T.C. ANKARA YILDIRIM BEYAZIT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASİ VE SOSYAL HAYATTA ETKİN BİR GÜÇ: TİMURLU HANEDAN KADINLARI YÜKSEK LİSANS TEZİ MUHAMMED EMİN KOÇAK TARİH ANABİLİM DALI ANKARA, 2020 ANKARA YILDIRIM BEYAZIT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASİ VE SOSYAL HAYATTA ETKİN BİR GÜÇ: TİMURLU HANEDAN KADINLARI YÜKSEK LİSANS TEZİ Muhammed Emin KOÇAK TARİH ANABİLİM DALI Tez Danışmanı Prof. Dr. Musa Şamil YÜKSEL ANKARA, 2020 ONAY SAYFASI Muhammed Emin KOÇAK tarafından hazırlanan “Siyasi ve Sosyal Hayatta Etkin Bir Güç: Timurlu Hanedan Kadınları” adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı’nda Doktora/Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Ünvan Adı Soyadı Kurumu İmza Prof. Dr. Musa Şamil YÜKSEL AYBÜ/İTBF Doç. Dr. Miyase KOYUNCU KAYA AYBÜ/İTBF Doç. Dr. Mustafa UYAR AÜ/DTCF Tez Savunma Tarihi: 18.06.2020 Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı’nda Doktora/Yüksek Lisans tezi olması için şartları yerine getirdiğini onaylıyorum. Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü Ünvan Ad Soyad Doç. Dr. Seyfullah Yıldırım i BEYAN Bu tez çalışmasının kendi çalışmam olduğunu, tezin planlanmasından yazımına kadar bütün aşamalarda patent ve telif haklarını ihlal edici etik dışı davranışımın olmadığını, bu tezdeki bütün bilgileri akademik ve etik kurallar içinde elde ettiğimi, tezde kullanılmış olan tüm bilgi ve yorumlara kaynak gösterdiğimi beyan ederim. Tarih: 18.06.2020 İmza: Adı SOYADI: Muhammed Emin KOÇAK ii TEŞEKKÜR Tezimin ortaya çıkmasında beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan, çalışmamın her aşamasında destek ve önerilerini esirgemeyen kıymetli danışman hocam Prof. Dr. Musa Şamil Yüksel’e teşekkürü bir borç bilirim. Eğer hocam olmasaydı böyle titiz bir çalışma meydana gelmezdi. Lisans eğitiminden itibaren akademik gelişimime katkıda bulunan başta danışman hocam Prof. Dr. Musa Şamil Yüksel olmak üzere Doç. Dr. Hasan Işık’a, Doç. Dr. Miyase Koyuncu Kaya’ya, Dr. Öğr. Ü. Özgür Türker’e ve Araş. Gör. Necmettin Ayan’a şükranlarımı sunarım. Tezim hakkında kıymetli önerilerini bizimle paylaşan muhterem hocamız Prof. Dr. İsmail Aka’ya teşekkür ederim. Tezimde kullandığım kaynaklara ulaşmam konusunda yardımlarını gördüğüm Türk Tarih Kurumu kütüphane çalışanlarına teşekkür ederim. Eğitim hayatımda desteklerini hissettiğim değerli dostlarım Bilal Türkmen’e ve Ekrem Akbınar’a; tezim hakkında kıymetli fikir ve önerilerini paylaşan Arazgül Rejepova Hanım’a teşekkür ederim. Türk Tarih Kurumu’na Yüksek Lisans öğrenimim süresince verdiği burstan dolayı şükranlarımı sunarım. Ayrıca her zaman yanımda olan aileme teşekkür ederim. Tezim ile ilgili bütün hatalar ve yetersizlikler şahsıma aittir. iii ÖZET Siyasi ve Sosyal Hayatta Etkin Bir Güç: Timurlu Hanedan Kadınları Kadın bir toplumu oluşturan ve şekillendiren temel yapı taşlarından biridir. Toplumların geçmiş yaşamlarını, kültürlerini, sosyal hayatlarını ve mücadelelerini inceleyen tarih biliminin, bireylerin toplum içerisindeki faaliyetlerini görmezden gelmediği gibi cinsiyetler arası bir ayrım gözetmesi de söz konusu değildir. Bu bağlamda tarihte ağırlıkla her ne kadar büyük zaferler kazanmış hükümdarların rolleri araştırma konusu olsa da siyasi ve sosyal hayatta etkin konumlarıyla yaşadıkları döneme damgasını vurmuş olan hanedan kadınlarının faaliyetleri de dikkat çekmektedir. Kurucusu Timur’un adıyla anılan Timurlular Devleti’nde (1370-1506) hanedan mensubu kadınların siyasi ve sosyal hayattaki rolleri araştırmanın temel konusudur. Timurlu tarihi araştırmalarında birçok konu ele alınmışken Timurlu hanedan kadınlarına dair müstakil bir tez çalışmasının olmadığı görülmüş ve bu sebeple araştırmaya konu olarak seçilmiştir. Timurlu hükümdarları ve mirzaları Cengiz Han’ın soyundan gelen ve Timurlu hanedanına mensup olan kadınları hükümdarlıklarının kabulü için birer meşruiyet kaynağı olarak görmüşlerdir. Aynı zamanda güçlü emirlerin kızları ile evlenerek siyasi ittifak kurmuşlardır. Dolayısıyla hanedan kadınlarına verilen önem artmış ve Timurlu Devleti’nin siyasi, sosyal ve kültürel yaşamında etkin olan hanedan kadınları ortaya çıkmıştır. Anahtar Kelimeler: Mâverâünnehir, İran, Timur,Timurlu Hanedanı,Timurlu Kadını. iv ABSTRACT An Effective Power in Political and Social Life: Timurid Dynastic Women Woman is one of the building blocks that create and form the society. The science of history, which investigates the past lives, cultures and struggles of societies, neither ignores the activities of the individuals within the society, nor it discriminates between genders. In this context, although roles of sovereigns who had won great victories have subjected investigations in weight, female members of dynasties who had put their signatures in political and social life thanks to their effective positions have also been noted. Roles of female members of the dynasty in the Timurid State (1370-1506), named after its founder Timur, constitutes the main subject matter of this study. It was seen that there was no independent study on the women who were members of the Timurid dynasty despite the numerous subjects handled in studies on Timurid history; and therefore, these women were selected as the subject matter of this study. Timurid sovereigns and princes considered the women descending from Cengiz Khan as the sources of their legitimacy for their sovereignty. At the same time, they married to daughters of powerful emirs to establish political alliances. Therefore, importance attached to the dynasty women increased and dynasty women emerged who were effective in political, social and cultural life of the Timurid state. Keywords: Iran,Tamerlane,Timurid Dynasty,Timurid Women,Transoxania. v İÇİNDEKİLER ONAY SAYFASI.…………………………………………………………………………...i BEYAN.………………………………………………………………….............................ii TEŞEKKÜR………………………………………………………………………………..iii ÖZET.………………………………………………………………………………………iv ABSTRACT.…………………………………………………………………......................v İÇİNDEKİLER………………….……………………………………….…………………vi KISALTMALAR DİZİNİ………………………………......…………………………….viii 1. GİRİŞ……………………………………………………………………….…………….1 2. TİMURLU HANEDAN KADINLARI VE SİYASET……..…………..........................24 2.1. Timur Döneminde Hanedan Kadınlarının Konumu…………………………..24 2.2. Timur Sonrası Dönemde Hanedan Kadınları ve Siyaset……………………...32 2.2.1. Şad Mülk Hatun………………..……………………………………32 2.2.2. Gevherşad Ağa.……………...............................................................36 2.2.3. Hatice Begim………………………………………………………..45 2.2.4. Diğer Hanedan Kadınları……………………………………………47 3. TİMURLU HANEDAN KADINLARININ SOSYAL VE KÜLTÜREL HAYATTAKİ FAALİYETLERİ..................................................................................................................50 3.1. İmar Faaliyetleri………………………………………………………………50 3.1.1. Cami.………………………………………………………………...50 3.1.2. Medrese.……………..........................................................................53 3.1.3. Hankâh………………………………………………………………54 3.1.4. Türbe………………………………………………………………...55 3.2. Hanedan Kadınlarının Sosyal, Kültürel ve Dini Hayat Üzerindeki Rolü….….56 vi 4. TİMURLULARDA HAREM, EVLİLİK VE AİLE……………………........................59 4.1. Harem.………………………………………………………………………...59 4.2. Evlenme……………………………………………………………………….64 4.3. Düğün…………………………………………………………………………66 4.4. Boşanma………………………………………………………………………69 4.5. Evlilik Türleri…………………………………………………………………69 4.5.1. Siyasi Araç Olarak Yapılan Evlilikler………………………………70 4.5.2. Meşruiyet Aracı Olarak Evlilik…….…………….............................73 4.5.3. Levirat Evliliği………………………………………………………77 4.6. Kız Çocuklarının Eğitimi……………………..................................................78 4.7. Hanedan Kadınlarında Kıyafet ve Süslenme…….……………………………79 4.8. Hanedan Kadınlarının Ölüm ve Cenaze Uygulamaları..……………………...80 5. SONUÇ............................................................................................................................82 6. KAYNAKLAR...………………………………………………………………………..85 vii KISALTMALAR DİZİNİ AMT : Acâibu’l Makdûr fi Nevâib-i Tîmûr AT : Ahsenü’t-Tevârîh AYZ : Zafernâme (Şerefeddin Ali Yezdî) bk. : bakınız CS : Anadolu Orta Asya ve Timur der. : Derleyen DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DT : Devletşah Tezkiresi DTR : Tarikh-i-Rashidi ed. : Editör EI2 : The Encyclopaedia of Islam EIC : Encyclopedia of Women and Islamic Cultures GH : Hümayunnâme GT : Moğolların Gizli Tarihi 1 Haz./ haz. : Hazırlayan HBS : Habibu’s-Siyar HOI : The Cambridge History of Iran İA : MEB İslâm Ansiklopedisi KD : Kitab-ı Diyarbekriyye NŞZ : Zafernâme (Nizâmeddin-i Şâmî) ö. : Ölüm, vefat tarihi TCG : Tarih-i Cihan Güşa TDV : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları TH : Tarihnâme TK : Târîh-i Kebîr viii Trc. / trc. : Tercüme eden TTK : Türk Tarih Kurumu Yayınları v.dğr. : ve diğerleri ZMH : Baburnâme ix 1. GİRİŞ Bu tezin temel amacı Türk ve dünya tarihini derinden etkileyen Timurlu Devleti’ndeki (1370-1506) Timurlu hanedan kadınlarının siyasi, sosyal ve kültürel hayatta nasıl bir rol oynadıkları, ne tür faaliyetlerde bulundukları ve dönemin kaynaklarında kendilerinin niçin sıklıkla mevzubahis edildikleridir. Osmanlı tarih yazımından dolayı Türkiye’de Timur ve devletine karşı olumsuz bir bakış açısı mevcuttur. Bu durum Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında olumlu bir yönde değişim gösterse de Atatürk’ün ölümünden sonra Timurlulara dair eski olumsuz bakış açısı tekrar hâkim olmuştur. Tezin esas gayelerinden biri de söz konusu olumsuz imajın değişimine katkıda bulunmak ve Timurluların da Türk-İslâm tarihinde büyük bir öneme sahip