej strefie marginalnej znaczne przestrzenie zajmują formy, których geneza związana jest arealnym zamieraniem lądolodu. Kemy i moreny martwego lodu stwierdzono zarówno na wysoczyznach morenowych, jaki i w dnach rynien polodowcowych. W ostatnim etapie rozwoju rzeĨby doszáo do wytapiania martwych lodów, które konserwowaáy rynny subglacjalne, co doprowadziáo do powstania licznych jezior. Zdarzenia glacjalne i postglacjalne, które odegraáy zasadniczą rolĊ w morfogenezie tego obszaru moĪna ująü w kilku nastĊpujących po sobie etapach: 1. Lądolód fazy pomorskiej w swym maksymalnym zasiĊgu zatrzymaá siĊ na linii Tarda – Sáonecznik – BoĪĊcin – Bramka – jezioro Piáąg – Kretowiny – Gubity – Kozia Góra (ryc. 1C). Lądolód na linii dzisiejszej rynny jeziora Narie zastaá obniĪenie o wyrównanym dnie, wypeánione osadami muákowymi (Karasiewicz 2005,2006; Trzmiel 2003), od poáudnia prawdopodobnie zamkniĊte wyniesieniem póáwyspu Kretowiny. Litologia osadów podáoĪa, a gáównie seria muáków, w znaczący sposób wpáywaáa na stosunki termodynamiczne i hydrologiczne na kontakcie lód/podáoĪe (por. np. Boulton, Hindmarsh 1987; Kamb 1987; Walder, Fowder 1994; Kasprzak 2003 i. in.). Przyczyniáo siĊ to do intensywnego Īáobienia podáoĪa przez wody subglacjalne. MiąĪsze osady muákowe wypeániające nieckĊ jeziora Narie wpáywaáy na rozwój intensywnego drenaĪu podlodowego. Początkowo mógá byü to drenaĪ rozproszony, a póĨniej kanaáowy. JednoczeĞnie trwaáa dziaáalnoĞü erozyjna wód roztopowych w miejscu istnienia dzisiejszych rynien m.in. boĪĊciĔskiej, bramskiej, maliniackiej. W czasie tego postoju intensywny wypáyw subglacjalny wód roztopowych doprowadziá do utworzenia I poziomu sandrowego o wysokoĞciach 124-131 m n.p.m. (Roszkówna 1955; WiĞniewski 1971). CzĊĞciowo mogáo dojĞü do sedymentacji osadów tego poziomu na powierzchni zamierającego, a nawet martwego lodu (WiĞniewski, Karczewski 1978). Na linii Sáonecznik – BoĪĊcin – Bramka postój lądolodu dokumentuje krawĊdĨ sedymentacyjna kontaktu lodowego (proksymalnego stoku kontaktu lodowego ĺ ice-contact procsimal slope). Natomiast we wschodniej obszaru badaĔ, od Piáąga do Gubit, tj. na poáudnie od jeziora Narie, doszáo do utworzenia wyraĨnych moren czoáowych dokumentujących zasiĊg postoju krawĊdzi lądolodu o zarysie wyraĨnego áuku. W osi obszaru interlobalnego, w poáudniowo-zachodnim kraĔcu jeziora Narie, istniaá prawdopodobnie gáówny odpáyw wód roztopowych, co przyczyniáo siĊ do powstania rozlegáego stoĪka sandrowego w okolicy ĩabiego Rogu (124-131 m n.p.m.). Odpáyw wód lodowcowych odbywaá siĊ równieĪ poáudniowo-wschodnią odnogą niecki jeziora Narie, gdzie wody kierowaáy siĊ na poáudnie do 131 jeziora Morąg. Podejmowana w literaturze kwestia przekroczenia przez lądolód tej linii jest dyskusyjna (Roszko 1968; WiĞniewski 1971) i na obecnym etapie badaĔ nie znajduje potwierdzenia. 2. Deglacjacja obszaru od maksymalnego zasiĊgu fazy pomorskiej po stronie zachodniej obszaru badaĔ miaáa charakter deglacjacji arealnej i zachodziáa poprzez zanik lądolodu w postaci páatów i bryá przetrwaáego oraz martwego lodu. Natomiast frontalny zanik dominowaá po stronie wschodniej rynny jeziora Narie. Caáy czas w trakcie pierwszego etapu recesji zachodziáy intensywne wypáywy wód roztopowych, które zaczynaáy