A diagnosis of modern life: Robert Musil’s Der Mann ohne Eigenschaften as a critical-utopian project. Een diagnose van het moderne leven: Robert Musils Der Mann ohne Eigenschaften als een kritisch-utopisch project. (met een samenvatting in het Nederlands) Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof.dr. G.J. van der Zwaan, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op woensdag 23 mei 2012 des middags te 12.45 uur door Stijn De Cauwer geboren op 28 januari 1977 te Beveren-Waas, België Promotor: Prof. dr. A. B. M. Naaijkens Acknowledgments: First of all, I would like to thank my promotor professor dr. Ton Naaijkens for all of his support in helping me to realize this project. This dissertation was written with a grant provided by the Research Institute for History and Culture. I would like to thank the director professor dr. Frans Ruiter and all the other staff members of the OGC who gave me the opportunity to write this dissertation with funding, without which this dissertation would not have been possible. Unfortunately, the recent wave of austerity measures, in the Netherlands and elsewhere, make it increasingly difficult to obtain the required funding for academic research. Much gratitude goes to José van Aelst for all her effort, patience and support in helping me to obtain the grant and making the entire process as smooth as possible. Special thanks go to Jonathan Sholl for proofreading this dissertation, both the final text and earlier drafts, and all the stimulating conversations. His help was crucial for the realization of this dissertation. Further thanks go to professor dr. Ihor Junyk for his support in an early stage of this project, professor dr. René Devisch and professor dr. Steven Van Wolputte for their support earlier in my academic career, Dr. Christien Franken for editing sections of the text and for helping me to develop my English writing skills, and also James Mathew Fielding, Allen Thomas Jones, George Bruseker, Jeremy Bell, Gregory Kalyniuk, Peter Delmont, Charlotte Wolf, James Difrisco, Peter Reynders and Jef Van Acker for all the stimulating interactions. Finally, I would like to thank my parents for being supportive throughout my academic pursuits. Table of contents: A diagnosis of modern life: Robert Musil’s Der Mann ohne Eigenschaften as a critical- utopian project. Samenvatting: 1 Glossary of abbreviations 7 Introduction: the cultural critique of Robert Musil 10 1. Robert Musil as a cultural theorist 10 2. Musil’s life and background 13 3. Der Mann ohne Eigenschaften 15 4. The impossibility of coming to a synthesis of the times 16 5. The best of two worlds: science and mysticism 17 6. The essays and the incapacity to face modern times as a moral problem 20 7. Toward an ethics of transformation 21 8. Musil’s influences: inheriting problems 23 9. The different editions of Der Mann ohne Eigenschaften and continuing difficulties with Musil’s legacy 25 10. The reception of Musil’s work 27 11. The stakes of this dissertation 29 12. Concerns with using the texts of Musil 32 Chapter 1: Musil’s critique of moral and ideological rigidity 35 1. Tracing the role of morality and ideology in Musil’s cultural critique 38 2. The motivational deficit at the turn of the century 52 3. The inadequate responses to the crisis of morality: theories of decline, hatred of the present, naturalized identity, irrationalism and the need for a savior 62 4. Further clarifications of Musil’s ideology critique 81 5. Concluding remarks 98 Chapter 2: The critical-utopian aspect of Der Mann ohne Eigenschaften 104 1. The critique of Georg Lukács as the paradigm for later critical receptions of Der Mann ohne Eigenschaften 106 2. The utopian proposals in the first volume of Der Mann ohne Eigenschaften : the utopias of exact living and essayism 111 3. The utopia to ground one’s life in the ‘other condition’: the conversations on mysticism in the second volume 123 a) The other condition is an intensification, not a withdrawal 126 b) The other condition as a dereification ( Entdinglichung ) 128 c) The other condition can bring about a synthesis of different faculties 129 d) The other condition as an overcoming or a transformation of the self 131 e) The other condition is not an ideal in itself 133 4. Beyond the utopia of the other condition and the sequential readings of Der Mann ohne Eigenschaften 135 5. Musil’s critical-utopian project: from one final norm to the conditions of possibility of new norms 140 6. The aim of Musil’s critical-utopian project: beyond rigid mechanism and finalism 146 a) Similarities and differences between Musil’s analysis and Lukács’ theory of reification 147 b) Possibility and temporality in Bloch and Musil 150 c) The Nietzschean influence on Musil: error and origin 152 7. Musil’s attitude to the women’s movement in the light of his critical-utopian aspect 156 8. Concluding remarks 160 Chapter 3: The function of the ‘pathological’ in Musil’s cultural critique 163 1. The world as a madhouse: Musil’s implicit theory of pathology 168 Excursus: Pathology, normativity and the law in the theories of Georges Canguilhem 178 2. Pathology and moral rigidity; how the struggle against pathology leads to the worst kind of pathology 183 Excursus: Threatened Oedipus . Musil, Kraus and Freudian psychoanalysis 196 3. Madness becomes method: the strategic role of the ‘pathological’ in Musil’s development of a new form of ethics 201 4. The influence of Nietzschean ‘immunology’ 214 5. Concluding remarks 220 Conclusion: Working through the symptoms of modern life; Musil’s critical-utopian project 224 Postscript: Seinesgleichen anno 2011… The relevance of Musil’s ideas for today 238 1. Seinesgleichen continued… 241 2. Do we live in times that are mad? 245 3. Can Der Mann ohne Eigenschaften provide a cure? 248 4. The novel, still… 251 Bibliography 256 Biography: 265 1 Samenvatting: Een diagnose van het moderne leven: Robert Musils Der Mann ohne Eigenschaften als een kritisch-utopisch project Het werk van Robert Musil wordt niet enkel geprezen om zijn literaire kwaliteiten maar ook omwille van zijn originele theoretische rijkdom. Zonder het literaire aspect te veronachtzamen, of een ‘theorie’ los te willen koppelen van de literaire vorm, kan men niettemin zijn oeuvre opvatten als een omvattende en complexe cultuurkritiek. Musil beschouwde zijn magnum opus Der Mann ohne Eigenschaften niet als een historisch portret van de laatste jaren van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk, maar als een kritische analyse van bepaalde problematische culturele, intellectuele en maatschappelijke tendensen. Deze tendensen waren verre van verdwenen na de Eerste Wereldoorlog. Zijn werk is opgevat als een interventie in vastgeroeste en steeds terugkerende reacties op de enorme uitdagingen van de moderne tijd. Behalve in het hoofdwerk Der Mann ohne Eigenschaften werkte Musil zijn cultuurkritiek uit in talrijke essays en notitieboeken. Een moeilijkheid met zijn werk is het vaak onafgewerkte en fragmentarische karakter van zijn teksten. Hij bleef tot aan zijn dood zoeken naar de juiste vorm om zijn kritische reflecties uit te werken. Musils werk is niet altijd positief onthaald. Zeker op het vlak van cultuurkritiek hadden sommige critici bedenkingen bij Der Mann ohne Eigenschaften . Deze bedenkingen werden het scherpst geformuleerd door Georg Lukács. Het is verhelderend deze kritiek nader te bekijken omdat op deze manier de belangrijkste vragen duidelijk worden die elke studie van Musils werk als een cultuurkritiek dient te beantwoorden. Volgens Lukács was Musils kritiek een totale afwijzing van de realiteit en kon hij bijgevolg ook geen duidelijk doel geven aan zijn kritiek. Musil zou zich verliezen in het literair-utopisch exploreren van abstracte mogelijkheden, als een vlucht uit de concrete maatschappelijke realiteit. Dat Musil zijn roman niet kon afwerken was een voorspelbaar gevolg van het feit dat hij geen concreet doel had met zijn roman opgevat als een maatschappijkritiek. Symptomatisch voor dit soort vlucht uit de realiteit in een literair utopia is een obsessie met het pathologische, waar Der Mann ohne Eigenschaften , aldus Lukács, een extreem voorbeeld van zou zijn. Deze bedenkingen komen neer op drie vragen, die door de jaren heen in verschillende vormen terugkeren in de studies over Musil. Ten eerste: wat is het juist dat Musil kritisch wil behandelen en hoe werkt dit proces van kritiek in Der Mann ohne Eigenschaften ? Ten tweede: als Musils werk opgevat 2 kan worden als een cultuurkritiek, wat was dan zijn doel met deze kritiek? Ten derde: wat is de functie van al het ‘pathologische’ gedrag in zijn algemene cultuurkritiek? Het zijn deze drie complexe en, zoals ik duidelijk probeer te maken, hecht met elkaar verweven vragen die ik zal proberen te beantwoorden in de drie hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk behandelt het kritische aspect van Der Mann ohne Eigenschaften . Om te begrijpen waarin Musil juist wilde tussenkomen, is het cruciaal om zijn opvattingen over moraliteit en ideologie te verduidelijken. Deze onderwerpen worden echter enkel gefragmenteerd behandeld in zijn teksten, zoals in het belangrijke maar onafgewerkte essay Der deutsche Mensch als Symptom . In dit essay gaat Musil radicaal in tegen de nationalistische of rassentheoretische opvattingen over de mens. Hij stelt dat de mens in wezen ‘vormeloos’ is, maar dat hij of zij tot in de kleinste details wordt gevormd door de gangbare morele codes. Moraliteit heeft bij Musil een psychologische functie. Mensen nemen de gangbare morele voorschriften, inclusief waarden, gewoonten en rolpatronen, aan om existentiële angst over hun levenskeuzes en identiteit te vermijden. De rol van ideologie is het faciliteren en verstevigen van de verwevenheid van mensen met de gangbare morele codes. Sinds het einde van de negentiende eeuw waren er echter drastische veranderingen in de maatschappij.