GÓRNICTWO Z EPOKI KAMIENIA: KRZEMIONKI – POLSKA – EUROPA W 90. ROCZNICĘ ODKRYCIA KOPALNI W KRZEMIONKACH HISTORICAL AND ARCHAEOLOGICAL MUSEUM IN OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI SILEX ET FERRUM VOLUME 1 STONE AGE MINING: KRZEMIONKI – POLAND – EUROPE ON THE NINETIETH ANNIVERSARY OF THE DISCOVERY OF THE KRZEMIONKI MINE EDITED BY DANUTA PIOTROWSKA, WOJCIECH PIOTROWSKI KAMIL KAPTUR AND ARTUR JEDYNAK OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI 2014 MUZEUM HISTORYCZNO-ARCHEOLOGICZNE W OSTROWCU ŚWIĘTOKRZYSKIM SILEX ET FERRUM TOM 1 GÓRNICTWO Z EPOKI KAMIENIA: KRZEMIONKI – POLSKA – EUROPA W 90. ROCZNICĘ ODKRYCIA KOPALNI W KRZEMIONKACH POD REDAKCJĄ DANUTY PIOTROWSKIEJ, WOJCIECHA PIOTROWSKIEGO KAMILA KAPTURA I ARTURA JEDYNAKA OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI 2014 Komitet Redakcyjny serii Silex et Ferrum Przewodniczący: dr hab. JERZY LIBERA, prof. UMCS Członkowie: dr inż. JADWIGA ANNA BARGA-WIĘCŁAWSKA, dr JERZY TOMASZ BĄBEL, dr inż. ZENON DUDA, dr hab. SZYMON ORZECHOWSKI, dr inż. JAN URBAN Recenzenci prof. dr hab. JAN MACHNIK, dr hab. ANNA ZAKOŚCIELNA Przekład tekstów na język angielski ALICJA PETRUS-ZAGROBA oraz MICHAEL BRANDL, LADA KRUTILOVÁ, ANTON POKRIVČÁK Projekt okładki i wyklejki DIGITAL SPECTACULAR Redakcja techniczna DANUTA PIOTROWSKA I ROMANA WALENDZEWICZ Na okładce i wyklejce fragment neolitycznej kopalni filarowej w Krzemionkach. Fot. Krzysztof Pęczalski Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach działania 413 „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” objętego PROW na lata 2007–2013 Copyright© by the Historical and Archaeological Museum in Ostrowiec Świętokrzyski 2014, Authors and Translators ISBN 978-83-64951-00-8 Skład i druk Zakład Wydawniczy Letter Quality, ul. Brylowska 35/38, 01-216 Warszawa Drukarnia MATRIX, ul. Okulickiego 7/9, 05-500 Piaseczno OD REDAKCJI Oddawana do rąk Czytelników książka jest pokłosiem konferencji naukowo-kon- serwatorskiej, która odbyła się w Rezerwacie „Krzemionki Opatowskie” w kwiet- niu 2013 roku, na zamknięcie uroczystych obchodów dziewięćdziesiątej rocznicy odkrycia neolitycznej kopalni krzemienia. Weszła ona do międzynarodowej literatury archeologicznej pod nazwą „Krzemionki Opatowskie” (por. artykuły p. dyrektora Włodzimierza Szczałuby oraz Pauliny Potockiej i Katarzyny Zdeb). Wygłoszone ponad półtora roku temu referaty stały się kanwą do nowego, szerszego opracowa- nia podjętych tematów w formie bogato ilustrowanych artykułów. Napływały one do redakcji sukcesywnie przez kilka miesięcy, najczęściej jako prace znacznie obszer- niejsze od wygłoszonych referatów. Z tych powodów część z nich nie zmieściła się w tej książce. Zostaną one opublikowane przez Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim w drugim tomie inaugurowanej serii wydawniczej. FROM THE EDITORS This volume is the outcome of a scientific and preservation conference which took place at the “Krzemionki Opatowskie” Reserve in April 2013. The conference was the closing accent of celebrations marking the 90th anniversary of the discovery of the Neolithic flint mine known in archaeological literature as “Krzemionki Opatowskie” (see articles by Włodzimierz Szczałuba, and Paulina Potocka and Katarzyna Zdeb). The papers read at the conference became the foundation of fresher, broader elabora- tions of the topics discussed, in the form of copiously illustrated articles. These reached us progressively over several months, in most cases as much longer works than the earlier conference papers. Thus, owing to lack of space, some of the articles will appear in the second volume of the newly inaugurated series published by the Historical and Archaeological Museum in Ostrowiec Świętokrzyski. Za zespół redakcyjny / For the editorial team Danuta Piotrowska SPIS TREŚCI / Contents Od Redakcji / From the Editors ........................................................ 5 WŁODZIMIERZ SZCZAŁUBA Wprowadzenie ...................................................................... 9 Introduction .......................................................................... 12 BOGUSŁAW GEDIGA „Krzemionki Opatowskie” – Pomnik Historii: powód do dumy, ale też obowią- zek i troska nie tylko archeologów. Wystąpienie Przewodniczącego Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych Polskiej Akademii Nauk ......................... 15 “Krzemionki Opatowskie” – A Monument of History: a cause for pride, but also a responsi- bility and concern not only for archaeologists. Address by the Chairman of the Committee for Pre- and Protohistoric Sciences, Polish Academy of Sciences ........................... 19 DANUTA PIOTROWSKA Krzemień pasiasty i początki badań prehistorycznego górnictwa w Polsce ....... 21 Striped flint and early investigations of prehistoric flint mining in Poland . 50 JERZY TOMASZ BĄBEL „Krzemionki Opatowskie”, najważniejszy zabytek górnictwa pradziejowego w Polsce ............................................................................ 53 “Krzemionki Opatowskie”, the most important monument of ancient mining in Poland . 103 BOGDAN BALCER Krzemionki w moich wspomnieniach z lat 1954–1972 ........................... 105 The Krzemionki excavations in the years 1954–1972. My reminiscences .................... 120 ZBIGNIEW KOBYLIŃSKI Kopalnia „Krzemionki Opatowskie”, ochrona dziedzictwa kulturowego i Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO ................................................ 123 The “Krzemionki Opatowskie” mine, protection of the cultural heritage and the UNESCO World Heritage List ................................................................... 145 JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ Kopalnia krzemienia w Ożarowie, stanowisko „Za garncarzami”, w świetle dawnych i nowych badań .......................................................... 147 The “Za garncarzami” site at the Ożarów flint mine in the light of old and new investigations 165 Katarzyna Radziszewska Inwentaryzacja zniszczeń na powierzchni pradziejowych punktów eksploatacji krzemienia pasiastego .............................................................. 167 Inventory of surface devastation in places where striped flint was exploited . 187 JOLANTA MAŁECKA-KUKAWKA Traseologia w studiach nad prehistorycznym górnictwem krzemienia? Przykłady z kopalń w Sąspowie (neolit) i Wierzbicy „Zele” (epoka brązu/wczesna epoka żelaza) ........................................................................ 189 Traceology in studies of prehistoric flint mining? Examples from the mine at Sąspów (Neolithic Age) and Wierzbica “Zele” (Bronze Age/Early Iron Age) . 201 MAREK FLOREK Problemy ochrony kopalń krzemienia na terenie działania Delegatury w Sando- mierzu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach .................. 203 Problems with protecting flint mines in the region overseen by the Sandomierz Branch of the Kielce Voivodeship Office for Protection of Monuments .................................. 223 MACIEJ T. KRAJCARZ, MAGDALENA SUDOŁ, MAGDALENA KRAJCARZ, KRZYSZTOF CYREK Wychodnie krzemienia pasiastego na Wyżynie Ryczowskiej (Wyżyna Krakowsko- -Częstochowska) ................................................................... 225 Outcrops of striped flint on the Ryczów Upland (Kraków-Częstochowa Upland) . 243 JACEK LECH, IAN LONGWORTH Prehistoryczna kopalnia krzemienia Grimes Graves we wschodniej Anglii ...... 245 The prehistoric flint mine of Grimes Graves in eastern England ............................ 290 MARTIN OLIVA Krumlovský les (jižní Morava) na konci eneolitu .................................. 291 The “Krumlovský les” (Southern Moravia) at the end of the Neolithic . 316 IVAN CHEBEN, MICHAL CHEBEN Doklady pravekej banskej činnosti v oblasti Bielych Karpát ....................... 319 Evidence of prehistoric mining activity in the area of the White Carpathians . 333 MICHAEL BRANDL, GERHARD TRNKA The Eastern Fringe: Lithic Raw Materials from the Easternmost Alps in Austria 335 Na wschodnim skraju: surowce krzemionkowe ze wschodniego obrzeża Alp w Austrii . 359 PAULINA POTOCKA, KATARZYNA ZDEB Jubileuszowa konferencja naukowo-konserwatorska w Krzemionkach ........... 361 The anniversary research and conservation conference at Krzemionki . 381 LISTA AUTORÓW / Contributors .............................................. 383 INDEKS / Index ...................................................................... 385 Górnictwo Z epoki kamienia: Krzemionki – Polska – Europa W 90. rocznicę odkrycia kopalni W Krzemionkach Wprowadzenie W 2012 roku obchodziliśmy 90. rocznicę odkrycia przez prof. Jana Samsonowicza neolitycznych kopalń krzemienia pasiastego w Krzemionkach. Muzeum Histo- ryczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim zorganizowało z tej okazji kilka wydarzeń skierowanych do różnych grup odbiorców. Najważniejszym z nich były „I Krzemionkowskie Spotkania z Epoką Kamienia” zorganizowane w dniach 21–22 lipca 2012 r., podczas których odbyły się pokazy i warsztaty archeologiczne oraz sesja popularnonaukowa. Towarzyszyła im prezentacja wyemitowanych przez Narodowy Bank Polski, w ramach serii „Zabytki kultury materialnej w Polsce” monet okolicznościowych o nominałach 20 złotych i 2 złote (Ryc. 1), oraz jubileuszowej kartki pocztowej wydanej przez Pocztę Polską S.A. Równocześnie rozpoczęliśmy wspólnie z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie i Samodzielną Pracownią Prehisto- rycznego Górnictwa Krzemienia Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk przygotowania do ogólnopolskiej konferencji naukowej „Prehistoryczna kopal- nia ‘Krzemionki Opatowskie’ – Pomnik Historii, na tle problemów badań, ochrony i zagospodarowania pradziejowych kopalń krzemienia