Artykuły Zegrzyńskie spisy parafian z 1786 i 1787 r. – edycja źródła* Anna Salina https://orcid.org/0000-0002-1491-3543 Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk Zarys treści: Celem niniejszej publikacji jest Abstract: The present article seeks to introduce to wprowadzenie do obiegu naukowego dwóch the academic circles two parish family books from rejestrów parafian z parafii Zegrze z 1786 oraz Zegrze Parish dating back to 1786 and 1787, in- 1787 r., zawartych w jednej z zegrzyńskich ksiąg cluded in the parish records of Zegrze stored in the metrykalnych przechowywanych w Archiwum Diocese Archives in Płock. The documents were Diecezjalnym w Płocku. Odkryto je na początku discovered in early 2020 during a research visit 2020 r., podczas kwerendy prowadzonej przez Ra- paid to the archives by Rafał Degiel, Wawrzyniec fała Degiela, Wawrzyńca Orlińskiego oraz autorkę Orliński, and the author of the present article as niniejszego tekstu w trakcie przygotowywania wy- part of the works on the exhibition titled “Ze- stawy pt. „Zegrze. Zaginione miasto nad Narwią” grze. Lost City on the Narew” at the Historical w Muzeum Historycznym w Legionowie (otwarcie Museum in Legionowo (the exhibition opened wystawy: 13 września 2020 r.). Wydanie krytyczne on 13 September 2020). A critical source edition źródła, jakim jest spis status animarum – rzadkiego of status animarum, a type of register rare in the w skali ogólnopolskiej, a już szczególnie na Ma- territory of Poland and especially hard to come zowszu – posłuży nie tylko badaniom historycz- by in Masovia, will likely contribute not only to nym o szerszym charakterze, lecz również ujęciom historical research on a broader scale but also regionalistycznym. to regional studies. Słowa kluczowe: spisy parafian,status animarum, Keywords: parish family books, status animarum, akta metrykalne, parafia Zegrze, demografia hi- parish registers, Zegrze Parish, historical demo- storyczna, edycja źródłowa graphy, source edition Wstęp (pierwotnie św. Małgorzaty) o korzeniach Nadnarwiańskie Zegrze (do przełomu sięgających XIII w.2 W 1899 r. doszło do XVII i XVIII w. Zgierz, a następnie Ze- dwóch konsekracji – cerkwi prawosław- grz) kojarzy się dziś głównie z urokliwym nej, w którą zamieniono dotychczasowy położeniem nad Zalewem Zegrzyńskim budynek kościoła w Zegrzu, oraz kościoła oraz mającym przedwojenne tradycje woj- katolickiego wybudowanego w pobliskiej skowym Centrum Szkolenia Łączności Woli Kiełpińskiej, która stała się nową i Informatyki. Pod koniec XIX w. władze siedzibą parafii zegrzyńskiej3. carskie wykupiły miejscowość od Macie- 2 1 Poza pośrednimi informacjami z dokumentu z 1237 r., gdzie pośród du- ja Józefa Radziwiłła i jego żony Jadwigi chownych (m.in. plebana pułtuskiego) występuje w testacji niejaki Olricus z Krasińskich pod budowę twierdzy – czę- de Siger, w którym upatruję plebana zegrzyńskiego, na trzynastowieczną ści Warszawskiego Rejonu Fortecznego. genezę parafii wskazują wykopaliskowe badania archeologiczne cmentarzyska prowadzone w 2017 r. w Zegrzu przez Wawrzyńca Orlińskiego na zlecenie Skutkowało to wysiedleniem mieszkańców miasta i gminy Serock. Archiwum Diecezjalne w Płocku [dalej: ADP], perg. 8; i przeniesieniem do innej osady ośrodka Codex diplomaticus et commemorationum Masoviae generalis, t. 1, wyd. parafii pw. św. św. Antoniego i Barbary J.K. Kochanowski, Warszawa 1919, nr 365. Zob. też: M. Błoński, K. Pacuski, J. Wrzosek, Grób z miejscowości Gnaty-Lewiski. Przyczynek do badań wczesnośredniowiecznych cmentarzysk szkieletowych na Mazowszu, * Redakcja językowa i korekta: Anna Salina. Adiustacja: Konrad Byzdra. „Archeologia Polski”, 54 (2), 2009, s. 265. 1 S. Konarski, Radziwiłł Maciej Józef, hasło w: Polski słownik biograficzny 3 Współcześnie, mimo że od 1993 r. funkcjonuje w Zegrzu wojskowa parafia [dalej: PSB], t. 30, red. E. Rostworowski, Wrocław–Warszawa–Kraków– pw. Gabriela Archanioła, parafia pw. św. Antoniego wciąż nosi nazwęparafia Gdańsk–Łódź 1987, s. 288. Zegrze z siedzibą w Woli Kiełpińskiej. 96 Studia Geohistorica • Nr 08. 2020 http://dx.doi.org/10.12775/SG.2020.06 Zegrzyńskie spisy parafian z 1786 i 1787 r. – edycja źródła Artykuły Historia Zegrza i całej parafii zegrzyń- Agnieszką i Jakub Wardak z żoną Marianną skiej – należącej od fundacji po czasy (po mieczu). współczesne do diecezji płockiej – zasłu- Według mapy Mazowsza w drugiej guje na nowe opracowanie, ponieważ je- połowie XVI w. parafia Zgierz obejmo- dyna poświęcona im dotąd obszerniejsza wała poza samym Zgierzem następujące publikacja nie spełnia wymagań stawia- miejscowości: Dębe, Izdbicę, Niechron- nych pracom naukowym4. W niniejszym kę, Skubiankę, Wolę Kiełpińską i Wyki6. tekście chciałabym zająć się jedynie osiem- Pod koniec XVIII w. poza położonymi nastowiecznymi spisami mieszkańców tej wzdłuż prawego brzegu Narwi Skubianką, parafii. Jest to pokłosie kwerendy prze- Jachronką (wcześniej Niechronka, ob. Ja- prowadzonej wraz z Rafałem Degielem chranka), Izbicą (wcześniej Izdbica) i Dę- i Wawrzyńcem Orlińskim w Archiwum bem były to również znajdujące się przy Diecezjalnym w Płocku w ramach przy- gościńcu z Serocka do Nasielska (via strata) gotowań do zorganizowanej w Muzeum Guty i Wola Stara, którą należy identyfi- Historycznym w Legionowie wystawy kować z Wolą Zgierską (dziś jest to część pt. „Zegrze. Zapomniane miasto nad Woli Smolanej)7. Ponadto: Wola Smolana Narwią”5. W jednej z ksiąg metrykalnych (w spisach występująca pod nazwą Wola parafii Zegrze natknęłam się wówczas na lub Wola Wieś 8) oraz wspomniana wcze- spisy parafian sporządzone w ostatnich śniej Wola Kiełpińska, na przełomie XVIII latach istnienia I Rzeczypospolitej. i XIX stulecia nazywana także Pierdołami9. Dla badaczy mogą one stanowić pod- W skład parafii wchodziły też leżące po stawę zarówno do analizy demograficz- przeciwnej stronie Narwi wsie Rynia i Za- no-społecznej skupionej wyłącznie na groby (obecne Zegrze Południowe)10, które tej małej zbiorowości, jak i do włączenia w XVI w. przynależały jeszcze do parafii jej w szersze – czasowo i/lub przestrzen- Wieliszewo i Radzymino (obecne Wie- nie – ujęcia wspomnianej problematyki. liszew i Radzymin). Osada Wyki, znana Nie do przecenienia jest znaczenie tego od początku XV w.11, trzy stulecia później rodzaju źródła w badaniach z dziedziny jest opisana jako wieś opustoszała12. Nie geografii historycznej, historii gospodar- występuje w spisach parafian, a ponownie czej, genealogii i onomastyki. Jednakże 6 Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 1–2, red. W. Pałucki, oprac. podejmując się zadania edycji spisów, A. Dunin-Wąsowiczowa i in., Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. kierowałam się nie tylko ich niewątpli- Mapy szczegółowe XVI wieku, 7). 7 Wskazuje na to analiza położenia obu wsi w źródłach kartograficznych: wą wartością poznawczą. Poważną rolę Wola Zgierska zob. Archiwum Główne Akt Dawnych [dalej: AGAD], Zbiór odegrały również względy osobiste – jako Kartograficzny, sygn. 1/402/0/-/409-2B, lata 1795–1815; Wola Stara zob. mieszkańcy wsi Rynia w parafii Zegrze Topograficzna karta Królestwa Polskiego (inaczej: mapa Kwatermistrzostwa), stan z ok. 1830 r. wymienieni są tam moi przodkowie: 8 Miano Wola Smolana po raz pierwszy występuje w zegrzyńskiej metryce wójt Wojciech Siwek z żoną Anną (po urodzin w 1749 r. ADP, sygn. 1458, k. 40. Później pojawia się też w metryce kądzieli) oraz Adam Marchlewski z żoną zgonów, w latach 1766 i 1769. Tamże, sygn. 1460, k. 35v, 38. Od końca lat osiemdziesiątych XVIII w. nazwa ta zaczyna już być używana regularnie. 9 Tamże, sygn. 1461, k. 61; tamże, sygn. 1463, k. 11v (zapiski z metryki 4 A. Kurtycz, M. Kurtycz, Zegrze – Wola Kiełpińska: dzieje parafii i okolic, urodzeń i metryki zgonów odpowiednio z lat 1797 i 1785). Wola Kiełpińska 2001. 10 Na temat Ryni i Zagrobów zob. Słownik historyczno-geograficzny ziemi 5 R. Degiel, W. Orliński, M. Woińska, Zegrze. Zapomniane miasto nad Narwią warszawskiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, K. Pacuski, przyg. do [folder wystawy], Legionowo 2020. W tym miejscu serdecznie dziękuję panom druku M. Piber-Zbieranowska, A. Salina, red. T. Jurek, Warszawa 2013, Rafałowi Degielowi i Wawrzyńcowi Orlińskiemu oraz pani dr Magdalenie s. 251–252, 332–333; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych Woińskiej z Muzeum Historycznego w Legionowie – twórcom wystawy krajów słowiańskich [dalej: SGKP], t. 10, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, i autorom towarzyszącego jej folderu. Nie mniej serdeczne podziękowania W. Walewski, Warszawa 1889, s. 104; tamże, t. 14, Warszawa 1895, s. 274. kieruję do pana dr. Andrzeja Buczyły z Instytutu Historii im. Tadeusza 11 Biblioteka Narodowa, sygn. BOZ 71, k. 56, 59–61 (1413 r.); Metryka Manteuffla PAN, pana dr. Piotra Guzowskiego z Instytutu Historii i Nauk Księstwa Mazowieckiego z XV–XVI wieku, t. 1, wyd. A. Włodarski, Warszawa Politycznych Uniwersytetu w Białymstoku oraz ks. Bartosza Leszkiewicza, 1918, nr 127 (1425 r.). dyrektora Archiwum Diecezjalnego w Płocku. Wszyscy udzielili mi życzliwej 12 W aktach metrykalnych parafii Zegrze pojawia się jedynie raz, w 1727 r. pomocy w przygotowaniu niniejszego tekstu. ADP, sygn. 1458, k. 15v. Jako Wyki Puste wymienia ją publikacja „Regestr Studia Geohistorica • Nr 08. 2020 97 Artykuły Anna Salina ll. 1. Okolice Zegrza w drugiej połowie XVI w. Źródło: „Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku”, cz. 1, red. W. Pałucki, oprac. A. Dunin-Wąsowiczowa i in., Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 7) Il. 2. Okolice Zegrza w drugiej połowie XVIII w. Źródło: K. Perthées, „Mappa szczegulna woiewodztwa